PRAWO CYWILNE-zobowiązania

SKRYPT NA PODSTAWIE KSIĄŻKI ZBIGNIEWA RADWAŃSKIEGO

UWAGA! NIE JEST TO CAŁY SKRYPT A JEDYNIE JEGO „PRÓBKA”. CAŁY SKRYPT ZAWIERA 173 str. Jeżeli jesteś zainteresowany całością skryptu napisz na maila:

[e-mail]

Jest to porządne opracownie książki, które dzięki swojej przejrzystości pozwoli zdać Ci egzamin na 5!

Pozdrawiam. K.A. (Tosia)

skrypt by: Klaudia Antonina (by. Tosia)

2014r.

Rozdział I. Wiadomości wstępne

§ 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym

II. Źródła prawa zobowiązań

1. Prawo stanowione

Tylko prawo powszechnie obowiązujące może regulować stosunki cywilnoprawne, a w tym i stosunki zobowiązaniowe.

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także akty prawa miejscowego - na obszarze działania kompetentnych organów

Inne akty normatywne wydawane przez upoważnione do tego organy, a w szczególności zarządzenia, mają charakter wewnętrzny, to znaczy, że obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organom wydającym te akty (art. 93 Konstytucji). Nie mogą więc mieć waloru źródeł prawa cywilnego.

a) Wśród ustaw największą doniosłość ma Kodeks cywilny

Poza regulacją podstawowych instytucji prawa zobowiązań zamieszczoną w KC, stosunki prawne tego typu normuje wiele ustaw szczególnych wobec Kodeksu, które uzupełniają, a dla pewnych obszarów także modyfikują postanowienia kodeksowe.

Np. Prawo własności przemysłowej, o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Prawo przewozowe, Kodeks morski, Prawo dewizowe, o komercjalizacji i prywatyzacji, o działalności ubezpieczeniowej, o ochronie praw lokatorów, Prawo zamówień publicznych, Prawo bankowe, Prawo wekslowe, Prawo czekowe, o obrocie instrumentami finansowymi.

b) Także rozporządzenia są częstym środkiem regulowania stosunków zobowiązaniowych.

c) Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Natomiast umowa międzynarodowa, ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ma nawet pierwszeństwo przed innymi ustawami, jeżeli ich treści nie da się pogodzić z umową międzynarodową.

Unia Europejska jest organizacją ponadnarodową, o samodzielnym porządku prawnym różnym od prawa międzynarodowego i prawa krajowego państw członkowskich. Składa się na nie tzw. prawo pierwotne obejmujące normy zawarte w traktatach założycielskich oraz tzw. prawo wtórne stanowione przez organy Unii Europejskiej. W szczególności wydają one: tzw. rozporządzenia, które bezpośrednio obowiązują na całym obszarze Unii Europejskiej, oraz dyrektywy, które zobowiązują państwa członkowskie tylko do osiągnięcia określonych celów; natomiast pozostawiają im swobodę wyboru właściwych form.

2. Prawo zwyczajowe i zwyczaj

Jeden z poglądów, podtrzymuje, że RP, nie ma innych źródeł prawa, poza prawem stanowionym. Jednakże, rozdział III Konstytucji, nie wyłącza kształtowania się norm prawa cywilnego, jeżeli nie pozostają one w kolizji z prawem stanowionym.

Zwyczaj- powszechnie stosowana w danym czasie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka pewnego zachowania. W odróżnieniu więc od prawa zwyczajowego zwyczaje nie wyznaczają żadnej powinności i w tym sensie „nie obowiązują". Uzyskują one doniosłość prawną przez to, że przepisy prawne odsyłają do nich, wskazując w ten sposób organom rozstrzygającym bardziej szczegółowe dyrektywy od wyznaczonych w treści tych przepisów.

Dla stosunków zobowiązaniowych doniosłe znaczenie mają zwłaszcza prze­ pisy odsyłające do zwyczajów przy:

1. wykładni oświadczeń woli

2. zawarciu umowy

3. określeniu sposobu wykonywania zobowiązań

4. określeniu mocy wiążącej wzorców umów

5. ustalaniu treści stosunku zobowiązaniowego

Zwyczaje niesprzeczne z normami prawnymi bezwzględnie wiążącymi oraz z zasadami współżycia społecznego mogą znaleźć zastosowanie. W ten sposób zapewnia się aksjologiczną spójność systemu prawnego.

3. Prawo intertemporalne

Kodeks cywilny zaczął obowiązywać od 1965 r. - z modyfikacjami wprowadzonymi późniejszymi ustawami. Nie znaczy to jednak, że wszystkie dawniejsze uregulowania prawne utraciły wszelką doniosłość prawną. Kwestię tę normuje tzw. prawo intertemporalne (międzyczasowe).

Do czynności prawnej stosuje się prawo obowiązujące w chwili jej dokonania (tempus regit actum). W związku z tym dawne prawo jest właściwe do oceny tej czynności a nowe prawo - jedynie dla skutków zdarzeń prawnych, które nastąpiły po wejściu w życie KC i które nie

są związane z istotą stosunku prawnego.

Za tego rodzaju skutki ustawodawca uznał w szczególności przejście praw i obowiązków, odnowienie, potrącenie, niemożliwość świadczenia, zgaśniecie lub zmianę zobowiązania oraz skutki niewykonania zobowiązań i zwłoki wierzyciela

Skutkiem związanym z istotą stosunku prawnego jest np. dopuszczalność odwołania darowizny.

Do zobowiązań już istniejących z umów: kontraktacji, najmu, dzierżawy, rachunku bankowego, ubezpieczenia, renty lub dożywocia stosuje się nowe prawo przy ocenie wszelkich skutków prawnych powstałych pod rządem nowego prawa.

§ 2. Zobowiązanie

I. Pojęcie

1. Elementy

Zobowiązanie- rodzaj stosunku cywilnoprawnego o swoistych cechach, wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań. Zobowiązanie można opisać, za pomocą podstawowych pojęć, określających poszczególne elementy stosunku cywilnoprawnego, tj. podmioty, ich prawa, obowiązki i przedmiot. Elementy te określa się szczególnymi nazwami:

• wierzyciel- podmiot uprawniony

• dłużnik- podmiot zobowiązany

• wierzytelności- uprawnienia wierzyciela

• dług- obowiązki dłużnika

• świadczenie- przedmiot zobowiązania, czyli wskazane treścią zobowiązania, zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela.

2. Stosunek prawny typu względnego

Stosunek zobowiązaniowy, jest stosunkiem prawnym typu względnego, polega bowiem na tym, że wierzyciel, może żądać od dłużnika świadczenia. Łączy on więc zawsze podmioty indywidualnie oznaczone. Z reguły osoby te są już znane w chwili powstania zobowiązania, jednakże nie jest to konieczne. Wystarczy, aby wskazany został sposób ich oznaczenia, na tyle dokładny, aby w chwili, gdy świadczenie ma być spełnione, wiadomo było kto, komu ma świadczyć. Typowym przykładem takiego pośredniego sposobu wyznaczania podmiotów stosunku zobowiązaniowego, są tzw. zobowiązania realne (np. stosunki, pomiędzy współwłaścicielami rzeczy), których cechą swoistą jest to, że osobę dłużnika lub wierzyciela, wskazuje się poprzez określenie pozycji prawnej względem indywidualnie oznaczonej rzeczy.

Strona stosunku zobowiązaniowego – wierzyciel, albo dłużnik, dla określenia właściwej pozycji podmiotów w strukturze stosunku zobowiązaniowego. W tym samym stosunku, może uczestniczyć kilki wierzycieli lub dłużników. Z tego względu dogodne jest posługiwanie się terminem strona.

W znacznej części stosunków zobowiązaniowych, wynikających z tzw. umów zobowiązaniowych, struktura zobowiązania, jest bardziej złożona, tzn. ten sam podmiot lub podmioty występuje równocześnie w dwóch rolach: jako wierzyciel ze względu na jedno świadczenie i jako dłużnik, ze względu na inne. Np. stosunek, zobowiązaniowy, wynikający z umowy sprzedaży. Wierzytelności te i długi są ze sobą wzajemnie splecione- niewykonanie lub nienależyte wykonanie jednego świadczenia wywiera wpływ na obowiązek wykonania drugiego świadczenia.

Innego rodzaju wzbogacenie podmiotowej struktury zobowiązania, polega na wprowadzeniu do jego ram, osoby trzeciej, której przysługują wobec stron stosunku <wierzyciela/ dłużnika> określone uprawnienia lub na której ciążą obowiązki- np. umowy na rzecz osoby trzeciej.

Umowa spółki, stanowi przykład wielostronnych stosunków zobowiązaniowych. Każdy podmiot, zajmuje względem innego podmiotu taką samą pozycję prawną- jest więc zarówno dłużnikiem jak i wierzycielem.

3. Treść

Podstawowym elementem stosunku zobowiązaniowego, jest wierzytelność.

Wierzytelność- swoiste prawo podmiotowe, przysługujące wierzycielowi, służące do zaspokojenia jego interesów, które nie mogą być sprzeczne za społeczno- gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Interes ten z reguły przybiera charakter majątkowy, jednak nie jest to konieczne, ponieważ także wartości niemajątkowe, mogą być realizowane w stosunkach zobowiązaniowych.

Np. gdy pewne, korzystne dla podmiotu stany rzeczy o charakterze niemajątkowym chronione są za pomocą świadczeń pieniężnych, jak i sytuacji, kiedy interesy niemajątkowe, mają być realizowane przez zachowanie dłużnika niepolegające na zapłacie pieniędzy. Pierwszy przypadek- to ochrona zdrowia i innych dóbr osobistych, za pomocą pieniężnego zadośćuczynienia. Drugi przypadek to np. umowa sąsiadów zakazująca gry na fortepianie.

Z reguły do realizacji celów błahych, nie podejmuje się zobowiązań prawnie wiążących. Tradycyjnie, uznaje się je za tzw. zobowiązania towarzyskie (np. zaproszenie na kolacje u przyjaciela). W praktyce czasami, pojawiają się trudności w zakwalifikowaniu umów lub czynności, dokonywanych „z grzeczności”. Sam fakt, że ktoś z grzeczności, zobowiąże się do dokonania danej czynności nieodpłatnie, nie stanowi jeszcze podstawy do uznania takiego zobowiązania za prawnie niewiążące. Istotna jest bowiem treść zakomunikowanego drugiej stronie oświadczenia woli, które podlega interpretacji. Jeżeli reguły językowe, forma wypowiedzi, jej kontekst, zwyczaj, nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić, czy podjęte zobowiązanie ma walor prawnie wiążący, należy odwołać się do ogólnej zasady, mówiącej, że ludzie z zasady działają racjonalnie i w konsekwencji, doprowadzają do pogorszenia swojej sytuacji, jedynie gdy chodzi o zmiany nieznaczne. Tak więc przenocowanie krewnego, lub udzielenie pomocy osobie starszej, nie będą to działania objęte zobowiązaniem prawnym. Natomiast , gdy ojciec udziela poręczenia wekslowego, na zabezpieczenie zobowiązań córki, kierując się przy tym uczuciem, to jego zobowiązanie, jest ważnym zobowiązaniem prawnym.

Wierzytelność jest prawem podmiotowym względnym, kieruje się ona przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie, czyli dłużnikowi. Jeżeli podmiot zobowiązany, został zindywidualizowany już w momencie powstania zobowiązania, a należne świadczenie jest już od samego początku dostatecznie ściśle oznaczone, wówczas wierzytelność przyjmuje od razu postać roszczenia np. A pożyczył od B 100zł, które zobowiązał się zwrócić za miesiąc.

Może być również tak, że indywidualizacja podmiotowa lub przedmiotowa, aktualizuje się dopiero później, w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego. Np. podmiot nie jest jeszcze zindywidualizowany np. przyrzeczenie publiczne, papiery wartościowe.

Ostatecznie, każda wierzytelność, prowadzi do powstania roszczenia- najpóźniej w chwili wykonania świadczenia.

Roszczeń, może być wiele ponieważ dłużnik może być zobowiązany do dokonywania różnych działań na rzecz wierzyciela, przypadających niekiedy w różnym czasie lub w określonych tylko okolicznościach, pojawiających się w toku trwania stosunku zobowiązaniowe­ go. Roszczenia te, aczkolwiek służą jednemu celowi, jakim jest zaspokojenie wskazanego w treści zobowiązania interesu wierzyciela, to jednak wyróżniają się pewną samodzielnością. Np. możemy to powiedzieć o świadczeniu czynszu najmu. Stosunek ten dostarcza także przykładów pojawiania się w toku jego trwania różnorodnych roszczeń, jak np. o wydanie przedmiotu najmu, ewentualne remonty itp.

Uprawnienia kształtujące- Ponadto prawo podmiotowe wierzyciela może być wzbogacane jeszcze o uprawnienia kształtujące, na mocy których ma on kompetencję do zniesienia lub zakończenia albo zmiany stosunku zobowiązaniowego przez jednostronną czynność prawną.

Np. Prawo wypowiedzenia stosunku najmu przez wynajmującego wskutek niepłacenia czynszu przez najemcę, prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy - w razie niewykonania świadczenia wzajemnego, prawo do wyboru świadczenia w zobowiązaniach przemiennych.

Uprawnienia wierzyciela zwykło się klasyfikować na główne i uboczne.

Główne służą realizacji podstawowego interesu wierzyciela i polegają na wykonaniu pierwotnego świadczenia lub na spełnieniu świadczenia zastępczego (np. odszkodowawczego).

Uboczne (pomocnicze) przygotowują lub uzupełniają świadczenie główne i, oczywiście, nie mogą istnieć bez uprawnienia głównego, np. roszczenia o zapłatę odsetek.

4. Dług

Dług- zespół obowiązków. Wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela. Z tego względu, „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom". W sposób uproszczony można powiedzieć, że realizacja stosunku zobowiązaniowego powinna przebiegać tak, aby odpowiadał on zdrowemu rozsądkowi.

Podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia.

Wierzycielowi mogą przysługiwać względem dłużnika także uprawnienia kształtujące, które realizują się bez współdziałania tego ostatniego. W związku z tym nie przybierają one postaci spełnienia świadczenia.

W tym sensie można więc mówić również o korelatywności pozycji wierzyciela i dłużnika ze względu na przysługujące wierzycielowi uprawnienia kształtujące.

Np. Wybór świadczenia alternatywnego (przemiennego) jest czynnością prawo kształtującą, wskazującą ostatecznie, jakie świadczenie ma dłużnik spełnić.

Owa cecha korelatywności długu i wierzytelności charakterstyczna dla stosunku zobowiązaniowego pozwala ustalić treść jednego z tych elementów przez określenie treści drugiego elementu. Kwestią przyjętej techniki ustawodawczej jest to, czy treść stosunku zobowiązaniowego wyznaczona zostaje przez wskazanie uprawnień wierzyciela, czy obowiązków dłużnika. Nasz system prawny, wskazuje na obowiązki dłużnika. Jednakże głównym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela.

Z tego właśnie względu zobowiązanie gaśnie, gdy wierzyciel został zaspokojony nie tylko przez dłużnika, lecz również przez osobę trzecią, albo gdy spośród kilku dłużników zobowiązanych z różnych lub z tych samych tytułów prawnych - jeden wykonał świadczenie.

5. Rozszerzona skuteczność

Ochronę interesów wierzyciela uzasadnia niekiedy rozszerzenie skuteczności jego wierzytelności poza ścisły stosunek względny, łączący go z pierwotnym dłużnikiem. We współczesnych systemach prawnych można dostrzec tendencję do wzmacniania takiej ochrony. Pełna ochrona interesów wierzyciela wymaga w takich przypadkach skierowania roszczenia do osób, które stoją poza pierwotnym węzłem zobowiązaniowym, a które jednak efektywnie mogą zaspokoić wierzyciela, Polski system prawny przewiduje w szczególności następujące instytucje służące owej poszerzonej ochronie wierzyciela:

1. instytucja skargi pauliańskiej, która nosi obecnie nazwę „ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika"

2. instytucja ukształtowana w art. 59 KC. Na podstawie tego przepisu w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej z tym zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiała wiedzieć o wcześniejszym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa była nieodpłatna.

3. Rozszerzona ochrona wierzyciela może być także zrealizowana na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych jeżeli oczywiście spełnione zostaną ogólne przesłanki tej odpowiedzialności. Polegają one w szczególności na tym, że osoba trzecia bezprawnie i w sposób zawiniony uniemożliwi dłużnikowi wykonanie zobowiązania. Roszczenie wierzyciela zmierza w tym przypadku do naprawienia wyrządzonej mu przez osobę trzecią szkody.

4. Zobowiązania realne osiągają cel, jakim jest wzmocnienie ochrony wierzyciela, nie przez rozszerzenie kręgu osób, od których wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia swojego interesu, lecz przez swoiste wyznaczenie osoby dłużnika. Polega ono na pośrednim wskazaniu jej przez określenie sytuacji tej osoby wobec danej rzeczy. Ściśle rzecz biorąc, należy stwierdzić, że roszczenie wierzyciela kieruje się zawsze do zindywidualizowanej osoby dłużnika. Należy jednak pamiętać, że zobowiązania realne powstają tylko w przypadkach wyraźnie w ustawie przewidzianych.

5. wyjątkowo wierzycielowi przysługuje ochrona typu bezwzględnego. Kodeks cywilny przewidział tego rodzaju sytuację w odniesieniu do najemcy lokalu, który ma zapewnioną ochronę prawną do używania lokalu, a także wobec prawa dożywocia, które, obciąża nieruchomość podobnie jak ograniczone prawo rzeczowe. Z wierzytelnością tą jednak sprzężone jest podporządkowane jej zwłaszcza gdy chodzi o powstanie, zmianę i zgaśniecie, jak również zasady przenoszenia i pierwszeństwa swoiste prawo bezwzględne, zapewniające ochronę pewnym tylko uprawnieniom wierzyciela (np. posiadanie lokalu).

Zawsze na indywidualnie oznaczonym dłużniku ciąży obowiązek określonej treści względem wierzyciela.

6. Jedność stosunku zobowiązaniowego

Mimo różnorodności praw i obowiązków składających się na dany stosunek zobowiązaniowy oraz mimo strukturalnej zmienności tych elementów w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego, zawsze należy rozpatrywać go jako jedną całość. W praktyce znaczy to. że zmiana zachodząca w jednym z jego elementów nie jest obojętna dla funkcjonowania pozostałych elementów, a tym samym dla interesów wszystkich uwikłanych w stosunek zobowiązaniowy podmiotów.

II. Dług i odpowiedzialność

1. Pojęcie

„Odpowiedzialność" -ujemne następstwa prawne, przewidziane dla jakiegoś podmiotu w związku ze ziszczeniem się pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny. Do zdarzeń takich niewątpliwie należy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. Czyli odpowiedzialność, to wszelkie ujemne konsekwencje przewidziane przez prawo za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Wiąże się z tym, negatywne następstwo polegające na tym, że dłużnik obowiązany jest naprawić wierzycielowi wynikłą stąd szkodę.

Negatywne następstwa niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie polegają tylko na dalszych, kolejnych przekształceniach stosunku zobowiązaniowego, polegających w szczególności na pogarszaniu się pozycji prawnej dłużnika lub na aktualizacji zobowiązań innych jeszcze podmiotów (np. poręczycieli). Należy się bowiem liczyć z ewentualnością że żadne z tych zobowiązań nie zostanie wykonane lub należycie wykonane. W związku z tym system prawny przewiduje rozmaite sposoby przymusowego zaspokojenia interesu wierzyciela, a więc sankcję za niedopełnienie obowiązku prawnego pierwotnego lub następczego. O osobie, która podlega takiemu przymusowi, również mówi się, że ponosi odpowiedzialność. Chodzi tu już jednak o inne, węższe pojęcie odpowiedzialności, której korelatem jest uprawnienie do zastosowania przymusu dla zaspokojenia wierzyciela. Różnica między długiem a odpowiedzialnością w tym węższym znaczeniu jest tu widoczna:

Dług polega bowiem zawsze na powinności spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela.

Odpowiedzialność w rozważanym znaczeniu - to dopuszczalność stosowania przymusu (sankcji) realizowanego zresztą z reguły nie przez wierzyciela, lecz przez odpowiednie organy państwowe (egzekucyjne).

2. Odpowiedzialność osobista

Zgodnie z ogólną regułą przymus zmierzający do zaspokojenia interesów wierzyciela realizują organy państwowe na podstawie orzeczenia sądowego lub innego kompetentnego organu, w którym to orzeczeniu wypowiedziany jest nakaz spełnienia określonego świadczenia. Egzekucja kieruje się do majątku osoby odpowiedzialnej. Polega więc ona w szczególności na przymusowym odebraniu pieniędzy lub określonych przedmiotów od dłużnika albo na ich sprzedaży w celu uzyskania potrzebnych na zaspokojenie wierzyciela środków, jak również na przejęciu innych praw majątkowych przysługujących egzekwowanemu dłużnikowi. Ta majątkowa odpowiedzialność często jest określana mianem odpowiedzialności cywilnoprawnej.

Stanowi ona jednak efekt niezwykle długiej ewolucji, polegającej na stopniowym redukowaniu środków przymusu kierowanych do osoby odpowiedzialnej. W pierwotnym prawie rzymskim niewypłacalny dłużnik oddawany był we władzę wierzyciela, a jeszcze w XIX w. szeroko stosowano tzw. areszt za długi (tak świetnie opisany w powieściach Dickensa).

Polskie prawo egzekucyjne przewiduje sankcję grzywny - zamienianej w razie jej niezapłacenia na areszt - jedynie w przypadkach, gdy dłużnik wzbrania się wykonać świadczenie, którego „inna osoba wykonać za niego nie może, a której wykonanie zależy od jego woli"

Natomiast zupełnie wyjątkowo - w przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych - także sam wierzyciel może bezpośrednio stosować pewne formy przymusu wobec dłużnika z pominięciem organów państwowych. Odnosi się to zwłaszcza do dozwolonej samopomocy np. instytucja potrącenia wierzytelności. Niekiedy znowu dla zaspokojenia interesu wierzyciela zbędne będzie stosowanie jakichkolwiek form nacisku bezpośredniego na dłużnika, a wystarczy jedynie wydanie odpowiedniego orzeczenia. Odnosi się to zwłaszcza do orzeczeń zastępujących oświadczenie woli dłużnika w przypadkach, gdy dłużnik jest zobowiązany do jego złożenia.

Z zasady dłużnik i tylko dłużnik ponosi odpowiedzialność majątkową za swój dług. Odpowiada on całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili prowadzenia przeciwko niemu egzekucji. Ten model odpowiedzialności określa się mianem odpowiedzialności osobistej. W istocie jest to odpowiedzialność majątkowa, jednakże przyjęto używać terminu „osobista".

Od tej reguły ogólnej, system prawny przewiduje różnorodne wyjątki. Zostaną one omówione poniżej.

3. Zobowiązania niezupełne

zobowiązania niezupełne (naturalne), które polegają na tym, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług. W konsekwencji wierzycielowi nie przysługuje kompetencja do zwrócenia się do sądu lub do innego właściwego organu o wydanie orzeczenia nakazującego dłużnikowi wykonanie świadczenia, a w razie jego niespełnienia prowadzenia egzekucji w celu zaspokojenia się z majątku dłużnika.

Jeżeli dłużnik sam wykona świadczenie - nawet w nieświadomości tego. że nie można go było do tego przymusić - to nie może następnie żądać zwrotu spełnionego świadczenia, jako nienależnego. Spełnione świadczenie uznać więc należy w tych przypadkach za prawnie należne, a nie tylko wynikające z jakiegoś niewiążącego stosunku społecznego.

W nauce polskiego prawa cywilnego zgodnie przyjmuje się. że do zobowiązań niezupełnych należą:

1. zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela ulegle przedawnieniu

2. zobowiązania, które wynikają z gry lub zakładu z wyłączeniem jednak gier lub zakładów zarządzonych lub zatwierdzonych przez organy państwowe, jak również z gier zakazanych albo nierzetelnych

4. Ograniczona odpowiedzialność osobista

Odstępstwem od zasady pełnej odpowiedzialności całym majątkiem dłużnika jest ograniczona odpowiedzialność osobista.

Ograniczenia tego rodzaju mogą przybierać następujące dwie postacie:

1. dłużnik odpowiada określoną częścią swojego majątku, wyodrębnioną według wskazanych w ustawie kryteriów. Wierzyciel może więc w takim przypadku zaspokoić się w drodze egzekucji tylko z przedmiotów objętych tą wydzieloną częścią majątku. Jeżeli nie wystarczy ona na pokrycie wierzytelności, to wierzytelność ta wprawdzie nie wygasa, lecz nie może zostać zaspokojona.

Np. „Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku", a więc odpowiada tylko tymi przedmiotami, które uzyska! w drodze dziedziczenia, a już nie pozostałymi składnikami swojego majątku.

1. wskazanie maksymalnej wartości, jaka może być uzyskana z majątku osoby odpowiedzialnej. Wartości tej można jednak dochodzić - w przeciwieństwie do pierwszego ograniczenia - z całego majątku dłużnika. Omawiane obecnie ograniczenie przejawia się więc na płaszczyźnie tego, za co dłużnik odpowiada (pro viribus patrimonii), a nie czym odpowiada. Wysokość długu może być inna niż wysokość odpowiedzialności. Jeżeli wysokość odpowiedzialności jest niższa od wysokości długu, to wierzyciel nie uzyska pełnego zaspokojenia swojej wierzytelności.

Np. „w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku".

5. Odpowiedzialność rzeczowa

Polega ona na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz. Odpowiedzialność tę ponosi każdoczesny właściciel rzeczy, którym nie musi być dłużnik. Odpowiednie uprawnienie wierzyciela ma więc w tym zakresie charakter bezwzględny. Ponadto zapewnia ono tę korzyść wierzycielowi, że w toku egzekucji uzyskuje on pierwszeństwo zaspokojenia swojej wierzytelności przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej.

Odpowiedzialność tego typu powstaje w szczególności w razie obciążenia rzeczy hipoteką, zastawem lub prawem dożywocia. Mimo że odpowiedzialność rzeczowa pozwala wierzycielowi dochodzić wierzytelności jedynie z rzeczy indywidualnie oznaczonej, jest ona z punktu widzenia ekonomicznego korzystniejsza dla niego od pełnej odpowiedzialności osobistej dłużnika. Zabezpiecza bowiem wierzyciela przed niekorzystnymi zmianami majątku dłużnika, jakie mogą nastąpić w czasie między powstaniem długu a jego wymagalnością, oraz gwarantuje priorytet zaspokojenia przed wierzycielami niekorzystającymi z zabezpieczenia rzeczowego. Zbycie rzeczy obciążonej przez dłużnika nie zmniejsza uprawnień wierzyciela do zaspokojenia się z niej. Ten sam dłużnik może odpowiadać zarówno osobiście, jak i rzeczowo.

III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego

1. Uwagi wstępne

Zobowiązanie - jak każdy stosunek cywilnoprawny - powstaje w następ­ stwie ziszczenia się zdarzeń prawnych.

2. Czynności prawne

Największą rolę odgrywają tu przede wszystkim czynności prawne, a zwłaszcza umowy, stanowiące główny instrument organizujący stosunki zobowiązaniowe i objętą nimi wymianę dóbr lub usług. Poza umowami także jednostronne czynności prawne stanowią źródło stosunków zobowiązaniowych.

Bez zgody osoby zainteresowanej nie tylko nie można nikogo zobowiązać, ale nie można także przyznać mu prawa, należałoby raczej opowiedzieć się za koncepcją, ograniczającą dopuszczalność zobowiązania się w drodze jednostronnej czynności prawnej tylko do przypadków w ustawie wskazanych. Koncepcja ta znajduje potwierdzenie w przepisie, który wyraża jedynie zasadę wolności umów, a nie czynności prawnych.

3. Akty administracyjne

System gospodarki rynkowej opiera się na zasadzie autonomii podmiotów prawa cywilnego i wolności umów. Jednakże interes publiczny, a w tym i ochrona prawidłowo funkcjonującego rynku, niejednokrotnie wymaga interwencji państwa lub innych organów publicznych w sferę autonomii podmiotów prawa cywilnego. W każdym razie, organ administracji publicznej zawsze musi mieć dla wydania indywidualnego aktu administracyjnego wyraźne upoważnienie zawarte w ustawie.

Indywidualny akt administracyjny wywołuje skutki cywilnoprawne, gdy wynikają one z ustawy, na podstawie której został on wydany. Mogą to być konsekwencje bezpośrednie albo pośrednie.

Akty administracyjne o skutkach bezpośrednich same - bez dokonywania czynności prawnej - powodują powstanie, zmianę lub zgaśniecie stosunku cywilnoprawnego; są więc zdarzeniem cywilnoprawnym.

Akty administracyjne o skutkach pośrednich stanowią jedynie konieczną przesłankę dokonania czynności prawnej. W przypadkach takich czynność prawna dokonana bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna. Na obszarze stosunków zobowiązaniowych akty takie występują przede wszystkim w postaci różnego rodzaju zezwoleń na dokonanie określonych czynności prawnych. Np. Na sprzedaż nieruchomości cudzoziemcowi lub dokonanie niektórych czynności obrotu dewizowego.

Na mocy ustawy indywidualny akt administracyjny może jednak nie tylko zezwalać na dokonanie określonej czynności prawnej, ale i nakładać na adresata obowiązek jej dokonania. W takim przypadku sąd ma kompetencję do stwierdzenia tego obowiązku w orzeczeniu z tym skutkiem, że zastępuje ono złożenie oświadczenia woli. Funkcja aktu administracyjnego o skutkach pośrednich kończy się z chwilą dokonania czynności prawnej (zawarcia umowy). Późniejsze więc uchylenie decyzji administracyjnej samo przez się nie wpływa na ważność umowy, a tym samym na istnienie cywilnego stosunku prawnego.

4. Konstytutywne orzeczenia sądów

Z mocy zasad ogólnych sądom przysługuje jedynie kompetencja do wydawania orzeczeń deklaratywnych, w których autorytatywnie stwierdzają one istnienie stosunku prawnego lub obowiązku zachowania się strony.

Natomiast do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które są zdarzeniami prawnymi, ponieważ kreują, zmieniają lub powodują zgaśniecie stosunku prawnego, konieczne jest wyraźne upoważnienie ustawowe. W najszerszej mierze wyraża je wspomniany wyżej art. 64 KC, według którego prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Rola sądu ogranicza się tu w istocie do określenia, czy z mocy innych zdarzeń istnieje obowiązek złożenia oświadczenia woli o skonkretyzowanej już treści, np. z mocy umowy zawartej drogą aukcji lub przetargu lub umowy przedwstępnej . Orzeczenie to tylko więc ze względów formalnych uznaje się za konstytutywne; jego wydanie jest bowiem niezbędne, aby obowiązek złożenia oświadczenia woli mógł być zrealizowany i wywołać skutki prawne.

5. Inne zdarzenia

czyny niedozwolone

bezpodstawne wzbogacenie

§ 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika

I. Uwagi ogólne

Zgodnie z ogólną zasadą dłużnik odpowiada za zobowiązanie całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili wymagalności wierzytelności. Wierzyciel zawsze więc ponosi ryzyko niewypłacalności dłużnika - także wtedy, gdy nastąpiła ona wskutek pogorszenia się sytuacji majątkowej dłużnika w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wymagalnością.

Samo zaciągnięcie zobowiązania nie ogranicza bowiem uprawnień dłużnika do rozporządzania składnikami jego majątku. W związku z tym wierzyciel narażony jest na to, że dłużnik zachowa się wobec niego nielojalnie doprowadzając się do stanu niewypłacalności w następstwie czynności dokonanych na korzyść osoby trzeciej.

Skutkom takich niemoralnych i niekorzystnych dla wierzyciela działań zapobiegać ma instytucja „Ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika"-„skargi pauliańskiej. Zastosowanie jej prowadzi do orzeczenia względnej bezskuteczności czynności prawnej, dokonywanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem. W następstwie tego pokrzywdzony wierzyciel może bezpośrednio żądać zaspokojenia od osoby trzeciej.

II. Przesłanki ochrony (pauliańskiej)

1. Chroniona wierzytelność

1. Wierzytelność musi być zaskarżalna.

Nie podlegają więc ochronie pauliańskiej roszczenia przedawnione, roszczenia z gier i zakładów oraz żądania oparte tylko na powinnościach moralnych.

Natomiast nie jest konieczne, aby wierzytelność była już wymagalna. Z powództwem pauliańskim może wystąpić wierzyciel, którego wierzytelność nie jest jeszcze płatna.

1. Ponadto należy podzielić pogląd, że ochroną pauliańską objęte są tylko wierzytelności pieniężne -nie tylko te, które od początku opiewały na świadczenia określone w pieniądzu, ale także o wartości pieniężnej.

Skarga pauliańska przysługuje wierzycielowi tylko w razie niewypłacalności dłużnika. Nie są więc ochroną tą objęte wierzytelności opiewające na inne niż pieniężne świadczenia. W szczególności wierzyciel nie mógłby na tej podstawie domagać się realnego wykonania jakiejś usługi przez osobę trzecią lub wydania mu określonego przedmiotu, który przeszedł z majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej. Ograniczenia te ustaną, gdy wierzyciel zażąda odszkodowania pieniężnego z tytułu niewykonania tych świadczeń.

Wierzytelność opiewająca na realne wykonanie jakiegoś zindywidualizowanego świadczenia, może uzyskać skuteczność wobec osoby trzeciej na podstawie art. 59 KC.

2. Czynność prawna dłużnika

1. Skarga pauliańska chroni wierzyciela wyłącznie przed skutkami czynności prawnej dłużnika. Inne działania dłużnika, chociażby powodowały jego niewypłacalność, nie stanowią podstawy do zastosowania ochrony pauliańskiej.

Przykład: Trudno jednak za czynność prawną uznać samo zaniechanie dokonania czynności prawnej, a zwłaszcza nie wniesienie powództwa.

Nie tylko umowy, ale również jednostronne czynności prawne dłużnika podlegają zaskarżeniu.

Przykład: Zrzeczenie się jakiegoś prawa w takiej sytuacji, że powoduje to nabycie go przez osobę trzecią.

1. Osobą dokonującą czynności prawnej powinien być dłużnik. Może nim być również jeden z dłużników solidarnych, a także poręczyciel, który obok dłużnika głównego ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela.

3. Pokrzywdzenie wierzyciela

1. czynność prawna dłużnika musi być dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela. Polega ono na tym, że dłużnik stał się całkowicie niewypłacalny lub w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności prawnej.

Pokrzywdzenie nie polega więc na poniesieniu szkody przez wierzyciela, lecz na zminimalizowaniu szans zaspokojenia jego interesu.

Stan niewypłacalności- oznacza on stan majątku dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami KPC nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela. W szczególności nie jest konieczne wykazanie, że nastąpiło ogłoszenie upadłości dłużnika. Wystarczy, że egzekucja okazała się nieskuteczna do części majątku dłużnika . Chwilowy brak gotówki nie jest więc równoznaczny ze stanem niewypłacalności. Natomiast za niewypłacalnego można uznać dłużnika, którego aktywa majątkowe wprawdzie równoważą zobowiązania, ale są one niedostępne dla wierzyciela prowadzącego egzekucję roszczeń pieniężnych.

Przykład: Chodzi o przedmioty wyjęte spod egzekucji lub obciążone z pierwszeństwem dla innych osób.

Pogłębienie niewypłacalności może polegać na wyzbyciu się aktywów, które potencjalnie tylko stwarzają możliwość otrzymania świadczeń pieniężnych od dłużnika.

Przykład: Zbycie nieruchomości, której aktualna wartość równa jest ciążącej na niej hipotece, ale uzasadnione prognozy wskazują na to, że wartość nieruchomości będzie wzrastać.

1. Naganna postawa dłużnika, wyrażająca się w tym, że działał on ze świadomością po­ krzywdzenia wierzyciela. Jednakże wystarczy, że dłużnik zdaje sobie sprawę z tego, że dokonana przez niego czynność prawna może spowodować niemożność zaspokojenia ogółu wierzycieli.

Od świadomości pokrzywdzenia odróżnić należy zamiar pokrzywdzenia wierzyciela. W przypadku takim dłużnik dokonuje czynności prawnej umyślnie w celu pozbawienia wierzyciela możności zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika. Z taką szczególnie naganną postawą dłużnika ustawodawca chroni bowiem także przyszłego wierzyciela, to znaczy osobę, która dopiero po dokonaniu niekorzystnej czynności prawnej przyszłego dłużnika, nawiązuje z nim stosunek zobowiązaniowy stając się jego wierzycielem. Udowodnienie stanów psychicznych jest, z natury rzeczy, trudne a ciężar ich udowodnienia spoczywa na wierzycielu, żądającym ochrony pauliańskiej.

Jednakże, jeżeli dłużnik dokonał na rzecz osoby trzeciej darowizny, a był już wówczas niewypłacalny lub stał się nim wskutek jej dokonania, wówczas ustawa przychodzi wierzycielowi z pomocą. Ustanawia bowiem domniemanie prawne, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Chodzi to o ogólną zasadę polskiego prawa cywilnego, która silniej chroni sytuację majątkową osoby nabywającej odpłatnie prawa (tutaj osoby trzeciej) w porównaniu z nabyciami nieodpłatnymi.

4. Korzyść osoby trzeciej

a) Z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej jakaś osoba trzecia musi uzyskać korzyść majątkową -nabędzie prawo majątkowe albo że zwolniona zostanie ze zobowiązania. Korzyść ta jest zarazem powiązana z odpowiednim uszczupleniem majątku dłużnika, powodującym jego niewypłacalność.

Przykład: Dłużnik darował osobie trzeciej jakiś przedmiot albo zwolnił ją z obowiązku zwrotu pożyczki.

b) osoba trzecia, która odniosła korzyść z czynności prawnej wiedziała lub co najmniej przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela

stwierdzenie: „należyta staranność" łączy kategorię złej (lub dobrej) wiary z powinnym zachowaniem, jakiego oczekuje się od osoby działającej.

Istnieje domniemanie prawne, że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.

Pojęcia osoby bliskiej nie należy w tym przypadku identyfikować z określonymi więzami rodzinnymi. Raczej powinno się brać tu pod uwagę faktyczne stosunki łączące dłużnika z osobą, która uzyskała od niego korzyść majątkową. Domniemywa się, że przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, pozostaje w bliskich stosunkach z dłużnikiem i tak też należy go traktować.

Jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatną, wówczas w ogóle uchylona zostaje wspomniana przesłanka skargi pauliańskiej. Wierzyciel może więc żądać ochrony także wtedy, gdy osoba trzecia nie wiedziała i nie mogła przy zachowaniu należytej staranności dowiedzieć się o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Postanowienie to jest kolejnym przejawem ogólnej zasady, że słabiej chronione są nieodpłatne nabycia.

Przykład: Wierzyciel W ma wierzytelność wobec dłużnika D. Głównym składnikiem majątku D jest jego gospodarstwo rolne; D darowuje je osobie trzeciej T. Wierzycielowi W przysługuje w takim przypadku uprawnienie skuteczne wobec T, chociażby T nie wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć, że D dokonał darowizny z pokrzywdzeniem wierzyciela W.

III. Zaskarżenie czynności i jego skutki

1. Zaskarżenie czynności

Jeżeli spełnione zostaną omówione wyżej przesłanki, wierzyciel może żądać, aby sąd uznał za bezskuteczną względem niego czynność prawną dokonaną przez jego dłużnika.

1. Uprawnienie to wierzyciel może realizować w dwojaki sposób:

   1. przez wytoczenie stosownego powództwa

   2. przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu sprawie z powództwa osoby trzeciej.

Na podstawie art. 841 KPC osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowana do niego egzekucja narusza jej prawo. Przeciwko takiemu powództwu wierzyciel może podnieść zarzut procesowy, że przedmiot ten podlega egzekucji, ponieważ został nabyty w okolicznościach uzasadniających uznanie czynności nabywczej za względnie bezskuteczną wobec wierzyciela

1. Legitymowany biernie- osoba, przeciwko której kieruje się żądanie (powództwo) wierzyciela, jest to osoba trzecia odnosząca korzyść z czynności zawartej z dłużnikiem.

Jeżeli nastąpiła sukcesja uniwersalna (np. dziedziczenie), to w myśl reguł ogólnych legitymowanym biernie jest następca dłużnika pod tytułem ogólnym.

Poza tym, legitymowanym biernie staje się następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od wierzyciela korzyścią, a równocześnie spełniona została jedna z następujących przesłanek:

1. rozporządzenie na rzecz owego dalszego nabywcy było nieodpłatne

w chwili nabycia wiedział on o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika ze swoim poprzednikiem za bezskuteczną wobec wierzyciela.

Przykład: Dłużnik (D) darował nieruchomość osobie trzeciej (O), w następstwie czego dłużnik (D) stał się niewypłacalny. Z kolei osoba trzecia (O) darowała tę nieruchomość innej osobie (N). Pokrzywdzony wierzyciel (W) może wówczas pozywać dalszego nabywcę korzy­ ści (N), żądając uznania umowy O z N za bezskuteczną względem siebie.

c) Wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną względem niego w terminie pięciu lat, licząc od daty dokonania tej czynności Jest to termin zawity.

2. Orzeczenie względnej bezskuteczności

Wierzyciel uzyskuje uprawnienia do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów należących do osoby trzeciej z którą nie łączył go żaden stosunek prawny.

Wierzyciel może dochodzić (w drodze egzekucji) zaspokojenia tylko z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły. Jeżeli przedmiotem czynności względnie bezskutecznej są rzeczy indywidualnie oznaczone (nieruchomości albo ruchomości), zastosowanie tej normy nie wywołuje wątpliwości. Natomiast mogą się one pojawić, gdy przedmiotem wspomnianej czynności są rzeczy zamienne oraz pieniądze, których nie da się już zidentyfikować, ponieważ przemieszały się z takimi samymi składnikami majątkowymi osoby trzeciej, lecz innego pochodzenia. Należy wtedy przyjąć, że wierzyciel uprawniony jest do prowadzenia egzekucji z całego majątku osoby trzeciej, z którym owe korzyści się stopiły.

Uprawnienie wierzyciela względem osoby trzeciej jest w szczególny sposób uprzywilejowane, ponieważ może być realizowane z pierwszeństwem przed innymi jej wierzycielami.

Innymi wierzycielami są tacy wierzyciele, którzy nie uzyskali ochrony w postaci orzeczenia pauliańskiego. Jeżeli jest kilku wierzycieli korzystających z tej ochrony, pierwszeństwo zaspokojenia przysługuje im w równym stopniu.

Osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela jeżeli:

1. wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika. Podniesienie takiego zarzutu w istocie zmierza do wykazania, że dłużnik jest wypłacamy, a w konsekwencji, że nie została spełniona podstawowa przesłanka ochrony pauliańskiej;

2. zaspokoi wierzyciela nie dopuszczając w ten sposób do egzekucji z przedmiotu, uzyskanego od dłużnika.

Z uprawnień tych osoba trzecia może korzystać nie tylko w toku procesu pauliańskiego, ale również w toku egzekucji.

Jeżeli wierzyciel nie został zaspokojony z majątku osoby trzeciej, ponieważ uzyskana przez osobę trzecią korzyść nie była już w jej majątku, może żądać zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej, który uzyskał tę korzyść nieodpłatnie albo działał w złej wierze

Może się wszakże zdarzyć, że osoba trzecia nie ma już korzyści uzyskanej od dłużnika, ponieważ ją utraciła lub zużyła. W takim przypadku nie odpowiada ona wobec wierzyciela na podstawie ochrony pauliańskiej. Wierzyciel może jednak korzystać z ochrony przewidzianej w przepisach o czynach niedozwolonych, jeżeli zachowanie osoby trzeciej jest zawinione.

Orzeczenie pauliańskie ma charakter konstytutywny. Zmienia bowiem pozycję prawną wierzyciela i osoby trzeciej. Wierzyciel ma jedynie prawo do uznania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią „za bezskuteczną" względem wierzyciela, a więc prawo o ukształtowanie stosunku prawnego. Konstytutywny charakter tego orzeczenia zakłada, że jego wydanie jest niezbędne do tego, aby powstało uprawnienie wierzyciela wobec osoby trzeciej.

Stosunek ten ma charakter zobowiązaniowy. Jego treścią jest z jednej strony uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które przeszły tam z majątku dłużnika wskutek czynności prawnej względnie bezskutecznej, a z drugiej strony obowiązek osoby trzeciej do znoszenia realizującej uprawnienie wierzyciela egzekucji z majątku tej osoby.

Osobie trzeciej przysługuje zarazem upoważnienie przemienne (facultas alternativa), które pozwala jej zwolnić się z powyższego zobowiązania przez zaspokojenie wierzyciela albo przez wskazanie stosownego mienia dłużnika.

IV. Zbliżone instytucje

Odnosi się to zwłaszcza do ochrony wierzyciela alimentacyjnego w razie zawarcia przez jego dłużnika umowy dożywocia , jak również do przypadku odrzucenia spadku przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela.

Instytucja ta zmierza do zapewnienia wierzycielowi realnego wykonania zobowiązania. Należy ją więc traktować jako instytucję odrębną.

Rozdział II. Świadczenie

§ 4. Uwagi ogólne

I. Pojęcie

1. Przedmiot a treść świadczenia

Świadczenie- zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela. Zachowanie to może z kolei dotyczyć różnego rodzaju dóbr materialnych lub niematerialnych, które często określa się mianem przedmiotu świadczenia, np. gdy zobowiązanie dłużnika polega na przeniesieniu własności i wydaniu rzeczy, na zapłacie ceny, na wykonaniu określonego dzieła, na udzieleniu zezwolenia (licencji) na wystawienie sztuki teatralnej itp.

2. Kwalifikacja prawna świadczenia

Ciągle dyskusyjne pozostaje zagadnienie, czy realizacji świadczenia musi towarzyszyć wola wykonania danego zobowiązania. W tej kwestii można wyróżnić trzy poglądy:

1. świadczenie zawsze jest przejawem woli dłużnika, mającej na celu wykonanie ciążącego na nim obowiązku prawnego, i stanowi w związku z tym czynność prawną z wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami.

2. Spełnienie świadczenia może mieć zarówno postać czynności prawnej, jak i czynności faktycznej. Jednakże zawsze świadczenie powinno być wykonywane z zamiarem wywiązania się z zobowiązania.

3. Kwalifikacja zachowania dłużnika powinna być dokonana według kryteriów ogólnych, a nie determinowana faktem, że spełnia on świadczenie. W wielu przypadkach z treści zobowiązania będzie wynikać, że może być ono spełnione tylko przez dokonanie czynności prawnej, np. przez przeniesienie własności. Charakter czynności prawnej należy przypisać także zapłacie (gotówkowej i bezgotówkowej), której istota polega na złożeniu oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutku prawnego w postaci przeniesienia własności znaków pieniężnych lub zmiany zapisów na rachunkach bankowych. Pogląd ten dominuje w nauce polskiej

II. Uwagi ogólne o treści świadczenia

1. Działanie i zaniechanie

Zachowanie dłużnika będące świadczeniem „może polegać na działaniu albo na zaniechaniu" Każde bowiem zachowanie dłużnika przybiera albo postać działań pozytywnych (np. danie czegoś, spełnienie jakichś usług), albo zachowania biernego (np. niepodejmowania działań potencjalnie możliwych lub zaprzestania działań dotąd realizowanych). Obowiązek biernego zachowania stanowi także korelat praw bezwzględnych (np. obowiązek nie­ naruszania cudzej własności).

Natomiast obowiązek biernego zachowania się dłużnika stanowi indywidualne ograniczenie jego wolności, co nie jest pozbawione z reguły wpływu na sferę jego stosunków majątkowych.

2. Sposób ustalenia świadczenia

Bez ustalenia tego, jak ma się dłużnik zachować, a więc tego, co jest treścią świadczenia, zobowiązanie nie może istnieć. Kwestia ta musi być rozstrzygnięta najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia. W momencie powstania zobowiązania treść świadczenia albo powinna już być określona, albo co najmniej powinny być ustalone niezawodne sposoby pozwalające treść tę ustalić w terminie późniejszym.

Można wyróżnić trzy metody ustalania podstaw do określania przyszłych świadczeń:

1. Metoda obiektywna odwołuje się do pewnych empirycznie stwierdzalnych faktów, które bez potrzeby dokonywania ocen (wartościowania) pozwalają ustalić wysokość należnego świadczenia (np. cena rynkowa, zbiór zboża z określonej powierzchni gruntu). Jest to metoda najbardziej pewna i dlatego zawsze dopuszczalna.

2. Metoda zobiektywizowana polega na powołaniu osoby trzeciej do ustalenia należnego świadczenia. Jeżeli osoba ta dokona oceny wyłącznie na mocy niekontrolowanego własnego uznania, to trudno takie postanowienie umowy uznać za zgodne z zasadami współżycia społecznego. Natomiast, jeżeli osoba trzecia oceniałaby wielkość świadczenia pod kontrolą sądu i zgodnie z zasadami współżycia społecznego lub zwyczajami, to przyjęcie takiej koncepcji jest jak najbardziej w porządku.

3. Metoda subiektywna prowadząca do ustalenia wysokości świadczenia przez jedną ze stron. Jeżeli miałaby ona podejmować te decyzje na mocy swobodnego i niekontrolowanego uznania, to z wyżej wskazanych przyczyn byłoby to niedopuszczalne. Jeżeli strona kierowałaby się obiektywną miarą, podlegającą kontroli sądowej co najmniej z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, to należałoby zaakceptować taką postać uelastycznienia obrotu gospodarczego.

3. Możliwość wykonania świadczenia

Istotne jest także, aby świadczenie było możliwe do wykonania. Jeżeli bowiem zachodzi uprzednia (pierwotna) niemożliwość świadczenia, to znaczy, gdy już w momencie ziszczenia się zdarzenia, które miało spowodować powstanie zobowiązania było niewykonalne, zobowiązanie w ogóle nie powstaje impossibilium nulla obligatio

W razie tzw. następczej niemożliwości dłużnik będzie zobowiązany dać odszkodowanie w miejsce pierwotnego świadczenia, gdy niemożliwość pierwotnego świadczenia jest następstwem okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność.

4. Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach starannego działania

Świadczenia rezultatu- polegają na osiągnięciu z góry ściśle określonego efektu w świecie zjawisk zewnętrznych. Do klasy tej nie zalicza się samej działalności dłużnika, lecz jej określony w treści zobowiązania skutek. Należą tu więc świadczenia dania czegoś (np. umowa sprzedaży), niektóre świadczenia usług ujmowane łącznie z ich wytworem (np. umowa o dzieło) oraz wszystkie zaniechania.

świadczenia starannego działania znajdują wyraz w działalności odpowiednio tylko ukierunkowanej, przy czym dłużnik nie ma obowiązku osiągnąć wskazanego celu, np. działania lekarza, adwokata, nauczyciela.

§ 5. Rodzaje świadczeń

I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym

1. Zobowiązanie przemienne

Zobowiązania przemienne są rodzajem zobowiązań, w których świadczenie nie jest jeszcze ściśle określone w chwili powstania tych zobowiązań. Polegają one bowiem na tym, że „dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń". Jest to jeden stosunek zobowiązaniowy o kilku alternatywnych świadczeniach.

Konieczną przesłankę powstania zobowiązania przemiennego stanowi więc wyznaczenie w nim kilku świadczeń.

Odrębnymi świadczeniami są działania o różnej treści lub dotyczące różnych przedmiotów (np. zobowiązanie do dostarczenia konia albo krowy). Jednakże za odrębne świadczenia można uznać także działania wykonywane w różny sposób lub w innych miejscach, jeżeli ma to istotne znaczenie dla stron (np. dostawa określonej partii towaru do różnych miejsc lub różnymi środkami transportowymi).

Jakie spośród kilku świadczeń alternatywnych ma być spełnione, następuje przez wybór. Prawo dokonania wyboru może przysługiwać dłużnikowi, wierzycielowi albo osobie trzeciej. Decyduje o tym przede wszystkim treść czynności prawnej - głównie umowy - lub innego zdarzenia prawnego kreującego stosunek zobowiązania przemiennego. Jeżeli z treści tych zdarzeń lub odpowiednich przepisów szczegółowych nie wynika nic innego, prawo wyboru świadczenia alternatywnego przysługuje dłużnikowi.

Wyboru dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie, przy czym dłużnik może dokonać go także przez spełnienie świadczenia.

Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru nie dokona, druga strona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin, a po bezskutecznym jego upływie, uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na drugą stronę.

Z reguły przy niemożliwości pierwotnej dopiero niemożliwość wszystkich świadczeń alternatywnych powoduje nieważność zobowiązania, ponieważ, dopóki nie nastąpi koncentracja świadczenia, wszystkie one objęte są zobowiązaniem.

Jeżeli jednak wybór świadczenia należy do wierzyciela, a tylko jedno ze świadczeń stało się niemożliwe, należy przyjąć, iż od jego decyzji zależy, czy będzie on obstawał przy utrzymaniu zobowiązania ze świadczeniem możliwym, czy też powoła się na niemożliwość świadczenia.

Przy niemożliwości następczej, za którą dłużnik odpowiada, miejsce świadczenia pierwotnego zastępuje odszkodowanie, jeżeli dłużnik za niemożliwość świadczenia nie odpowiada, obowiązek świadczenia wygasa

2. Upoważnienie przemienne -Facultas alternativa

Facultas alternativa- Opiewa ono od samego początku na jedno świadczenie, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik może spełnić inne świadczenie, co także powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania.

Upoważnienie przemienne powstaje z umowy lub w przypadkach przewidzianych szczególnymi przepisami prawnymi.

Przykład: jeżeli darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany zobowiązany jest dostarczyć mu środków utrzymania (świadczenie zasadnicze). Natomiast „Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku, zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia", a więc spełniając inne, zastępcze świadczenie

Pierwotna niemożliwość świadczenia zasadniczego zawsze powoduje nieważność zobowiązania, chociażby świadczenie zastępcze, objęte upoważnieniem przemiennym, było możliwe.

II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne

1. Łączenie świadczeń

Przyjęcie takiej koncepcji oznacza, że wierzyciel będzie zaspokojony dopiero wtedy, gdy wszystkie te świadczenia zostaną spełnione. Dominujące w nauce prawa cywilnego zapatrywanie dopuszcza istnienie kilku świadczeń po stronie długu. Nie wszystkie bowiem wyznaczone stosunkiem zobowiązaniowym zachowania dłużnika dadzą się ująć w jedną funkcjonalnie całość.

2. Świadczenia uboczne

Panujący pogląd uwzględnia także pojęcie świadczeń ubocznych, funkcjonujących niekiedy obok świadczeń głównych. Tylko spełnienie tych ostatnich prowadzi do zaspokojenia wierzyciela.

Świadczenia uboczne wspomagają realizację świadczenia głównego lub je uzupełniają.

Dotyczy to przede wszystkim następujących typów działań.

1. Przedstawienie spisu masy majątkowej albo zbioru rzeczy. Czynności takiej powinien dokonać dłużnik zobowiązany do wydania zbioru rzeczy lub masy majątkowej. Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że przedstawiony spis nie jest rzetelny lub dokładny, wierzyciel może żądać, aby dłużnik złożył zapewnienie przed sądem, iż sporządził go według swojej najlepszej wiedzy

2. Złożenie rachunku z zarządu. Polega ono na przedstawieniu wierzycielowi na piśmie zestawienia wpływów i wydatków wraz z potrzebnymi dowodami. Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że zestawienie wpływów nie jest rzetelne lub dokładne, wierzyciel może żądać, aby dłużnik złożył odpowiednie zapewnienie przed sądem. Nie ma obowiązku złożenia zapewnienia co do wydatków, ponieważ wierzyciel może ich z braku dowodów nie uznać. Obowiązek złożenia rachunków pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy ktoś załatwia cudze lub wspólne sprawy, np. osoba sprawująca zarząd rzeczą wspólną, prowadząca sprawy spółki lub cudze sprawy bez zlecenia

3. Danie zabezpieczenia. Ma ono na celu zmniejszenie ryzyka niewykonania zobowiązania z powodu niewypłacalności dłużnika. Ustawa nakłada niekiedy na dłużnika obowiązek dania zabezpieczenia, wtedy należy złożyć pieniędze do depozytu sądowego, przy czym z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób. Np. : Przez ustanowienie hipoteki, zastawu, złożenie poręczenia, papierów wartościowych, książeczek oszczędnościowych itp.

4. Odsetki.

III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe

1. Świadczenia jednorazowe

Świadczenia jednorazowe charakteryzują się tym, że dla określenia treści i rozmiaru powinnego zachowania się dłużnika nie trzeba odwoływać się do czynnika czasu. Element ten nie wpływa na treść i rozmiar świadczenia, lecz jedynie wskazuje na sposób jego wykonania w szczególności na termin wykonania.

Przykład: Świadczenie polegające na wydaniu lub przeniesieniu własności rzeczy, zapłacie ceny, na wykonaniu oznaczonego dzieła, na przewiezieniu rzeczy lub osób.

2. Świadczenia okresowe

Dla opisania świadczeń okresowych konieczny jest już element czasu. Są to bowiem czynności powtarzające się cyklicznie, w określonych z góry odstępach czasu. Z reguły polegają one na periodycznym spełnianiu świadczeń pieniężnych lub rzeczy zamiennych, np. świadczenia rentowe, czynsz najmu.

Im dłużej trwa stosunek zobowiązaniowy tego rodzaju, tym więcej świadczeń powinien otrzymać wierzyciel od dłużnika.

Cecha ta różni świadczenia okresowe od świadczenia jednorazowego rozłożonego na raty- gdzie rozmiar świadczenia jest od razu z góry określony i to bez odwołania się do elementu czasu. Niezależnie bowiem od tego, na ile rat świadczenie zostanie rozłożone i na jaki okres - wielkość jego nie ulegnie zmianie.

Świadczenie okresowe, przybiera samoistny charakter. Ma to w szczególności znaczenie przy ustalaniu terminów przedawnienia, które dla poszczególnych świadczeń okresowych wynoszą z reguły 3 lata.

3. Świadczenia ciągłe

Element czasu, odgrywa istotną rolę w świadczeniach ciągłych. Polegają one bowiem na określonym, stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania zobowiązania. W odróżnieniu jednak od świadczeń okresowych nie da się w nich wyróżnić powtarzających się, odrębnych czynności, które można by było traktować jako świadczenia samodzielne.

Świadczenia ciągłe to głównie zaniechania (nieczynienia). Jednakże również działania, aczkolwiek - z natury rzeczy - niemogące występować nieprzerwanie, przybierają także postać świadczeń ciągłych (np. świadczenie pracy, usług).

Zobowiązania, w których występują świadczenia okresowe lub ciągłe, a więc w których element czasu odgrywa tak istotną rolę, określa się łącznym mianem zobowiązań ciągłych.

Jeżeli zostały one ustanowione na czas oznaczony, to oczywiste jest, że wygasają z upływem tego terminu, chyba że strony go przedłużyły.

Przykład: A zawarł z B umowę najmu samochodu na 5 dni, zobowiązanie to wygasa z upływem tego terminu, chyba że strony go przedłużyły.

Wygaśnięcie bezterminowych zobowiązań ciągłych:

1. wszystkie one ulegają, wygaśnięciu przez wypowiedzenie, a nie przez odstąpienie od umowy. Odstąpienie działa ze skutkiem wstecznym, tj. od powstania zobowiązania i wymaga w związku z tym zwrotu spełnionych już świadczeń. Wypowiedzenie działa od chwili jego złożenia lub od upływu terminu określonego w wypowiedzeniu.

2. Niedopuszczalne są wieczyste zobowiązania, ponieważ urągałoby to konstytucyjnie zawarowanej wolności człowieka. Każde bezterminowe zobowiązanie o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu. Jest to norma bezwzględnie wiążąca. Postanowienia czynności prawnej z nią sprzeczne są więc bezwzględnie nieważne, co może doprowadzić do uznania nawet całej czynności prawnej za nieważną.

IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne

Świadczenie niepodzielne -nie można wykonać go częściowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości. Z reguły decydować o tym będą cechy przedmiotów, których działania dłużnika dotyczą.

Przykład: Niepodzielne będzie świadczenie polegające na dostarczeniu pary rękawiczek albo brylantu, natomiast podzielnym świadczeniem będzie zapłata określonej sumy pieniężnej.

Jednakże również samo zachowanie dłużnika poddaje się tej kwalifikacji.

Przykład: Zaniechanie dłużnika uznaje się za świadczenie niepodzielne. Można tu jednak mówić o podziale takiego świadczenia pod względem czasu.

O tym, czy świadczenie ma charakter podzielny, czy niepodzielny, decyduje przede wszystkim cel świadczenia, a więc wynikający z treści zobowiązania interes wierzyciela. Może on stanowić podstawę do dokonania innej kwalifikacji świadczenia, niżeli wynikałoby to ze zwykłych właściwości pewnych przedmiotów.

Przykład: Gdy ktoś skupuje rękawiczki jako surowiec wtórny, przedmiotem świadczenia mogą być także pojedyncze egzemplarze z różnych par.

Z podziałem świadczeń na podzielne i niepodzielne łączą się konsekwencje prawne w zakresie dopuszczalności i skutków spełnienia części świadczenia oraz struktury zobowiązania w razie wielości dłużników lub wierzycieli.

V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku

Przepisy KC odnoszą ten podział do świadczeń, których przedmiotem są rzeczy

Świadczenie oznaczone co do tożsamości ma za przedmiot rzecz indywidualnie oznaczoną. co do gatunku rzecz określona jest tylko wedle cech rodzajowych; każdy więc z desygnatów mieszczących się w zakresie wyznaczonym treścią danej nazwy może być przedmiotem świadczenia.

Podział na świadczenia oznaczone co do tożsamości (indywidualnie) i oznaczone co do gatunku (rodzajowo) jest podziałem zupełnym i wyczerpującym zarazem;

Jeżeli mówi się niekiedy o tzw. ograniczonych świadczeniach rodzajowych, to w istocie chodzi tu zawsze o świadczenia określone według cech rodzajowych rzeczy z jednoczesnym podaniem źródła lub masy, z którego gatunek ten pochodzi.

np: W umowie kontraktacji rolnik zobowiązuje się dostarczyć tonę żyta ze swoje­ go gospodarstwa.

Jeżeli świadczenie zostało oznaczone co do tożsamości, od razu przybiera ono tak dalece skonkretyzowaną postać, że nadaje się do wykonania.

Świadczenie oznaczone co do gatunku wymaga jeszcze konkretyzacji, to znaczy wskazania konkretnego desygnatu odpowiadającego cechom określonym w treści zobowiązania. Z zasady uprawnienie to przysługuje dłużnikowi, przy czym powinien on świadczyć rzeczy średniej jakości.

VI. Zwrot nakładów i wydatków

nakład lub wydatek-dobrowolnie poniesiony przez kogoś uszczerbek w interesie innej osoby. Często istnieje, obowiązek zwrotu nakładów lub wydatków na tego, w czyim interesie zostały one poniesione. Niekiedy ustawa przewiduje również zabranie nakładów przez tego, kto ich dokonał. Jest ogólna zasada, nakazującą życzliwe traktowanie tego, kto dokonał nakładów lub wydatków koniecznych, a więc niezbędnych do utrzymania rzeczy (w tym i zwierzęcia) w stanie zdatnym do użytku.

§ 6, Świadczenia pieniężne i odsetki

I. Pieniądz

1. Pojęcie

Pieniądz - powszechny znak miary odniesiony do swoistych obiektów, jakimi są dobra lub usługi występujące w obrocie gospodarczym. Obiekty te mierzy się, przyrównując je do jakiejś powszechnej jednostki pomiaru.

2. Funkcje

1. Pieniądz służy do określenia wartości ekonomicznej dóbr lub usług. Dzięki temu można wyrażać np. cenę rzeczy, wynagrodzenie za usługi, wartość czyjegoś majątku (kapitału spółki), dochodów, wkładów itp., a także porównywać według miary obiektywnej wartości świadczeń wzajemnych opiewających na różne przedmioty.

2. Pieniądz pełni funkcję nośnika wartości. Pieniądzem nie tylko mierzy się wartość dóbr lub usług, ale pieniądz także się ma. W gospodarce rynkowej można dostać za niego w zasadzie wszystkie dobra lub usługi występujące w obrocie. W związku z tym mówi się, że pieniądz reprezentuje siłę kupna, a więc ten, kto go ma, dysponuje określoną władzą majątkową.

Konsekwencjami tych dwóch podstawowych funkcji pieniądza są:

1. funkcja powszechnego środka wymiany dóbr i usług, co ułatwia obrót gospodarczy

2. funkcja akumulacji wartości ekonomicznych

3. funkcja płatnicza, polegająca na zaspokajaniu interesów wierzyciela, co w konsekwencji prowadzi do umarzania wierzytelności.

3. System pieniężny

Polską jednostką pieniężną jest złoty, który dzieli się na 100 groszy.

Denominacja jest to reforma pieniężna polegająca na wycofaniu znaków pieniężnych znajdujących się w obiegu i zastąpieniu ich znakami pieniężnymi o niższym nominale przy równoczesnej zmianie skali cen i innych świadczeń pieniężnych. Ma ona charakter ekwiwalentny, gdy zasoby gotówkowe są wymieniane, a wkłady bankowe są przeliczane w tej samej proporcji co ceny, płace, jak również wszelkie zobowiązania i wierzytelności osób fizycznych i prawnych. Charakter denominacji nieekwiwalentnej miała reforma systemu pieniężnego- jeden złoty wprowadzony ustawą o denominacji ma wartość równą 10 000 „starych złotych.

W zakresie wskazanym Prawem dewizowym dozwolony jest swobodny obrót dewizami. Kurs walut obcych kształtuje się wówczas na zasadzie prawa podaży i popytu (tzw. kurs kan­ torowy).

Znak pieniężny, którym jest zawsze jakiś przedmiot materialny (swoista rzecz ruchoma). W Polsce znakami pieniężnymi są banknoty i monety wytwarzane z różnych metali, a opiewające na złote i grosze. Na znakach tych wyrażone są jednostki pieniężne, a więc wartości majątkowe, jakie znaki te reprezentują. Znaki te emituje wyłącznie Narodowy Bank Polski. Są one prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

Pieniądz elektroniczny- wartość pieniężna, która stanowi elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych. Jest ona przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji i wydawana na podstawie umowy przez banki bądź instytucje pieniądza elektronicznego w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej od tej wartości. Jest ona wyrażona w jednostkach pieniężnych, a na żądanie musi być wymieniona przez wydawcę na środki pieniężne. Wydanie pieniądza elektronicznego następuje w postaci instrumentu pieniądza elektronicznego; może nim być np. karta elektroniczna. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że stanowiąc wyłącznie odpowiednik znaków pieniężnych, pieniądz elektroniczny nie jest prawnym środkiem płatniczym na obszarze RP, nie pełni zatem funkcji powszechnego środka umarzania wierzytelności.

II. Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego

1. Pojęcie

Świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych, czyli sumy pieniężnej Zobowiązanie, którego przedmiotem jest tego rodzaju świadczenie, nazywa się zobowiązaniem pieniężnym

W zobowiązaniu opiewającym na świadczenie pieniężne jego spełnienie niekoniecznie wymaga udziału znaków pieniężnych. Natomiast, jeżeli realizuje się je przez zapłatę tymi znakami, wówczas nie ma znaczenia okoliczność, jakimi znakami pieniężnymi wierzyciel zostanie zaspokojony, byleby były to ważne środki płatnicze.

Przykład: Jeżeli D winien jest W 1 000 000 zł, to może spłacić ten dług banknotami o dowolnych nominałach, ponieważ wierzyciel obowiązany jest przyjąć każdy rodzaj ważnych znaków pieniężnych.

Natomiast, jeżeli treść zobowiązania opiewałaby na przeniesienie własności określonych znaków pieniężnych, które są lub wyszły już z obiegu, albo w ogóle nie zostały do niego wprowadzone w charakterze prawnego środka płatniczego, to zobowiązanie takie ma za przedmiot świadczenie rzeczy indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych.

Przykład: Prowadzona przez NBP sprzedaż monet, banknotów i numizmatów przeznaczonych na cele kolekcjonerskie oraz na inne cele, na warunkach i według zasad ustalonych przez Zarząd NBP.

Ponadto świadczenie pieniężne nie staje się niemożliwe w razie zmiany systemu pieniężnego, ponieważ powoduje ona jedynie substytucję jednej jednostki pieniężnej przez inną, a nie zniknięcie przedmiotu zobowiązania.

Świadczenia pieniężne nie wymagają - w przeciwieństwie do świadczeń oznaczonych rodzajowo - konkretyzacji, a w konsekwencji nie stosuje się do nich postanowień, że dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości.

2. Walutowość

Do zobowiązań pieniężnych odnosi się zasada walutowości. Zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim. W myśl tej reguły zobowiązania pieniężne nie mogą opiewać na inne - poza polską - waluty.

Reguła ta odnosi się do zobowiązań powstałych z jakichkolwiek źródeł, a więc nie tylko z czynności prawnych (zwłaszcza umów), ale także z decyzji administracyjnych, orzeczeń sądowych albo z ustawy. Zmierza ona do ochrony pieniądza polskiego, przeciwdziałając wypieraniu go przez inne waluty. Jednakże w toku dokonywanej transformacji Rzeczypospolitej Polskiej w kierunku systemu gospodarki rynkowej, zakres zastosowania tej normy ulegał stopniowemu ograniczaniu.

Zasada walutowości zachowuje znaczenie wyłącznie w krajowym obrocie dwustronnie profesjonalnym (między przedsiębiorcami), gdyż przepisy pozwalają stronom swobodnie uzgodnić wyrażenie i spełnienie zobowiązania w walucie wymienialnej:

1. w obrocie z zagranicą

2. w obrocie między osobami fizycznymi, o ile czynność nie jest związana z prowadzeniem działalności gospodarczej,

3. w obrocie z konsumentami.

Czynność prawna opiewająca na świadczenie pieniężne w walucie obcej jest bezwzględnie nieważna, jeżeli została dokonana bez wymaganego zezwolenia

Do czynności prawnych dozwolonych, a opiewających na świadczenia w walutach obcych odnoszą się normy KC o sposobie wykonania zobowiązań. zobowiązanie takie powinno być wykonane zgodnie z jego treścią, to znaczy przez zapłatę w walucie obcej. Dłużnik nie może zatem - bez zgody wierzyciela - zwolnić się z zobowiązania świadcząc pieniędzmi polskimi ekwiwalent waluty obcej, ani też wierzyciel nie może żądać zapłaty w złotych zobowiązania wyrażonego pieniędzmi zagranicznymi.

Dewizowym wyjątek- ograniczeń wynikających z zasady walutowości nie stosuje się, gdy ustalanie należności dokonywane jest przez organ władzy publicznej podejmujący czynności w postępowaniu karnym, cywilnym lub administracyjnym, w tym zabezpieczającym lub egzekucyjnym

Dlatego też zasada walutowości nie stanowi przeszkody do wyrażenia kwoty odszkodowania w walucie obcej w pozwie wniesionym przez zagraniczną spółkę kapitałową i w wyroku uwzględniającym powództwo

Zmiana świadczenia z waluty obcej na polską niekoniecznie musi być przez strony wyrażona expressis verbis.

Przykład: Wniesienie pozwu zawierającego żądanie świadczenia w pieniądzu polskim i uznanie takiego powództwa przez pozwanego

Dopuszczalne wydaje się, aby strony zmieniając walutę świadczenia dokonały odnowienia zobowiązania, jak też aby dłużnik za zgodą wierzyciela spełnił świadczenie w nowej walucie w miejsce poprzedniego (datio in soiutum).

Każde zobowiązanie opiewające na walutę obcą w ogóle nie ma charakteru zobowiązania pieniężnego. Nawet więc w przypadkach, gdyby to było ważne zobowiązanie - dozwolone przez system prawny - to nie można do niego stosować norm prawa polskie­ go dotyczących zobowiązań pieniężnych. W tym rozumieniu zasada walutowości (tj. określenie świadczenia w pieniądzu polskim) urasta do jednej z konstytutywnych cech pojęcia zobowiązania pieniężnego".

3. Zapłata gotówką

Spełnienie świadczenia opiewającego na określoną sumę pieniężną może nastąpić przez przeniesienie własności znaków pieniężnych. reguła ta odnosi się do wszystkich zobowiązań pieniężnych. Wynika ona z obowiązku przyjmowania polskich znaków pieniężnych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

Obowiązek przyjmowania wszystkich znaków pieniężnych może być jednak zmodyfikowany umową stron, określającą jakie znaki pieniężne mają być dostarczone.

Przykład: Określona liczba banknotów o wskazanych nominałach oraz monet dostarczonych przez bank przedsiębiorcy na wypłatę pracownikom.

4. Zapłata bezgotówkowa

Jest to sposób ułatwiający znacznie obrót gospodarczy i dlatego powszechnie stosowany w rozwiniętych systemach gospodarki rynkowej. Jego zastosowanie wymaga wszakże zgody stron. Zgoda taka może być wyrażona nawet w sposób dorozumiany (np. przez wskazanie rachunku bankowego na formularzu dokumentu),

coraz bardziej upowszechnia się zwyczaj przyjmowania zapłaty w postaci bezgotówkowej zwłaszcza w stosunkach gospodarczych co do pewnych form zapłaty. W przypadkach takich już brak wyraźnego sprzeciwu ze strony wierzyciela wystarczy, aby uznać, że dłużnik wykonał zobowiązanie pieniężne w postaci bezgotówkowej.

Do „rozliczeń gotówkowych" zalicza się zapłatę czekiem gotówkowym lub wpłatę gotówki na rachunek wierzyciela. Wydaje się wszakże, że owych „rozliczeń gotówkowych" nie należy identyfikować z tradycyjną postacią zapłaty gotówką, polegającą - na przeniesieniu własności znaków pieniężnych przez dłużnika na wierzyciela.

Do „rozliczeń gotówkowych" należy odnieść dwie zasady, istotne dla wszystkich rodzajów zapłat bezgotówkowych:

1. dla skutecznej ich realizacji wymagana jest zgoda stron.

2. zaspokojenie wierzyciela następuje dopiero z chwilą dokonania zapisów w księgach bankowych (uznanie rachunku wierzyciela) lub gdy bank zapłaci gotówkę na podstawie dyspozycji strony.

Katalog czynności prowadzących do bezgotówkowego wykonania zobowiązania pieniężnego nie jest zamknięty, zależy bowiem od umowy stron - w granicach przysługującej im swobody kontraktowej. Tylko najbardziej rozpowszechnione rodzaje takich czynności wymienia Prawo bankowe i reguluje je normami względnie wiążącymi (iuris dispositivi).

Są to: polecenia przelewu, polecenia zapłaty, czek rozrachunkowy, karta płatnicza

5. Elektroniczna postać zapłaty

Zapłata bezgotówkowa może być realizowana „za pomocą papierowych lub elektronicznych nośników informacji".

Elektroniczne instrumenty płatnicze- umożliwiają dokonywanie operacji przy użyciu nośników elektronicznych lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji. Są więc nimi w szczególności bardzo już rozpowszechnione w obrocie karty płatnicze, ale także instrumenty pieniądza elektronicznego, jak np. portmonetka elektroniczna, czyli karta elektroniczna zasilona do określonej wartości.

III. Nominalizm

1. Pojęcie

Zasada nominalizmu- wyraża regułę prawną, w myśl której zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili jego powstania. Zasada ta opiera się na założeniu, że jednostki pieniężne mają pewną stałą wartość określoną przez państwo, która wyrażona jest na znakach pieniężnych. Jest to tzw. wartość nominalna pieniądza - stąd bierze się określenie „zasada nominalizmu".

W rzeczywistości bowiem pieniądz nieustannie zmienia swoją siłę nabywczą a więc i wartość ekonomiczną, nie tylko zresztą w odniesieniu do dostępnych na rynku dóbr i usług, ale także w stosunku do innych walut. Zastosowanie zasady nominalizmu do zobowiązań pieniężnych, które trwają pewien okres (a więc gdy mija jakiś czas między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem), zawsze prowadzi do tego, że wierzyciel uzyska inną wartość ekonomiczną od tej, jaką miała jego wierzytelność w chwili jej powstania.

Zasada nominalizmu odnosi się wyłącznie do zobowiązań, których przedmiotem „od chwili powstania" jest suma pieniężna. Tego rodzaju zobowiązania zwykło się określać mianem zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Mogą one powstawać nie tylko z umów, ale i z innych zdarzeń prawnych.

2. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym

Zasada nominalizmu nie odnosi się do zobowiązań w istocie niepieniężnych, ale ze świadczeniem pieniężnym.

W zobowiązaniach tych pieniądz - w odróżnieniu od zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu - nie występuje w roli pierwotnego przedmiotu świadczenia wyrażonego jako określona suma pieniężna. służy bowiem jako surogat w istocie innych świadczeń. W konsekwencji rozmiar świadczenia pieniężnego zależy tu od wartości tego dobra lub usługi, której surogatem jest pieniądz. Rola jego polega więc tylko na tym. że jest on środkiem zwolnienia się z zobowiązania.

Klasycznymi przykładami zobowiązań niepieniężnych, w których świadczenie pieniężne pełni jedynie rolę umarzania zobowiązań w istocie niepieniężnych, są: odszkodowania pieniężne za doznaną szkodę, pieniężne wyrównanie bezpodstawnego wzbogacenia, oznaczenie w pieniądzu świadczeń typu alimentacyjnego.

IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne

1. Pojęcie i funkcja

Koncepcja waloryzacji świadczeń pieniężnych opiera się na założeniu, że mają one na celu dostarczenie wierzycielowi takiej samej wartości ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność pieniężna w chwili jej powstania. Jeżeli więc w okresie między powstaniem zobowiązania opiewającego na świadczenie pieniężne a jego wykonaniem nastąpiła zmiana siły nabywczej pieniądza, to stosownie do tego wierzyciel powinien otrzymać inną - większą lub mniejszą - sumę pieniędzy od tej, na jaką pierwotnie opiewało zobowiązanie pieniężne.

We współczesnych nam czasach typowym zjawiskiem jest deprecjacja pieniądza. Deprecjacja pieniądza – spadek kursu waluty krajowej względem walut zagranicznych, powstały w wyniku przewagi podaży nad popytem, oznaczający spadek siły nabywczej waluty.

W związku z tym w praktyce społecznej problem waloryzacji świadczeń pieniężnych zwykle pojawia się wraz z postulatem podwyższania wysokości pierwotnego świadczenia pieniężnego. Wysuwa się go w interesie wierzyciela, uznając, że byłoby niesłuszne, aby skutki utraty siły nabywczej pieniądza wyłącznie on ponosił.

Przykład: Natomiast zasada nominalizmu prowadzi do pokrzywdzenia wierzyciela w ra­ zie deprecjacji pieniądza w okresie trwania zobowiązania. Jeżeli więc np. A pożyczył w dniu 1.1.1995 r. B 1000 zł na okres jednego roku, w ciągu którego złoty stracił na wartości o 30%. to przy zastosowaniu zasady nominalizmu, B nadal będzie zobowiązany zwrócić A 1000 zł. w następstwie czego A otrzyma wartość o 30% mniejszą od tej, jaką dał biorącemu pożyczkę (dłużnikowi).

Z wyjaśnień tych wynika, że problem waloryzacji odnosi się wyłącznie do takich stosunków zobowiązaniowych, w których mija jakiś okres między powstaniem a wykonaniem zobowiązania. Jeżeli bowiem zobowiązanie jest wykonywane równocześnie lub niemal równocześnie z jego powstaniem, to po prostu nie realizuje się podstawowa przesłanka waloryzacji, jaką jest zmiana siły nabywczej pieniądza w czasie między powstaniem a zgaśnięciem zobowiązania.

Przykład: Gdy ktoś idzie do sklepu samoobsługowego i gotówką płaci za znajdujące się w koszyku towary (tzw. sprzedaż odręczna).

„waloryzacja", jak i „nominalizm" odnoszą się do zobowiązań wyłącznie opiewających na świadczenia pieniężne.

2. Zakres zastosowania

Koncepcja nominalizmu jest powszechnie uznawana jako zasada prawna ze względu na wspomniane poprzednio jej zalety. Natomiast waloryzacja świadczeń pieniężnych, jeżeli jest dopuszczona, to jedynie jako wyjątek - o różnym zresztą zakresie zastosowania i różnej doniosłości gospodarczej. Spełnienie świadczenia w zobowiązaniach pieniężnych następuje przez zapłatę sumy nominalnej, „chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej".

Świadczenia pieniężne mogą być waloryzowane w myśl postanowień na podstawie:

1. umowy

2. orzeczenia sądowego

Natomiast niedopuszczalna jest waloryzacja takich świadczeń pieniężnych, których wysokość uregulowana została w przepisach prawnych wyrażających normy bezwzględnie wiążące.

V. Waloryzacja umowna

1. Pojęcie

Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. Zastrzeżenia tego rodzaju nazywa się klauzulami waloryzacyjnymi. Nie zmieniają one przedmiotu świadczenia, którym nadal pozostaje pieniądz.

Sens klauzul waloryzacyjnych polega na tym, że określają one, ile pieniędzy należy zapłacić, aby zobowiązanie zostało umorzone. Strony w klauzulach waloryzacyjnych wskazują właśnie ów miernik wartości, według którego ustalić należy wysokość świadczenia pieniężnego.

2. Miernik wartości

Kodeks cywilny nie wskazuje miernika wartości, ograniczając się wyłącznie do stwierdzenia, że ma on być inny, aniżeli pieniądz. Nie budzi wątpliwości, że stosowanymi miernikami mogą być także waluty obce, gdyż wówczas nie pełnią one funkcji pieniądza, lecz występują w charakterze miernika wartości, jak inne stosowane wyznaczniki. Miernik ten może być dowolnie przez strony przyjęty.

Typowymi stosowanymi w obrocie klauzulami waloryzacyjnymi są:

1. klauzule walutowe, które za miernik przyjmują inną walutę niż ta, na którą opiewa zobowiązanie pieniężne;

Przykład: A zobowiązuje się zapłacić B tyle złotych za samochód, ile w dniu płatności wynosić będzie cena 5000 dolarów amerykańskich.

1. klauzule towarowe; za miernik wartości przyjmuje się tu cenę określonego towaru (klauzula zbożowa, ropy naftowej, tarcicy itp.);

Przykład: A zobowiązuje się płacić B czynsz z tytułu dzierżawy gruntu rolnego w złotych w wysokości odpowiadającej cenie 10 kwintali pszenicy w dacie płatności.

3) klauzule indeksowe; za miernik wartości przyjmuje się wartość powszechnie znanego wskaźnika, np. wskaźnika inflacji, indeksu giełdowego, wskaźnika przeliczeniowego kosztu odtworzenia 1 m2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych;

Przykład: A zobowiązał się płacić B czynsz z tytułu najmu powierzchni reklamowej w wysokości 10 zł za 1 m2 miesięcznie, przy czym wartość ta będzie podwyższana co kwartał według wskaźnika inflacji ogłaszanego przez GUS za poprzedni kwartał, o ile inflacja będzie wyższa niż 2% kwartalnie.

4) klauzula złota, która wskazuje, że dłużnik ma zapłacić wierzycielowi tyle pieniędzy, ile w dniu wymagalności wynosi cena określonej ilości złota;

5) klauzula uposażenia, uznająca za miernik wartości minimalną lub średnią płacę w całej gospodarce, określonym sektorze lub zawodzie.

VI. Waloryzacja sądowa

UWAGA! TO NIE JEST SKRYPT, A JEDYNIE JEGO FRAGMENT. JEŻELI JESTEŚ ZAINTERESOWANY CAŁOŚCIĄ SKRYPTU (173 STR) NAPISZ NA MAILA:

[e-mail]

pozdrawiam

K.A.