Czy człowiek, który ma postawę o określonym znaku i sile, zachowuje się w stosunku do przedmiotu tej postawy właśnie w taki sposób, żeby można było powiedzieć, że jego zachowanie jest zgodne z owym znakiem i siłą? Czy zawsze wówczas, gdy mamy znajomego, którego nie lubimy, o którym mamy złe zdanie, którego chcielibyśmy unikać, to rzeczywiście go unikamy i wygłaszamy o nim negatywne opinie? Już ten przykład pokazuje, że sprawa nie jest taka prosta. W psychologii społecznej są sprzeczne opinie i dane na ten temat.

W psychologii społecznej znacznie rzadziej przytacza się dane na temat zgodności zachowania z postawami niż dane na temat istnienia niezgodności zachowań i postaw.

Takie dane przeważnie pochodzą z badań na temat róznego rodzaju praktyk dyskryminacyjnych. Np. naukowcy zbadali w jaki sposób w restauracjach nowojorskich obsługiwani są Murzyni. W 42 % restauracjach można było zauważyć różne praktyki dyskryminacyjne. Znając poglądy białych włascicieli na temat Murzynów, można stwierdzić, że u części z nich wystąpiła wyraźna zgodność między postawami a zachowaniem wobec Murzynów.
Wiekszym rozgłosem cieszą się prace na temat niezgodności między postawami a zachowaniem.
Do jednych z wcześniejszych prac na ten temat należy praca R. T. La Piere'a, który podróżując przez Stany Zjednoczone z parą Chińczyków, zatrzymywał się z nimi w ponad 60 hotelach, domach turystycznych, a także jadł z nimi posiłki w blisko 200 restauracjach i barach. Tylko w jednym wypadku nie obsłużono ich. W sześć miesięcy później wysłał do wszystkich właścicieli tych miejsc, w których nocowała czy jadła posiłki para chińska, kwestionariusz zawierający między innymi pytanie: „Czy w swoim lokalu przyjąłby Pan jako gościa Chińczyka?". Otrzymał on co prawda odpowiedzi tylko od 50% pytanych, ale wśród nich było, aż 90°/o odpowiedzi negatywnych, a więc niezgodnych z rzeczywistym zachowaniem właścicieli odwiedzanych przez nich lokali.
W latach pięćdziesiątych podobne badanie (aczkolwiek w nieco inny sposób przeprowadzone) wykonali B. Kutner, C.

Wiłkins i P. Rechtman -Yarrow. W pierwszej fazie badania 2 białe kobiety i jeden Murzyn odwiedzili 11 restauracji, w których obsłużono ich w sposób nie odbiegający od powszechnych zasad; brak było oznak dyskryminacji, która mogłaby być wskaźnikiem negatywnych postaw wobec Murzynów.

Po dwóch tygodniach napisano do kierowników wszystkich wcześniej odwiedzanych restauracji listy z prośbą o zarezerwowanie miejsc na spotkanie towarzyskie, w którym wezmą udział kolorowi. W ciągu 17 dni nie uzyskano odpowiedzi na wysłane listy. Można sądzić, że brak odpowiedzi był swego rodzaju wskaźnikiem negatywnej postawy wobec Murzynów. Osoba, która wysłała list, dzwoniła następnie do kierowników wszystkich restauracji z pytaniem o ustosunkowanie się do treści listu. Większość rozmówców twierdziła, że nie otrzymała żadnego listu, a także próbowała wyperswadować urządzenie spotkania w ich restauracji twierdząc, że nie rezerwują miejsc itp. Z badania tego wynika, że kierownicy restauracji w sytuacji bezpośredniego kontaktu obsługiwali kolorowego gościa, natomiast pytani o to, czy by go obsłużyli — co bardzo przypomina badanie postaw — wypowiadali się w talki sposób, że można ich było podejrzewać o negatywny stosunek do Murzynów. Również i w polskich badaniach' na temat postawy wobec wykonywanych zadań okazało się, że brak jest pełnej zgodności między tym, co badani mówili o własnym

stosunku do zadania, a tym jak je realizowali. Tego rodzaju budzące wątpliwości wyniki badań prowadzą do wniosku, że istnieją jakieś inne czynniki, które powodują, że w niektórych przypadkach istnieje zgodność między postawami a zachowaniem, a kiedy indziej istnieje między nimi rozbieżność.

Na liczne czynniki, które mogą wpływać na to, czy będzie istniał związek między zachowaniem a postawą, rozumianą jako wewnętrzna struktura wspomnianych wyżej procesów, zwraca uwagę A.W. Wicker.

Czynniki te można podzielić na dwie duże grupy:

I. Czynniki o charakterze osobowościowym – wśród których można wyróżnić czynniki takie jak :
1. Inne postawy sprzeczne z daną postawą, której związek z zachowaniem nas interesuje.

2. Motywy sprzeczne z daną postawą, na przykład właściciele restauracji chcą zarobić, co jest sprzeczne z praktykami

dyskryminacyjnymi wobec Murzynów.

3. Umiejętności werbalne, istotne na przykład wtedy, kiedy dana osoba nie potrafi właściwie w sposób słowny

przedstawić swoich rzeczywistych postaw.

4. Umiejętności społeczne, z którymi wiąże się wiedza o zachowaniu w danej sytuacji społecznej.
II . Czynniki sytuacyjne a wśród nich :

1. Obecność innych (ważnych) osób. Taka obecność może hamować wypowiadanie własnych opinii lub określone zachowanie, ponieważ nie wiemy, jak będą reagować na nie te osoby.

2. Przepisy dotyczące ról. Każdy z nas występuje w wielu różnych rolach społecznych, z którymi związane są

określone przepisy, dotyczące właściwych im zachowań. Na przykład nauczyciel w szkole może mieć prywatnie negatywne postawy wobec istniejącego programu nauczania, występując jednak jako nauczyciel--wychowawca przed swoimi uczniami nie będzie ujawniał tych postaw, a wprost przeciwnie, może zachowywać się tak, jakby w pełni akceptował istniejący program.

3. Istnienie alternatywnych zachowań. Niekiedy fakt, że w danej sytuacji istnieje zachowanie alternatywne w stosunku do zachowania, które wynika bezpośrednio z postawy, może wpłynąć na to, że właśnie takie zachowanie zostanie wybrane.

4. Zmiany w poziomie ogólności przedmiotu postawy. Ktoś, mając określoną postawę wobec pewnej klasy

przedmiotów, spotyka się z konkretnym przedmiotem należącym do tej klasy, który ma pewne dodatkowe cechy — może to wpłynąć na jego zachowanie, powodując, że będzie oho sprzeczne z dotychczas istniejącą postawą. Na przykład ktoś nie lubi pewnej grupy etnicznej, natomiast w bezpośrednich kontaktach ma do czynienia z należącą do niej osobą, która jest bardzo sympatyczna, miła. W tym wypadku mając negatywną postawę, wobec całej klasy osób, może on zachowywać się w stosunku do tej konkretnej osoby tak, jakby miał wobec nich postawę pozytywną.

5. Przewidywanie konsekwencji wydarzeń. W społeczeństwach, w których żyjemy, pewne zachowania są karane, inne wynagradzane. Jeżeli, dane zachowanie jest karane, to osobnik, który ma określoną postawę, może powstrzymywać ujawnienie się jej w zachowaniu właśnie ze względu na lęk przed karą (lub chęć uzyskania nagrody). Na przykład właściciel restauracji, w której prowadzono badania, mógł wiedzieć, że za publiczne praktyki dyskryminacyjne może go spotkać kara, w związku z czym powstrzymał się od takich praktyk.

6. Występowanie pewnych nie przewidywanych wydarzeń zewnętrznych, które powoduje, że istniejąca postawa nie może być ujawniana. Na przykład osoba, która negatywnie ocenia warunki ekonomiczne w jakimś systemie społecznym, otrzymuje nagle większą sumę pieniędzy. Dalsze narzekanie w tej sytuacji może się jej wydawać niewłaściwe, chociaż postawa może nadal istnieć.

Kiedy postawy pozwalają przewidywać zachowanie? Przecież fakt, że postawy nie zawsze umożliwiają określenie przekonań, nie oznacza jeszcze, że nie pozwalają one nigdy przewidzieć zachowania. Rola uczonych polega na określeniu warunków, w jakich wystąpienie danego zdarzenia jest mniej lub bardziej prawdopodobne. Psycholog Russell Fazio zidentyfikował ważny czynnik, który zwiększa prawdopodobieństwo, że będziemy działać zgodnie z naszą postawą – dostępność. Postawa jest wysoce dostępna, jeśli ocena obiektu tej postawy przychodzi szybko, prawie natychmiast na myśl, kiedy tylko napotkamy ten obiekt. Na przykład, jeśli powiem: „wąż”, większość ludzi pomyśli natychmiast: „zły, niebezpieczny”. Jeśli powiem: „obraz Rembrandta”, większość szybko zareaguje: „piękny”. Są to postawy o wysokim stopniu dostępności.
Nie wszystkie postawy i przekonania cechuje duża dostępność. Na przykład możemy mieć swoje opinie o Polsce lub o wartości reklam, lecz większości z nas opinie te niełatwo przychodzą na myśl. Czasami nie mamy wcale rzeczywistej postawy – tzn. przechowywanej w pamięci oceny danego obiektu. Niemniej jednak możemy zaryzykować jakąś opinię, jeśli ktoś nas o nią poprosi. Na przykład osoby prowadzące badania ankietowe stwierdzają, że respondenci potrafią formułować swe opinie o „sztucznie spreparowanych” problemach, takich jak jakaś zmyślona ustawa lub pomoc zagraniczna dla jakiegoś nie istniejącego kraju. W obu wymienionych przypadkach nie jest prawdopodobne, aby te mniej dostępne postawy i „niby – postawy” kierowały naszym zachowaniem.
W jaki sposób wysoce dostępne postawy wpływają na zachowanie? Według Fazio postawy służą do interpretowania i selektywnego spostrzegania danego obiektu oraz do uchwycenia znaczenia złożonej sytuacji.
Postawy i przekonania mogą wpływać na zachowanie także w inny sposób: przekonanie może ukształtować świat społeczny, w jakim żyjemy.
Jakie więc wnioski możemy wyciągnąć z tych godnych uwagi badań nad postawami i zachowaniem? Po pierwsze i przede wszystkim, liczne badania nad postawami i zachowaniem potwierdzają zasadę, że subtelne zmienne sytuacyjne są często silnymi determinantami naszego zachowania. Po drugie, większość ludzi skłonnych jest nie dostrzegać znaczenia sytuacji dla wyjaśniania zachowania, wolą oni natomiast wyjaśniać działania innych ludzi w kategoriach założeń dotyczących ich osobowości i postaw. Innymi słowy, większość z nas zakłada, że postawy ludzi rzeczywiście pozwalają przewidywać ich zachowanie, toteż zbyt często czynimy użytek z tego przekonania przy interpretowaniu zachowania innych. Dostrzegamy związki między postawami a zachowaniem nawet wtedy, gdy w rzeczywistości nie istnieją.
Jednakże w niektórych przypadkach postawy istotnie pozwalają przewidywać zachowanie. Kiedy postawa jest wysoce dostępna – tzn. łatwo przychodzi na myśl – wtedy jest bardzo prawdopodobne, że wpływa ona na nasze zachowanie. Łatwo dostępne postawy ubarwiają i modyfikują naszą interpretację świata społecznego. Następnie działamy zgodnie z naszym postrzeganiem świata, a gdy tak czynimy, nasze działania w końcu tworzą ten świat, który poprzednio tylko postrzegaliśmy.