Tatarzy
Wstęp
Dominującą cechą wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej była osobliwa mozaika narodowościowa i religijna.
Najegzotyczniejsza mniejszością narodową i religijną buli niewątpliwie Tatarzy wyznający islam kierunku sunnickiego. Ponieważ zamieszkiwali oni przede wszystkim dawne ziemie wielkiego księstwa litewskiego, nazywano ich Az do końca XIX wieku tatarami litewskimi. W okresie międzywojennym ludność te zaczęto również określać mianem tatarów polskich.
Spór o nazwę
Znany jest w piśmiennictwie spór między znawcami problematyki tatarskiej o nazwę – Olgierdem Górką a Stanisławem Kryczyńskim; Górka starał się dowieść niesłuszności nazywania polskich wyznawców islamu tatarami litewskimi, gdyż miało to związek z terminem sztucznie ukutym przez naukę rosyjską w celach politycznych; natomiast Stanisław Kryczyński uważał, że nazwa Tatarzy litewscy jest słuszna ze względu na wiekowość, tradycję historyczną – nazwa ta była wielokrotnie przytaczana w licznych dokumentach, kronikach, listach, aktach sądowych itd. Współcześnie określa się te grupę etniczną jako Tatarzy polscy lub polsko-litewscy. Nazwa ta jest uzasadniona głownie gwałtownymi procesami polonizacji ludności tatarskiej w naszym kraju. Inaczej się rzecz miała w rzeczpospolitej przedrozbiorowej – w źródłach historycznych pochodzących z okresu staropolskiego używano określenia Tatarzy litewscy.
Początki…
Imperium, powstałe w wyniku podbojów Czyngischana i jego następców w pierwszej połowie XIII wieku, obejmowało przeszło połowę Azji i prawie całą Europę Wschodnią. Zachodnia jego część wkrótce przekształciła się w niezależne państwo zwane Złotą Ordą. Jej mieszkańcy stanowili kulturalno-etniczną mieszaninę powstałą w wyniku asymilacji mongolskich najeźdźców z turkojęzycznymi Kipczakami, od których zdobywcy przyjęli kulturę, język i religię (islam).
Powstanie pierwszych osiedli tatarskich na ziemiach etnicznie polskich związane jest z wojną domową w Złotej Ordzie miedzy emirem Nogajem a chanem Tochtą. Potęgę Nogaja zniszczył dopiero właśnie chan Tochta po długiej i krwawej wojnie domowej. Rozgromienie wszechwładnego emira w 1200 roku zapoczątkowało okres prześladowań jego stronników i krewnych. Represje te spowodowały masową emigracje do krajów sąsiednich. Według świadectwa Rukn ad-Dina Bajbarsa, kronikarza egipskiego, w Królestwie Polskim na Ziemi Krakowskiej szukał schronienia około 1300 roku wnuk Nogaja, Karakisek, który razem z kilkoma tysiącami wojowników zbiegł przed zemstą chana Tochty. Postanowił on osiedlić się w państwie polskim, a utrzymywać się z walki. Chodzi tu zapewne o ochronę południowo-wschodniej granicy państwa przed najazdami tatarskimi. ( Koczownikom pozwolono osiąść w państwie polskim zapewne za cenę ochrony Ziemi Krakowskiej przed najazdami wojsk Złotej Ordy.)
Jeśli chodzi o osadnictwo tatarskie na Litwie, to nie jesteśmy niestety w stanie odpowiedzieć na to pytanie jednoznacznie, znajomość Litwinów z tatarami sięga niemal początków litewskiej państwowości . Pierwsi przybysze przywędrowali na teren Wielkiego Księstwa Litewskiego na początku XIV wieku. Pełny rozwój kolonizacji tatarskiej nastąpił za rządów Wielkiego Księcia Witolda, przypadających na lata 1392 – 1430. Wojownicy tatarskiego chana Dżelal Ed-Dina walczyli w szeregach armii litewskiej w 1410 roku w bitwie pod Grunwaldem. Osiedlający się na Litwie przybysze byli obdarzani przez księcia rozległymi włościami, z których pełnili jedynie konna służbę wojskową – korzystając z wszystkich praw bojarów litewsko-ruskich, mieli zagwarantowaną wolność własnego wyznania i obyczaje.
Do pierwszych osad tatarskich zalicza się: Kołnołary, Kozakłary, Mereszlany, Prudziany i Sorok Tatary. Znajdowały się one w pobliżu ważnych ośrodków politycznych i gospodarczych, takich jak Wilno, Troki, Grodno, Nowogródek, Kowno, Mińsk, zapewniało to szybką mobilizacje na wypadek wojny. Tatarzy byli społecznością silnie związaną z islamem. Otrzymali względną swobodę religijna, mogli wyznawać islam i w wierze tej wychowywać dzieci, dozwolone były małżeństwa z Rusinkami, Litwinkami, Polkami, wyznającymi prawosławie lub katolicyzm. Zakładano cmentarze na których chowano zgodnie z nakazami islamu. Po otrzymaniu odpowiedniej zgody budowano meczety.
Tatarzy osiedlali się tam dobrowolnie porzucając, targane wojnami domowymi rodzinne stepy. Rozmieszczenie najstarszych osad tatarskich wskazuje, ze osadnictwo to od samego początku miało charakter wojskowy. Wsie tatarskie położone najczęściej w pobliżu stołecznych grodów, takich jak Wilno, Grodno czy troki, miały pełnić funkcje strażnic wojskowych – księciu Witoldowi szczególnie zależało na utworzeniu pasa osad tatarskich na pograniczu litewsko-krzyzackim, o charakterze strażnic. Równocześnie starał się nie zakładać kolonii tatarskich na południowych kresach wielkiego księstwa litewskiego ( bał się o lojalność Tatarów wobec najazdów ordy), natomiast przy potyczkach z Krzyżakami, Rusią czy tłumieniu wewnętrznych rozruchów, Tatarzy nuli niemalże ślepo oddani hospodarowi litewskiemu.
Hierarchia
Na hierarchie społeczną składali się : 1) najbardziej uprzywilejowani potomkowie ordyńskich sułtanów i murzów, którzy posiadali największe posiadłości ziemskie i poddanych chłopów. Niżej od nich stali prości wojownicy, 2) tak zwani Tatarzy kozacy, utrzymujący się z niewielkich kawałków ziemi. 3) Najniżej stali jeńcy tatarscy, których sytuacja podobna była do niewolników – ich tez nie dotyczyło prawo wolności wyznania – wielu przymusowo chrzczono. Niejednokrotnie też jeńcy pełnili rolę podarków, jakimi rozporządzał wielki książę litewski Witold.
Osadnictwo tatarskie na Litwie w czasach wielkiego księcia można podzielić na dwa rodzaje: osadnictwo na prawie wojennym, związane z dobrowolną emigracją ordyńskich sołtanów i murzów, o której mowa wcześniej. Istniało jeszcze osadnictwo miejskie , w początkowym okresie w znacznym stopniu pochodzenia jenieckiego. Tatarzy zamieszkiwali osobne ulice na peryferiach grodów- nazywano je kątami tatarskimi. zajmowali się najczęściej rzemiosłem (garbarstwem), furmaństwem, kupiectwem i ogrodnictwem.
Organizacja wojskowa Tatarów w państwie polsko litewskim swymi korzeniami sięgała czasów osiedlania się tej ludności w Wielkim Księstwie Litewskim. Każda większa grupa emigrantów próbowała odtworzyć znane jej z ojczystego kraju instytucje plemienne i religijne. Taką instytucją była organizacja wojskowa oraz gmina religijna. Chorążowie i marszałkowie tatarscy pełnili nie tylko funkcje wojskowe, lecz także administracyjno-sądowe oraz skarbowe, będąc reprezentantami ludności wchodzącej do poszczególnych grup rodowo-plemiennych.
Oprócz służby wojskowej na niektórych Tatarach, posiadających znajomość języków wschodnich, spoczywał obowiązek tłumaczy. Wysyłano ich zatem w poselstwach polskich do Turcji i Chanatu Krymskiego..
Mimo, ze dzieje polski XV wieku są stosunkowo dobrze zbadane, to jednak nie znamy dokładniejszych przekazów o kolonizacji tatarskiej w tym czasie. Najwcześniej wspominają o niej duchowni, pisząc o nawracaniu pogan na chrześcijaństwo. Najciekawsza informacja o tej sprawie pochodzi z 1434 roku. Na egzekwiach w Bazylei za duszę króla Władysława Jagiełły ksiądz mikołaj kozłowski w mowie swej wśród licznych zasłuż zmarłego monarchy wymienił, iż ten :” około dwóch tysięcy tatarów wprowadził do królestwa, osadził nimi wsie i miasta koronne i postarał się o ochrzczenie ich wraz z dziećmi i żonami”.
Nazwy niektórych miejscowości pozwalają przypuszczać, że osadnictwo tatarskie licznie występowało na terenie polski południowo-wschodniej. Znaczna część nazwy typu TATARY jest zapewne śladem osadnictwa jenieckiego. Wiele miejscowości zamieszkałych niegdyś przez potomków tatarskich jeńców przez wieki zachowała tradycję swego pochodzenia.
Gmina muzułmańska (dżemiat) obejmowała Tatarów zamieszkujących osadę lub kilka okolicznych wiosek, a jej najważniejszym symbolem był meczet lub budynek mieszkalny, w którym odprawiano modły. Liczba meczetów w dawnej Rzeczypospolitej nie jest dokładnie znana; poświadczonych źródłowo jest ok. 30, natomiast niektóre przekazy kronikarskie mówią o 60, a nawet 100 takich obiektach. Szczególną rolę w gminie wyznaniowej spełniał duchowny - imam, w Wielkim Księstwie Litewskim zwany najczęściej mołłą lub mołną. Podstawowym jego obowiązkiem było udzielanie posług religijnych; oprócz tego pełnił on często, podobnie jak chorąży czy marszałek, funkcje sądowo-administracyjne lub skarbowe. Dżemiaty rządziły się własnym prawem religijnym opartym na Koranie.
Z biegiem czasu, kiedy kolejne unie połączyły Polskę i Litwę w jedno państwo, Tatarzy stali się poddanymi króla polskiego, mieszkańcami Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Głównym i tradycyjnym zajęciem tej ludności było rzemiosło wojenne. W XV i XVI w. służyli oni we własnych chorągwiach plemiennych ziemskich, których było sześć. Obowiązkiem Tatarów osiedlanych na ziemi była służba wojenna konna "po kozacku", z szablą, na własny koszt. Broniąc przybranej ojczyzny ścierali się w boju z wojskami Zakonu Krzyżackiego, Rosji i Szwecji.
Na samym początku Tatarzy korzystali z przywilejów gwarantujących im wolność wyznania oraz bezpieczeństwo osobiste. Wielcy książęta litewscy bez zastrzeżeń akceptowali odrębność prawną, religijna i wojskowa tatarskich osadników. Można jednak przypuszczać, ze pierwsze przywileje miały charakter nadań ustnych, dopiero w późniejszym czasie stargani się o utrwalenie przywilejów na piśmie.
Posiadanie dóbr ziemskich, odprawianie konnej służby wojskowej, oraz pobieranie nawiązki na równi ze szlachtą litewską spowodowało, że Tatarzy hospodarscy stali się częścią stanu szlacheckiego. Związki muzułmanów litewskich z krajami wschodu stopniowo ulegają rozluźnieniu.
Poczynając od drugiej połowy XVI w. następował powolny rozkład organizacji chorągwianej ziemskiej. W wyniku podziałów majątkowych oraz utraty dóbr rosła ilość Tatarów nie posiadających ziemi i coraz mniejsza ich liczba stawiała się na wyprawy wojenne w ramach pospolitego ruszenia. Coraz więcej Tatarów służyło za pieniądze (żołd) w prywatnych wojskach magnackich oraz wojskach najemnych królewskich.
Za panowania Wazów
Na początku XVII wieku zaczęło pojawiać się coraz więcej tatarskich chorągwi zaciężnych. Chorągwie te, zdemoralizowane niepłacenie żołdu oraz anarchią w kraju, dopuszczały się wielu nadużyć i gwałtów. Bezprawnie wybierały stacje pieniężne, najeżdżały wsie i miasteczka, a nawet rabowały kupców na drogach, szlachta skarżyła się, ze posiadłości jej bardziej cierpią od chorągwi tatarskich niż od wojsk nieprzyjacielskich. Szczególnie zasłynęli Tatarzy z grabieży w czasie wojny inflanckiej 1600-1602, kiedy to bardziej obawiano się przemarszu chorągwi Lipkowskich (W XVII stuleciu zaczęto powszechnie nazywać Tatarów zamieszkujących państwo polsko-litewskie Lipkami) niż napadu wroga.
Pomyślna sytuacja osadników tatarskich skończyła się z chwilą wygaśnięcia linii Jagiellonów. Wtedy to, za czasów Stefana Batorego zaczęły się w Rzeczypospolitej waśnie na tle religijnym i przy okazji żądania ograniczenia praw tatarom zamieszkującym koronę. Poza przypadkiem zburzenia meczetu w Trokach, nie można powiedzieć jednak o prześladowaniach ludności muzułmańskiej w Polsce ( należy pamiętać , jakie działania stosowano w stosunku do innych wyznań: palenie, dewastacja zborów protestanckich).
Mimo wielu zastrzeżeń szlachty polskiej do tatarów litewskich, ich chorągwie brały udział we wszystkich wojnach prowadzonych w XVII wieku. W czasie powstania chmielnickiego (1648-1655) wzrosło zapotrzebowanie w armiach RP na zawodowego żołnierza.
W czasie kontrreformacji sytuacja prawna wyznawców islamu na Litwie pogorszyła się. Zakazano im małżeństw z chrześcijankami, posiadania służby chrześcijańskiej, utrudniano budowę i remont meczetów. Dodatkowo w wyniku licznych wojen w XVII wieku domy i meczety były rabowane i niszczone, ludność Tatarska zubożała i często musiała opuścić swe dotychczasowe miejsca zamieszkania.
Skarb państwa zalegał z wypłatą żołdu dla chorągwi tatarskich. Z powodu biedy i złej sytuacji prawnej wyznawców islamu w Rzeczypospolitej Obojga Narodów kilka chorągwi w 1672 r. zbuntowało się i przeszło na stronę turecką. Wydarzenie to nazywa się w historii „Buntem Lipków”. (powodem było między innymi zakaz budowy nowych meczetów w dobrach prywatnych)Lipkami nazywano Tatarów z Wołynia i Podola w XVII wieku. Jednak niedotrzymanie przyrzeczeń nadania ziemi Aleksandrowi Kryczyńskiemu i jego chorągwi spowodowało bunt i przyłączenie się części chorągiew tatarskich do wojsk tureckich. W 1672 r. w traktacie buczackim, który niósł ze sobą upokarzające dla RP rozwiązanie(oddanie Turcji Ukrainy i Podola oraz płacenie haraczu) Tatarom swobodnie emigrować do Turcji. Po pewnym czasie spolonizowani Tatarzy zaczęli odczuwać depresję z powodu despotycznego traktowania ich przez Turków i z tęsknotą myśleli o dawnej ojczyźnie. Służba w armii tureckiej nie przyniosła tatarom wiele dobrego i spodziewanych korzyści. W roku 1676 ogłoszono amnestię dla wszystkich tatarów Lipków, którzy powrócili do służby polskiej
By pozyskać dla wojska polskiego rozgoryczonych Tatarów Jan III Sobieski w porozumieniu z sejmem przywrócił Tatarom dawne prawa, a w zamian za zaległy żołd przyznał ziemię w 1679 roku w Studziance, Kruszynianach, Nietupach, Łużanach, Drahlach, Malawiczach, Bohonikach. Jest to początek osadnictwa tatarskiego w obecnych granicach Rzeczypospolitej Polskiej.
Czasy saskie i stanisławowskie
W czasach ostatniego króla Rzeczypospolitej Stanisława Augusta Poniatowskiego, Tatarzy kolejny raz dali dowód swej gotowości do poświęceń. Brali oni udział w konfederacji barskiej, co nikogo już nie dziwiło, tak daleko był posunięty proces wtapiania się Tatarów s społeczeństwo polskie. Tatarzy uczestniczyli w wielu walkach podczas powstania kościuszkowskiego, m.in. na szańcach Pragi.
Pod zaborami
Po utraceniu przez Polskę niepodległości, muzułmanie razem brali udział w powstaniach niepodległościowych.
Również obecność ich odcisnęła się w kampanii napoleońskiej - część społeczeństwa tatarskiego na Litwie włączyła się w odbudowę niepodległości państwa polskiego. W imieniu tej społeczności wystąpił były pułkownik wojsk polskich Mustafa Achmatowicz , który wystąpił z propozycją utworzenia pułku tatarskiej w armii napoleońskiej.
Powstanie listopadowe poparła niemal cała ludność tatarska dawnego wielkiego księstwa litewskiego, wielu tatarów walczyło w oddziałach partyzanckich, inni w armii Królestwa Polskiego, jeszcze inni pomagali powstańcom kolportując żywność czy istotne informacje.
Do powstania styczniowego w 1863 roku ludność tatarska odniosła się życzliwie chociaż jej udział w walkach nie był tak wielki jak uprzednio. Tatarzy nie stworzyli własnych partii powstańczych, chociaż zdarzało się, iż poszczególnymi oddziałami złożonymi z polaków dowodzili oficerowie tatarscy służący wcześniej w armii carskiej. Najwięcej tatarów przystąpiło do powstania na Suwalszczyźnie i Podlasiu, czyli na terenach, gdzie polonizacja szlachty tatarskiej była najbardziej posunięta. Również represje popowstaniowe nie ominęły ludności muzułmańskiej na Litwie. Tatarów na równi z polakami pozbawiano prawa nabywania majątków ziemskich, odebrano bron palna, nałożono różnorakie opłaty itd.…
Uwłaszczenie włościan po powstaniu styczniowym doprowadziło do ruiny tatarskich ziemian, którzy nie potrafili przystosować się do nowych warunków, dodatkowo ten stan pogłębiły nieurodzaje lata i kiepskie gospodarowanie pieniędzmi uzyskanymi jako pożyczki (bale i kuligi). Ostateczną ruinę gospodarczą sprowadziła na tatarów z Suwalszczyzny pierwsza wojna światowa. Popadając stale w długi, najchętniej sprzedawali swoje posiadłości i przenosili się do miast. Wyjeżdżali tam również członkowie wielodzietnych rodzin wiejskich dla których nie starczało miejsca na ojcowiźnie.
Pośród tatarów zaborca prowadził działalność rusyfikacyjną , postępowała również dyskryminacja ludności muzułman siej (w zaborze rosyjskim Religą obowiązująca było prawosławie), utrudniano im nawet pielgrzymek do Mekki i medyny – nie wydawano im paszportów z tej okazji. Mimo wszystko sytuacja litewskich tatarów i tak było o niebo lepsza od innych mniejszości religijnych.
Mimo że ludność muzułmańska na olbrzymich terenach carskiej Rosji była dyskryminowana, muzułmanie na ziemiach polskich i litewskich mieli, w czasach zaborów, dużą swobodę religijną. Tatarzy polscy byli grupą preferowaną przez administrację rosyjską na stanowiska urzędnicze i wojskowe. Łatwiejszy był również dla polskich muzułmanów dostęp do szkół. Władze carskie chciały w ten sposób stworzyć z Tatarów muzułmanów lojalną sobie grupę etniczną i kierować nią przeciwko ludności polskiej katolickiej. Tatarzy korzystali z możliwości robienia karier w carskiej armii i administracji, ale nie występowali przeciw swym polskim sąsiadom.
Tatarzy w większości nie odeszli od polskości: stale rozmawiali między sobą po polsku, czytali polską prasę i utrzymywali kontakty towarzyskie ze swymi sąsiadami Polakami.
W końcu XIX w. Tatarzy rozwinęli szeroką działalność społeczną i gospodarczą. Kierownictwo nad tym przyjęli przedstawiciele najzamożniejszych rodów, którzy nie chcieli dopuścić do upadku swojej społeczności. Należeli do nich przede wszystkim Achmatowicze, Bazarewscy, Buczaccy, Kryczyńscy, Sulkiewicze i Tuhan-Baranowscy. Na początek przystosowali swoje majątki do nowych metod gospodarowania, wykupując przy tym z rąk innych właścicieli posiadłości należące kiedyś do ich bliższych i dalszych krewnych. Przystąpili także do organizowania każdego roku spotkań ogólno tatarskich, najczęściej w Wilnie, na które zjeżdżali się Tatarzy polscy ze wszystkich wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej. Podczas nich organizowano zawsze zabawy, które w tradycji ustnej nazywano "balami tatarskimi", a także urządzano narady w wąskim kręgu osób, poświęcone omówieniu ważnych problemów nurtujących całą społeczność. Dzięki tej działalności Tatarzy weszli w XX wiek jako silna i zwarta grupa.
Tylko nieliczni Tatarzy znaleźli się podczas wojny w polskich formacjach wojskowych. Należał do nich płk. Maciej Bajraszewski oraz.
Tatarem, działaczem niepodległościowym był Aleksander Sulkiewicz . W 1892 roku brał udział w tworzeniu Polskiej Partii Socjalistycznej i później do śmierci pozostał jej działaczem, był bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego. Będąc urzędnikiem celnym zajmował się przemytem do Polski nielegalnej literatury. To on zorganizował ucieczkę symulującego chorobę psychiczną Józefa Piłsudskiego ze szpitala Świętego Mikołaja w Petersburgu w 1900 roku. Po rozłamie w PPS, Aleksander Sulkiewicz związał się z jej prawicowym odłamem- Frakcją Narodową. Był jednym z założycieli Polskiej Organizacji Narodowej powiecie łódzkim. Aleksander Sulkiewicz zginął w walce jako żołnierz I Brygady Legionów.
Zaangażowanie się Tatarów do walki niepodległościowej nastąpiło dopiero w 1919 r., kiedy znaczna część zamieszkałych przez nich ziem została wyzwolona przez wojska polskie. Tatarzy włączali się do pracy w polskich urzędach lub wstępowali do służby porządkowej. Zajęcie Wilna w kwietniu 1919 r. przez wojska polskie umożliwiło wznowienie działalności w tym mieście Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, którego większość członków zdołała przedostać się z Piotrogrodu. Przybierając nazwę Centralnego Komitetu Tatarskiego. Udzielił on swego poparcia wszelkim poczynaniom władz polskich w tym mieście. Stał się tym samym reprezentantem ludności tatarskiej w odrodzonej Polsce.
Głównym celem jego działalności stała się organizacja w wojsku polskim osobnego pułku tatarskiego, w nawiązaniu do przedrozbiorowych tradycji. Zgodę na to wyraził Naczelny Wódz Józef Piłsudski. Z braku dostatecznej ilości mężczyzn, którzy dopiero powracali z Rosji, w pułku tym znaleźli się także Polacy oraz przedstawiciele innych narodowości z ziem kresowych. Już w trakcie działań bojowych został on zasilony żołnierzami byłej armii rosyjskiej, przeważnie przedstawicielami narodów muzułmańskich Kaukazu. Pułk ten nazywany był powszechnie Jazdą Tatarską, a oficjalnie Pułkiem Tatarskim Ułanów im. Mustafy Achmatowicza. Brał on udział w kampanii kijowskiej, a potem osłaniał odwrót wojsk polskich podczas kontrofensywy bolszewickiej, ponosząc duże straty. W sierpniu 1920 r. wraz z innymi jednostkami wojska polskiego brał udział w obronie Płocka, przyczyniając się do zwycięstwa nad wojskami bolszewickimi. Miał zatem swój udział w "Cudzie nad Wisłą". W końcu sierpnia tego roku został rozformowany. Jego 100 żołnierzy wcielono wówczas do 13 Pułku Ułanów Wileńskich, z reszty utworzono Dywizjon Muzułmański w sile 400 żołnierzy. Dywizjon ten uczestniczył nadal w wojnie, a po jej zakończeniu pozostawał odrębną jednostką do 1922 r.
We wrześniu 1939 r. Tatarzy polscy uczestniczyli w obronie kraju. Większość z nich walczyła w I Szwadronie Tatarskim 13 Pułku Ułanów Wileńskich, w którym od 1936 r. odbywali służbę wojskową wszyscy poborowi Tatarzy. Spotykało się ich także w innych formacjach: artylerii, piechocie i w marynarce wojennej, we Flotylli Pińskiej.
17 września 1939 r. na zamieszkałe przez nich ziemie wtargnęła armia sowiecka. Stosunek Tatarów do niej był podobny jak ludności polskiej, tylko nieliczni poszli na współpracę z okupantem. Podczas wysiedlania ludności polskiej w głąb ZSRR, znalazła się wśród niej liczna grupa Tatarów, przeważnie z rodzin inteligenckich. Część z nich wstąpiła później do wojska polskiego gen. Władysława Andersa i przeszła szlak bojowy II Korpusu. Inni walczyli w I Armii Wojska Polskiego, bądź pozostawali nadal na zesłaniu i powrócili do kraju po 1945 r. Nieznana jest dotąd liczba Tatarów, którzy zmarli na zsyłce lub zostali zamordowani w miejscach straceń oficerów polskich w Katyniu, Ostaszkowie czy Kozielsku.
Podczas okupacji niektórzy uczestniczyli w ruchu oporu, inni brali udział w tajnym nauczaniu. Wojna spowodowała liczne straty materialne rodzin tatarskich. Obok tego zagładzie uległy bogate archiwa rodzin ziemiańskich, archiwum Muftiatu i Muzeum Tatarskiego w Wilnie. Zubożyło to bardzo ich spuściznę kulturalną.
Po drugiej wojnie światowej, w wyniku zmiany polskiej granicy na wschodzie, większość skupisk tatarskich pozostała na terenach przyłączonych do ZSRR. W kraju ostały się tylko nieliczne w województwie białostockim. Przywiązani do Polski Tatarzy już w 1945 r. jako przesiedleńcy zaczęli przenosić się na ówczesne Ziemie Odzyskane. Spowodowało to powstanie tam w końcu lat czterdziestych większych zbiorowisk tej ludności, przede wszystkim w Gdańsku, Trzciance koło Piły i w Gorzowie Wielkopolskim. Tatarzy osiedlali się także w Olsztynie, Elblągu, Szczecinie, Wrocławiu, Oleśnicy i Jeleniej Górze. Przenosiny te nie odbywały się bez przeszkód, gdyż władze sowieckiej Litwy i Białorusi często nie zezwalały na wyjazd, nie traktując ich jako Polaków. Nie wszyscy zresztą pragnęli opuścić rodzinne strony, nie chcąc pozostawiać swych domów, meczetów i cmentarzy. Liczba Tatarów przesiedleńców wynosiła prawdopodobnie ok. 2000 osób.
Przemieszczenie się części Tatarów z dawnych "Kresów" na nowe tereny Polski spowodowało rozbicie spójnej dotąd społeczności na dwie odrębne grupy. Z upływem lat oddalały się one od siebie, lecz nie doszło nigdy między nimi do całkowitego zerwania.
Obecnie mieszka w Polsce ok. 4000 osób pochodzenia tatarskiego, kontynuujących nadal tradycje swego wyznania. Najwięcej Tatarów polskich zamieszkuje w województwie białostockim, w tym w samym Białymstoku jest ok. 1800 stałych mieszkańców z rodowodem tatarskim. Napłynęli oni w późniejszym okresie z terenu samego województwa, jak i z ziem zachodnich. Dość liczną zbiorowość tworzą także w Gdańsku, około 200 osób. Oprócz tego żyją w znacznym rozproszeniu w Warszawie oraz na ziemiach zachodnich. Z przedwojennych gmin działa nadal stołeczna oraz gminy w Bohonikach i Kruszynianach na Białostocczyźnie. Nowe gminy, założone po 1945 r., znajdują się w Białymstoku, Gorzowie Wielkopolskim i Gdańsku.
Zmniejszenie się po wojnie liczby wyznawców islamu w Polsce spowodowało że nie ustanowiono od nowa godności muftiego. Nad całością spraw wyznaniowych czuwa Najwyższe Kolegium Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej. Na jego czele stoi osoba świecka. Od 1991 r. kieruje nim mieszkaniec Białegostoku Jan Sobolewski. Stojąc u progu III Rzeczypospolitej Tatarzy polscy, w nawiązaniu do przedwojennych tradycji, powołali w 1992 roku organizację społeczno-kulturalną jaką jest Związek Tatarów Polskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Powołanie Związku nie wynikało z chęci separacji grupy. Chodziło głównie o przypomnienie tradycyjnych związków tej społeczności z Rzeczpospolitą, które posiadają tak bogatą przeszłość. Niestety, w minionym okresie 45 lat rządów komunistycznych zostały one zapomniane. Do Związku Tatarów Polskich w RP zgłosiło chęć wstąpienia wiele osób, zarówno Tatarów muzułmanów, jak i tych, którzy odeszli od tradycji swego wyznania, lecz nie zapomnieli o swoim rodowodzie.
Po wojnie Kruszyniany i Bohoniki stały się dla Tatarów miejscami o szczególnym znaczeniu sentymentalnym i religijnym. Mieszczą się na tych terenach dwa zabytkowe meczety, cmentarze, dlatego też urosły do rangi szczególnych miejsc kultu dla społeczności tatarskiej w Polsce, prawie miejsc świętych. Miejsce pielgrzymek, uroczystych obrzędów, zjazdów społeczności tatarskiej z całego kraju. Z tego też względu białostocczyzna stała się polską Mekką, niemalże miejscem świętym, kolebką tatarskości.
Religia
Tatarzy przynieśli ze sobą islam obrządku sannickiego, w którym tkwiły szczątki dawnych wierzeń tureckich ludów koczowniczych. W państwie polsko-litewskim wchłonęli szereg zwyczajów miejscowej ludności chrześcijańskiej. Wszystko to sprawiło, że ich kultrura zawiera, obok zwyczajów muzułmańskich elementy chrześcijańskie i pogańskie oraz szczątki kultów koczowników tureckich. Znaczne oddalenie od Wschodu i nieznajomość liturgicznego języka arabskiego sprawiły, ze litewscy muzułmanie znają zasady swego wyznania jedynie powierzchownie. Oczywiście, podstawowe elementy Religi zostały zachowane.
W islamie sunnickim muzułmanin ma pięć obowiązków, zwanych pięcioma filarami islamu :
Wyznanie wiary (szahada) – Oświadczam, że nie ma boga prócz Allaha, a Mahomet (Muhammad) jest Jego prorokiem Jest ona również aktem włączenia do wspólnoty muzułmańskiej i w razie przyjęcia islamu na łożu śmierci jest powszechnie uważana za warunek wystarczający do uznania za pełnoprawnego muzułmanina.
Modlitwa (salat) – odprawiana tradycyjnie pięć razy dziennie, z twarzą zwróconą w stronę Mekki ; u tatarów litewskich nie był ten nakaz rygorystycznie przestrzegany, ograniczano się do modłów piątkowych
Jałmużna (zakat) – określoną część swego majątku muzułmanin winien oddawać ubogim; u tatarów ta zasada również zatraciła swój pierwotny charakter – zwyczaj ten przekształcił się w czynność rozdawania sadogi, czyli słodkich bułeczek pośród uczestników modłów
Post (saum) – w ciągu dziewiątego miesiąca roku muzułmańskiego (ramadanu), muzułmanie muszą powstrzymywać się od jedzenia i picia (nie dotyczy kobiet w ciąży lub karmiących, małych dzieci, osób ciężko chorych oraz odbywających długą i wyczerpującą podróż) a także palenia tytoniu i uprawiania seksu od wschodu do zachodu słońca; u Tatarów zanika również ten zwyczaj, przestrzegają oni postu coraz rzadziej
Pielgrzymka do Mekki (hadżdż) – muzułmanin musi ją odbyć przynajmniej raz w życiu, jeśli pozwala mu na to sytuacja materialna – dla Tatarów pielgrzymki były ważne ze względu na znaczenie religijne oraz poznawcze, pielgrzymka wzbogacała kulturowo o nowe wątki orientalne; dodatkowo przynosiła prestiż społeczny pielgrzymującemu, co również było istotnym powodem pielgrzymek. Tatarzy litewscy podróżowali też do innych miejsc uznanych za święte w Religi muzułmańskiej – na przykład do grobu świętego Konteja (Kontusia), na cmentarzu w Łowczycach.
Największą zbrodnią w islamie, większa nawet od zabójstwa, jest odstępstwo od wiary (kufr), przyjecie chrześcijaństwa przez tatara oznaczało dla niego zerwanie więzi ze współbratymcami, narażany był na różne szykany, dochodziło do zerwania kontaktów ze społeczeństwem muzułmańskim. Mimo to, stosunkowo często zdarzały się sytuacje zmiany wyznania, szczególnie chętnie muzułmanie litewscy przechodzili na prawosławie. Później, w XIX tego typu nastroje uległy zmianie, zmienił się stosunek tatarów do zmiany wyznania, odstępstwo od islamu nie wywoływało już takich emocji, coraz częściej zdarzały się rodziny wielowyznaniowe, tolerowane przez środowisko muzułmańskie, szczególnie udział tatarów w powstaniach narodowyzwolenczych zbliżył ich do ludności rdzennie polskiej, często zdarzało się, ze Tatarzy wyprawiali chrześcijańskie święta dla swej katolickiej czy prawosławnej służby.
Najważniejszymi świętami są:
Ramazan Bajram (święto zakończenia postu; polega na wspólnych wizytach, częstowaniu się sadogą, wizyta na cmentarzu, trwa 3 dni, urządzane sa przyjęcia i zabawy),
Kurban Bajram ( Święto Ofiar; upamiętnienie ofiary Abrahama, który chciał poświęcić Izaaka, polega na rytualnym uboju wołu lub barana publicznie, przed meczetem wizyta na cmentarzu, dotknięcie prawa ręką mogiły, stosowne modlitwy – trwa 4 dni – współcześnie obchodzi się je raczej bez wykorzystania uboju)
Aszurejny Bajram (rocznica męczeńskiej śmierci Husajna, syna kalifa Alefa, związane z szeregiem różnorodnych wydarzeń; przygotowują kobiety kompot z wielu gatunków owoców; modły w meczecie i odwidxiny znajomych )
Mewlud Bajram (dzien. urodzin Mahometa)
OBRZĘDY
Związane z 3 najważniejszymi momentami w życiu człowieka: moment urodzin, małżeństwa i śmierci. Maja charakter ogólnomuzułmanski, można jednak znaleźć w nich pewne elementy starych zwyczajów tureckich oraz lokalne naleciałości chrześcijańskie.
Narodziny – azan – obrządek nadania imienia noworodkowi; zwyczaj obrzezania został porzucony
Małżeństwo – uroczystość odbywa się w domu rodziców panny młodej; przed właściwym udzieleniem ślubu imam pyta, jaka sumę przeznacza na odszkodowanie dla zony w razie rozwodu, nastpenie zna stepuje zaharemienie (zakrycie twarzy welonem), składanie życzeń, uczta weselna, tance i zabawy. Podawane są tradycyjne potrawy tatarskie: kołduny, bielusz, pierekaczewnik, cybulnik i tradycyjny napój, syta czyli woda zagęszczona miodem
Pogrzeb – obrzędy pogrzebowe noszą ślady dawnych wierzeń koczowniczych ludów tureckich, dodatkowo okraszone lokalnymi, chrześcijańskimi naleciałościami. Do konającego przybywa imam, odmawia modlitwy, po śmierci dokonuje się rytualnego obmycia, guślu, nasteponie odpowiednio ubiera się ciało, przykrywa zielonym całunek, potem przez cała noc podczytywane sa modlitwy. Modlących się jak nawiecej powinno być, odwiedzahacyc skaładaja przy zmarłym pieniądze w chusteczkach na opłacenie modlących się; następuje szereg czynności na cmentarzu. Pogrzeb kończy się rozdaniem sadogi. ( testamenty tatarskie wskazują na silna asymilacje tej grupy etnicznej
Ciekawym zwyczajem tatarów w RP był obrząd pobratymstwa, który polegał na ustanowieniu pewnego rodzaju braterstwa miedzy osobami niespokrewnionymi, wiązał się z obowiązkiem niesienia sobie pomocy. Polacy chętnie wchodzili w takie stosunki z Tatarami, nieraz dzięki temu uratowano im Zycie.
Istotne w tatarskim folklorze miejsce zajmowały praktyki magiczne wyrosłe na gruncie przesadów tej grupy. Tatarzy powszechnie wierzyli w istnienie duchów, które z grubsza można podzielić na dobre (dzinny) i złe (fiereje). Aby zabezpieczyć się przed działaniem złych duchów, stosowano rożnorakie środki ochronne w postaci modlitw i zaklęć; żywa była wiara w feralne i szczęśliwe dni. Wiele przesadów zapożyczyli od miejscowej ludności. Wierzono również w cudowną moc pisma arabskiego. Sporządzano amulety z karteczek zapisanych pismem arabskim.
Język tatarski
Istnieją dwie postaci języka, ściśle ze sobą splecione i nawzajem się przenikające, jedna jest mowa ojczysta tatarów polsko litewskich, która przynieśli na tereny księstwa litewskiego. Drugim jest język liturgii i piśmiennictwa religijnego polskich wyznawców islamu. Jednakże ludność tatarska nie żyła zamknięta w swoim środowisku, następowały małżeństwa tatarów z miejscową ludnością słowiańska, szczególnie potężne rody tatarskie dążyły do zrównania pod względem prawnym i bytowym z polska szlachta –to doprowadziło do błyskawicznej asymilacji językowej
Język Tatarów polsko-litewskich należał do kipczackiej grupy języków tureckich, był dość zróżnicowany już w chwili przybycia ze Złotej Ordy – silny wpływ języka osmańsko-tureckiego. Sporo było zapożyczeń arabskich, perskich i tureckich, nieraz łączono wyrazy z różnych języków w jednym wyrażeniu. Dostrzegalne są również wpływy języków słowiańskich, głównie polskiego i białoruskiego – zmiękczona mowa, polskie końcówki (-czyk, -stwo). Słownictwo tatarskie zachowało się głównie w pojęciach religijnych. Z powodu braku ciągłości języka nie możemy odtworzyć ojczystej mowy Tatarów. Istnieje niewiele opracowań języka tatarskiego, wśród nich „Źródłosłownik wyrazów, które przeszły do naszej mowy z języków wschodnich” z XIX wieku.
Pismo
Pismo odegrało olbrzymia role w utrzymaniu odrębności kulturowej i religijnej ludności tatarskiej zamieskzujacej ziemie wschodniej dawnej RP.
Tatarzy dostosowali alfabet arabski do oddania dziweków polskich i białoruskich, w rezultacie alfabet tatarskich ksiąg religjunym posiada 34 znaki, natomiast alfabet języka rabskiego posiada 28 znaków. Najstarsze zachowane zapisy pochodzą z XVI wieku, są to rękopisy Koranu i tekstów religijnych.
Piśmiennictwo religijne Tatarów:
- tefsiry, czyli księgi zawierające przekłady i objaśnienia Koranu w języku białoruskim lub polskim, pisane alfabetem arabskim
Sufry – niewielkie książeczki używane podczas zbiorowych modłów
Kitaby – księgi religijne zawierające przykazania boskie, objaśnienia obrzędów rytualnych, opowiadania z życia proroka Mahometa
Chamaiły, czyli modlitewniki, wpływały na kształtowanie się światopoglądu religijnego litewskich muzułmanów