Wykład 1. 1.Źródła ergonomii w wytwórczości pierwotnej i rzemieślniczej

1-1.1.1. Praca i technika w społeczeństwach pierwotnych i starożytnych

Poszukiwanie źródeł ergonomii w wytwórczości ludzkiej sprzed wieków jest zajęciem wielce ryzykownym, ale i niezwykle pasjonującym. Przede wszystkim należy przyjąć, że takie pojęcie ergonomii, jakie akceptujemy dziś - nauka zajmująca się dostosowaniem wszelkich obiektów technicznych do możliwości i ograniczeń człowieka - nie może mieć zastosowania do kontaktów człowieka z jego wytworami technicznymi w okresie od wczesnej epoki plejstoceńskiej (2,5 mln lat temu) aż do końca XIX wieku. Pojęcie ergonomii tak naprawdę funkcjonuje w świadomości społecznej dopiero od 50 lat - i to wcale nie powszechnie. W odniesieniu do wcześniejszych okresów być może uprawnione byłoby używanie pojęcia "pra-ergonomii" lub "ergonomii intuicyjnej". Równie dobrze oddawałyby istotę zagadnienia takie określenia, jak: poręczność, funkcjonalność, przydatność, odpowiedniość, użyteczność, wygoda, skuteczność - jako cechy artefaktów (tu: narzędzi, maszyn) określane na podstawie prób i błędów podczas ich użytkowania. Brian Shackel, angielski psycholog w 1963 r. tak charakteryzował tę sytuację: "W czasach prehistorycznych ludzie sami wytwarzali potrzebną im broń i narzędzia. Sprawność i dobre dostosowanie narzędzia do człowieka były kwestią życiowej wagi. Jeżeli człowiek zrobił złą broń i nie mógł jej użyć dość skutecznie, bardzo szybko było o jednego żywego konstruktora wadliwej broni mniej na świecie

*

2.500.000 lat temu	wytwarzanie kamiennych narzędzi ręcznych przez homo habilis (człowieka zręcznego) - Afryka, Tanzania, wąwóz Olduvai.
1.500.000 lat temu	ślady świadczące o umiejętności rozpalania i utrzymywania ognia, prawdopodobne narodziny więzi społecznych i działań zespołowych - Afryka środkowa.
500.000 lat temu	korzystanie z ognia, wytwarzanie narzędzi kamiennych - Azja, Zhoukoudian koło Pekinu.
300.000 lat temu	ukształtowanie się gatunku biologicznego homo sapiens (człowiek myślący) - naszego bezpośredniego przodka.
45.000 lat temu	wykształcenie się myślistwa jako sposobu zdobywania pożywienia, wytwarzanie narzędzi myśliwskich: maczug, dzid, oszczepów.
24.000 lat temu	wykonywanie malowideł w jaskiniach, początki życia osiadłego w jaskiniach, życie społeczne - Francja, Cro-Magnon.
20.000 lat temu	używanie pieców dołowych (Ukraina), lampek oliwnych (Francja), instrumentów muzycznych: bębnów i fujarek.
15.000 lat temu	używanie sań do transportu - Europa, epoka lodowa.
10.000 lat temu	wytwarzanie złożonych narzędzi myśliwskich i broni: łuku, strzał, dmuchawek oraz łodzi dłubanek.
7.000 lat temu	udomowienie zwierząt, początki hodowli, uprawy roli, życia osiadłego typu miejskiego (Jerycho).
6.000 lat temu	wynalezienie wozu na kołach - m. Uruk, Irak; także: Węgry.
5.500 lat temu	wytwarzanie i używanie prostych narzędzi rolniczych: sierpa, motyki, cepa sztywnego, żaren.
5.000 lat temu	wytwarzanie papieru z liści papirusu - Egipt.
4.500 lat temu	tworzenie wielkich budowli, m.in. piramid w Egipcie.
3.000 lat temu	wynalezienie i stosowanie radła, żagla, uprzęży pozwalającej korzystać z siły zwierząt.
2.300 lat temu	budowa akweduktów, fontann, kanalizacji, dróg, piętrowych domów - Rzym.
2.000 lat temu	wynalezienie i stosowanie młyna wodnego, prasy śrubowej, koła czerpakowego - Rzym.
1.900 lat temu	wytwarzanie papieru z włókien roślinnych - Chiny.
1.100 lat temu	zastosowanie prochu w celach wojskowych - Chiny (w Europie - XIII wiek, Anglia).
1.000 lat temu	wytwarzanie i stosowanie podków żelaznych - usprawnienie transportu.
950 lat temu	wynalazek cepa przegubowego - ułatwienie oddzielania ziarna.
900 lat temu	wiatrak o osi poziomej - Anglia.
800 lat temu	taczka, pług, busola magnetyczna - Europa.
550 lat temu	ruchome czcionki drukarskie - Europa.
500 lat temu	zegar sprężynowy - Europa.
350 lat temu	zegar wahadłowy - Europa.
250 lat temu	obrabiarki do metali, seryjna produkcja karabinów.
200 lat temu	maszyna parowa, łódź podwodna, parowiec, parowóz, obrabiarki.

100 lat temu samochód Benza, obrabiarka automatyczna

60 komputer pierwszej generacji ENAIAC

1-1.1.3. Wartość ludzkiej pracy a zmiany sposobów wytwarzania

W technicznych dokonaniach ludzkości aż do połowy XX wieku trudno dopatrywać się świadomej i systematycznej działalności, mającej na celu dopasowanie wytworów techniki do fizycznych i psychicznych możliwości człowieka. Maszyny, narzędzia i inne urządzenia techniczne musiały przede wszystkim realizować pożądane funkcje technologiczne, a konieczność dostosowania ich do człowieka pojawiała się wówczas, gdy niedostosowanie groziło zakłóceniami w działaniu maszyny, przynosiło widoczne straty lub zagrażało życiu i zdrowiu człowieka. Potęgujący się w wiekach XIX i XX wpływ urządzeń technicznych na człowieka zmuszał do refleksji, tworząc podstawy do rewizji sposobu wartościowania pracy ludzkiej, nie zawsze jednak w racjonalnym kierunku (np. K. Marks i F. Engels przypisywali negatywne oddziaływania techniki wytwórczej wyłącznie kapitalistycznym stosunkom społeczno-ekonomicznym).

Negatywne skutki niedostosowania techniki wytwórczej do możliwości ludzkich na początku XX wieku próbowano łagodzić przez propagowanie nowych form organizacji pracy ):

• specjalizację zadań (F. W. Taylor, 1856-1915)

• uwzględnianie zasad ekonomiki ruchów (F. B. Gilbreth, 1868-1924)

• stosowanie środków motywujących, początek technik human relations (E. Mayo, 1880-1949)

• wprowadzanie zasad racjonalizacji pracy kierowniczej (H. Fayol, 1841-1925)

• harmonizację prac (K. Adamiecki, 1866-1933)

• a później - partycypacyjne formy organizacji pracy (np. grupy autonomiczne, koła jakości).

Przełomowym wydarzeniem historycznym na przełomie XIX i XX wieku, mającym zasadniczy wpływ na sposób wartościowania techniki i działalności wytwórczej człowieka, była zmiana sposobu wytwarzania: z rzemieślniczego na przemysłowy.

1-1.2. Źródła ergonomii w naukach przyrodniczych, humanistycznych              i technicznych

1-1.2.1. Początki ludzkich problemów z techniką

Pod koniec II wojny światowej w technice militarnej pojawił się jakościowo nowy dylemat, z którym projektanci i konstruktorzy nie potrafili się uporać. W wyniku szybkiego postępu w dziedzinie budowy samolotów bojowych i transportowych powstał trudny do rozwiązania problem dostosowania do możliwości ludzkich konstrukcji i rozmieszczenia urządzeń sygnalizacyjnych i sterowniczych w kabinie pilota. Okazało się bowiem, że pilot nie był w stanie odpowiednio szybko orientować się w gąszczu dość przypadkowo rozmieszczonych urządzeń i właściwie reagować w sytuacji stresu, presji czasu, niewygody, przeciążeń grawitacyjnych, zimna, niedotlenienia, hałasu, drgań, złego oświetlenia itp. Wskutek tego często zdarzały się katastrofy i zestrzelenia. Podobne problemy pojawiały się też w innym sprzęcie bojowym: w czołgach, okrętach i stacjach radarowych. Gdy stwierdzono, że operatorzy osiągnęli kres swoich możliwości i najsprawniejsze metody selekcji, doboru, treningu i motywowania nie przynosiły spodziewanych efektów, do badań włączono psychologów, fizjologów oraz antropologów. Formułowali oni wskazówki dla konstruktorów urządzeń technicznych, jak należy tworzyć struktury techniczne, aby były bardziej dostosowane do psychicznych i fizycznych możliwości człowieka. Ten nurt badań w USA nazwano human engineering lub human factors in technology (w ZSRR - inżeniernaja psichołogia), a póżniej - ergonomics. Były to początki współczesnych badań ergonomicznych, których celowość wynikała z konkretnych zapotrzebowań praktycznych. Po zakończeniu wojny zebrane doświadczenia zaczęto przenosić do przemysłu cywilnego, co - przy minimalnych nakładach - zaczęło skutkować większą wydajnością pracy, poprawą jakości produktu, zmniejszeniem wypadkowości i pozytywnymi zjawiskami społecznymi. Ergonomia należy do nauk stosowanych i kompleksowych. Oznacza to, że czerpie z teoretycznego i praktycznego dorobku nauk szczegółowych w celu rozwiązywania teoretycznych i praktycznych problemów, pojawiających się podczas współdziałania człowieka (ludzi) i środków technicznych (narzędzi, maszyn, pojazdów, sprzętów, aparatów i innych urządzeń technicznych). Jest również nauką interdyscyplinarną, wiążącą nauki o człowieku, nauki techniczne i ścisłe oraz nauki o organizacji pracy.

1-1.2.3. Nowe wartości w naukach technicznych

Mianem nauki techniczne nazywa się wiedzę konstruktorską i technologiczną niezbędną do tworzenia i utrzymywania systemów technicznych służących do wytwarzania, przemieszczania, przetwarzania, gromadzenia dóbr materialnych, energii i informacji. Z powodu wykorzystywania przez nauki techniczne dorobku wielu nauk ścisłych i empirycznych (matematyki, logiki, fizyki, chemii) często traktuje się technikę jako dziedzinę opozycyjną do humanistyki. Jest to podejście z gruntu błędne, gdyż technika została stworzona przez ludzi i dla ludzi, a jej wartość może być postrzegana tylko w kontekście zaspokajania ludzkich potrzeb - technika nie może zatem być ahumanistyczna. Technika jest więc dziedziną, w stosunku do której konieczne jest przyjęcie określonego systemu wartości. Jeżeli na przykład warunki społeczno-ekonomiczne pozwalają na przyjęcie systemu wartości honorującego chęć szybkiego wzbogacenia się wąskiej grupy posiadaczy środków produkcji, powstaje wówczas sytuacja charakterystyczna dla okresu początkowego, drapieżnego kapitalizmu. Jeśli społeczeństwo znajduje się na wyższym stopniu rozwoju ekonomicznego, posiada więcej wiedzy, uznaje zasady współczesnej demokracji, tworzy stabilne struktury władzy - system wartości może premiować sam proces pracy i dobrostan człowieka, a wówczas istnieć będzie sprzyjający klimat do humanizowania techniki. Myśl tę dobrze wyraża sentencja amerykańskiego filozofa Ralpha Emersona: "Najlepszą nagrodą za dobrze wykonaną pracę jest właśnie wykonanie jej". Papież Jan Paweł II w swej nauce społecznej wyrażnie wspiera nurt humanizacji techniki, formułując tzw. triadę przeciwieństw jako motyw przewodni działań współczesnych ludzi rozwijających cywilizację techniczną:

• prymat etyki nad techniką

• prymat osoby nad rzeczą

• prymat ducha nad materią.

Duża ilość i dobra jakość środków technicznych nie gwarantują osiągania dużych efektów produkcyjnych (lub innych: np. w sferze usług, edukacji, działalności finansowej). Niezbędne jest właściwe powiązanie w czasie i przestrzeni wszystkich osobowych, rzeczowych, informacyjnych i finansowych zasobów w taki sposób, aby uzyskać synergizm współdziałania wszystkich elementów uczestniczących w procesie pracy (efekt globalny jest wówczas większy niż suma wkładów cząstkowych). Działalność ta nazywa się organizowaniem pracy. Organizacja i zarządzanie zasobami to nowa dyscyplina, legitymująca się już dużym dorobkiem naukowym i praktycznym. Nowoczesne podejście do zagadnienia organizacji pracy polega na jej humanizowaniu: wyzwalaniu inicjatywy pracownika, tworzeniu warunków, w których czuje się on podmiotem i kreatorem procesu pracy, współodpowiedzialnym za jakościowe i ilościowe wyniki pracy oraz powodzenie całego przedsiębiorstwa. Humanizacja pracy polega też na jej uelastycznieniu: rozszerzaniu, wzbogacaniu i rotacji procesów pracy, tworzeniu grup autonomicznych, ustalaniu okresów pracy i wypoczynku zgodnie z potrzebami i oczekiwaniami ludzi, eliminowaniu pracy zmianowej, wprowadzaniu ruchomego czasu pracy. Doskonalenie form organizacji pracy, które prowadzono w systematyczny, naukowy sposób od początku XX wieku, miało początkowo na celu wyłącznie zwiększenie ekonomicznej efektywności pracy. Badania procesów pracy ludzkiej wniosły olbrzymi wkład w rozwój ergonomii, a zasady ergonomii pozwoliły organizatorom pracy zwrócić uwagę na zagadnienia bezpieczeństwa, higieny pracy, zdrowia i ogólnego dobrostanu człow

1-1.3. Definicja, przedmiot i zakres ergonomii. Ergonomia jako wiedza              interdyscyplinarna

1-1.3.1. Geneza i nazwa ergonomii

Praca jest działalnością celową, nierozerwalnie związaną z egzystencją człowieka jako gatunku biologicznego. Zróżnicowane i niekiedy bardzo surowe warunki zewnętrzne zmusiły człowieka do poszukiwania skutecznych sposobów zdobywania żywności, obrony przed wrogami, ochrony przed zimnem, zachowania zdobytych dóbr itp. Doniosłym odkryciem było posługiwanie się narzędziami - najstarsze kopalne ślady użycia narzędzi kamiennych pochodzą z terenów Tanzanii w Afryce i określone są na 2,5 miliona lat. Wcześniej używano zapewne narzędzi z drewna i kości, gdyż materiały te łatwiej poddają się obróbce - lecz są one znacznie mniej trwałe od kamieni i dlatego nie przechowały się do naszych czasów. Posługiwanie się narzędziami - początkowo bardzo prostymi, jak kij, maczuga, odpowiednio ukształtowany kamień, potem coraz bardziej złożonymi i wyrafinowanymi maszynami i innymi urządzeniami technicznymi - okazało się niezwykle skuteczne w realizowaniu zaplanowanych zadań. Człowiek z konieczności związał się na stałe z urządzeniami technicznymi i to w takim stopniu, że dziś nie jest możliwe przeżycie populacji ludzkiej na Ziemi bez wspomagania techniką i technologią (przez technikę rozumiemy środki techniczne: narzędzia, maszyny, przyrządy, aparaty i inne urządzenia techniczne. Technologia natomiast oznacza sposób (sposoby) wykonania, wytwarzania, osiągania celu).Uzależnienie człowieka od techniki przynosi rezultaty nie tylko pożądane. Na negatywne skutki zwracano uwagę już od dawna, lecz początkowo były to spostrzeżenia incydentalne i dotyczyły pojedynczych, wyizolowanych zjawisk, np. zanieczyszczeń powietrza i hałasu. Trudy związane z wykonywaniem pracy fizycznej przez wiele wieków nie były przedmiotem uwagi, gdyż w czasach starożytnych pracę fizyczną wykonywali głównie niewolnicy, traktowani całkowicie przedmiotowo. Wolnym ludziom też czasem dokuczały pewne uciążliwości, bo w 100 r. p.n.e. Marcus Vitruvius Polio (Witruwiusz), autor dzieła De architectura libri decem (O architekturze ksiąg dziesięć) przestrzegał przed budowaniem miast w pobliżu bagien, z uwagi na nieprzyjemne, trujące wyziewy i niezdrowe powietrze. Podobne problemy dokuczały ludziom od czasów, gdy zaczęli żyć w dużych skupiskach miejskich. W XIII wieku władca pewnego niemieckiego księstwa zakazał moczenia lnu i konopi w pobliżu osiedli ze względu na przykre odory, a król Edward I zakazał stosowania węgla jako opału z uwagi na nadmierne zadymienie Londynu. Pierwsze urządzenia odpylające opracowano dopiero w XVIII wieku, lecz znalazły one zastosowanie po 150 latach. Hałas to nie jest wynalazek XIX i XX wieku. Już Dante Aligheri (1265-1321) w Boskiej komedii pisał, że dźwięki są wynalazkiem diabła. Przypadki utraty słuchu przez rzemieślników pracujących przy obróbce kamienia, brązu i żelaza odnotowano już 2000 lat temu w Cesarstwie Rzymskim. W 100 r. p.n.e. w Rzymie ustanowiono prawo budowlane zabraniające lokalizowania hałaśliwych zakładów rzemieślniczych w pobliżu domów zamieszkiwanych przez uczonych, a w 45 r. p.n.e. ograniczono ruch wozów po brukowanych ulicach, aby zmniejszyć hałas (ustawa Julia Municipalis) Jest bezspornym faktem, że - jak dotąd - wraz z rozwojem techniki rosła liczba osób narażonych na nadmierny hałas. Obecnie na świecie w nadmiernym hałasie żyją setki milionów ludzi - i to głównie w krajach o rozwiniętej technice i gospodarce. Jest to najpowszechniejsze zagrożenie spośród wszystkich zjawisk fizycznych, na jakie są narażeni ludzie w końcu XX wieku. Niestety, nie jest to zagrożenie jedyne, które zawdzięczamy współczesnej technice. Z tej konstatacji wynika potrzeba prowadzenia badań naukowych mających na celu poznanie wpływu techniki na człowieka i określenie zasad tworzenia techniki "przyjaznej" dla ludzi i ich środowiska.Mało znanym orędownikiem humanizowania pracy był polski jezuita, ksiądz Stanisław Solski. W 1690 r. (czasy króla Jana III Sobieskiego !) w Krakowie wydał on drukiem imponujące dzieło z dziedziny inżynierii, budownictwa i architektury, pt.: Architekt polski, to jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów, używania potrzebnych machin... Stanisławowi Solskiemu przyświecały dwa cele. Pierwszy, można rzec: dydaktyczno-oświatowy polegał na tym, że dzieło to wbrew ówczesnym zwyczajom zostało napisane w języku polskim, z tłumaczeniem obcojęzycznych terminów technicznych, aby rzemieślnicy polscy mogli z niego czerpać wiedzę na poziomie światowym. Drugi cel wyjawia następujący fragment

. „Robotni ludzie dźwigają iako bydlęta,

czegom się z słusznym politowaniem często napatrzył,

zwłaszcza przy dozorcach niebacznych, którzy Iudzi

słabszych i chorych zwykli naglić do dźwigania

ciężarów srogich, nie dołożywszy słuszney liczby dźwigających,

albo nie podawszy sposobu, iako by ciężaru mogli zelżyć.”

Nazwa stosunkowo młodej dyscypliny naukowej, jaką jest ergonomia, etymologicznie wywodzi się z dwóch greckich słów: ergon praca oraz nomos prawo, zasada. Potrzebę rozwijania tej nowej dyscypliny oraz jej nazwę zaproponował po raz pierwszy w świecie - polski przyrodnik, prof. Wojciech Bogumił Jastrzębowski, drukując w 1857 r. w czterech kolejnych numerach (od nr 29 do nr 32) poznańskiego czasopisma Przyroda i Przemysł obszerną pracę pt.: Rys Ergonomji czyli Nauki o Pracy, opartej na prawdach poczerpniętych z Nauki Przyrody. Znajdziemy tam następującą definicję:

Definicja ergonomii według Wojciecha B. Jastrzębowskiego z 1857 r.

Nazwiskiem Ergonomji, wziętem od

wyrazu greckiego ergon praca

i nomos prawo, zasada

oznaczamy Naukę o Pracy

czyli o używaniu nadanych człowiekowi

od Stwórcy sił i zdolności.

W okresie II wojny światowej nasycenie techniką każdego przejawu ludzkiej działalności, a szczególnie pracy, oraz konieczność intensyfikacji produkcji na potrzeby wojenne spowodowały, że liczne przypadki niedostosowania urządzeń technicznych do możliwości człowieka-operatora miały przebieg drastyczny, powodując wiele szkód, urazów i śmierci. Prowadzenie systematycznych, naukowych badań nad pracą ludzką wspomaganą przez technikę stało się koniecznością. W 1949 r. w Wielkiej Brytanii powstało pierwsze w świecie Towarzystwo Badań Ergonomicznych (Ergonomic Research Society, ERS). W 1957 r., w 100 lat po opublikowaniu pracy W. Jastrzębowskiego, w USA powołano Towarzystwo Czynnika Ludzkiego (Human Factors Society, HFS). W następnych latach w wielu państwach powstały lokalne towarzystwa zajmujące się badaniami ergonomicznymi, a w 1959 r. w Oxfordzie odbyła się pierwsza międzynarodowa konferencja, na której powołano Międzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne (International Ergonomics Association, IEA). W 1977 r. zawiązano Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, PTErg, które jest członkiem IEA.

„Ergonomia jest to nauka stosowana, zmierzająca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytki do wymagań i potrzeb fizjologicznych, psychicznych i społecznych człowieka.”

W statucie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA) w 1967 r. zawarto następujące określenie tej nowej dyscypliny wiedzy:

„Ergonomia zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i

otoczeniem (materialnym) w najszerszym znaczeniu, włączając w to prace, wypoczynek, sytuację: w domu i podróży.”

Można wyróżnić następujące elementy pojawiające się w różnych definicjach ergonomii:

• jest to nauka stosowana (w odróżnieniu od nauk teoretycznych) dlatego, że tematyka badań wynika z zapotrzebowania praktycznego, a dorobek naukowy może i powinien być weryfikowany przez zaprojektowanie i zrealizowanie zmian w zastanej rzeczywistości

• charakteryzuje się humanocentryzmem, tzn. ocena rozwiązań technicznych i organizacyjnych, związanych ze współdziałaniem człowieka i środków technicznych, dokonywana jest przy założeniu, że dobro (dobrostan) człowieka musi być traktowane priorytetowo w stosunku do kryteriów technicznych lub ekonomicznych, co w kontekście inżynierskim przekłada się na zasadę, zgodnie z którą technikę należy dostosować (doprojektować, dopasować) do człowieka, a człowieka do techniki - jedynie w ograniczonym zakresie

• akcentowana jest konieczność harmonijnego, efektywnego współdziałania człowieka i środków technicznych

• zainteresowania ergonomii dotyczą określonego systemu działania, złożonego z podsystemu ludzkiego i podsystemu technicznego

• zainteresowania ergonomii rozciągają się na wszystkie przejawy kontaktów człowieka ze środkami technicznymi, mające miejsce podczas pracy, nauki, rekreacji, sportu, podróży, zajęć domowych, leczenia, rehabilitacji, wspomagania niepełnosprawności itd.

1-1.3.3. Cele i przyczyny działań ergonomicznych

• Dążenie do podwyższania ergonomicznej jakości obiektów technicznych nie ma nic wspólnego z działalnością idealistyczną i charytatywną. Wręcz przeciwnie - celem działalności ergonomicznej jest zwiększenie efektywności działań ludzkich, w tym: pracy zawodowej, lecz nie kosztem zwiększonego wysiłku czy innych obciążeń człowieka. Wyższa jakość ergonomiczna (ergonomiczność) urządzeń technicznych, którymi posługuje się człowiek w procesie pracy, sprzyja

Cele i przyczyny działań ekonomicznych

Korzyści uzyskiwane dzięki wysokiej jakości ergonomicznej urządzeń technicznych:

• lepsza i wydajniejsza praca

• zmniejszenie biologicznych kosztów pracy

• zmniejszenie liczby oraz kosztów braków i błędów popełnianych w pracy

• zwiększenie bezpieczeństwa pracy i eliminacja chorób zawodowych

• lepsze wykorzystanie czasu pracy

• ograniczenie absencji chorobowej

• zwiększenie satysfakcji z pracy oraz pozytywnej motywacji

• odczucie zadowolenia i przyjemności z kontaktu z urządzeniami technicznymi

Straty powodowane niską jakością ergonomiczną urządzeń technicznych:

• straty ekonomiczne bezpośrednie, których wielkość możliwa jest do oszacowania (np.: mała wydajność i produkcja braków spowodowana przemęczeniem, nadmiernym hałasem, złym oświetleniem, wysoką temperaturą, skutki wypadków przy pracy, choroby zawodowa, zwolnienia lekarskie)

• straty ekonomiczne pośrednie, których wielkości nie można w prosty sposób oszacować (np.: utrata zdrowia, duża płynność kadr, niszczenie materiałów, narzędzi i maszyn wskutek niedbalstwa i nielubienia swojej pracy)

• straty moralne, nie poddające się ekonomicznej wycenie (np.: cierpienie, złe samopoczucie spowodowane przemęczeniem, niski etos pracy, brak poczucia podmiotowości, wzrost bierności i apatii, zanik potrzeb wartości wyższych)

Nauki współtworzące ergonomię
Nauki o człowieku
Fizjologia racy
Psychologia pracy
Antropometria
Nauki medyczne

Ergonomia należy do grupy nauk ergologicznych, które w różnych aspektach zajmują się pracą ludzką. Szczególnie silne związki łączą ergonomię z następującymi dziedzinami (podano do nich wybrane definicje):

• ochroną pracy - jest to "zespół środków i metod zawartych w aktach prawnych nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy, które by zabezpieczały pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiały regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą" [25, s. 14]

• bezpieczeństwem i higieną pracy - "zespół minimalnych warunków określonych przepisami prawnymi, mających na celu zabezpieczenie pracowników przed zagrożeniami dla ich życia lub zdrowia, występującymi podczas pracy" [25, s.18]

• organizacją pracy - "suma działań technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych, skierowanych na stworzenie optymalnego połączenia siły roboczej i środków produkcji (przedmiotów i środków pracy) oraz zapewnienia człowiekowi właściwych warunków pracy" [34]. W ujęciu prakseologicznym organizowanie dotyczy układu elementów uporządkowanych i powiązanych ze sobą w taki sposób, że elementy te przyczyniają się do powodzenia całości, czyli - osiągnięcia celu [18, s. 531].

Ewolucja pojmowania ergonomii doprowadziła do włączenia w obszar jej badań kolejnych zagadnień, co spowodowało, że dziś możemy wyróżnić pewne specjalizujące się nurty (sfery) ergonomii. Najwcześniej (w latach pięćdziesiątych) wyróżniono dwie sfery:

• ergonomię warunków pracy

• ergonomię wyrobu.

Do zadań ergonomii warunków pracy należy badanie wpływu na człowieka oraz odpowiednie kształtowanie zewnętrznych warunków pracy. Tworzą je dwie grupy czynników:

1. czynniki materialnego środowiska pracy:

   • drgania mechaniczne

   • hałasy: infradźwiękowe, słyszalne, ultradźwiękowe

   • mikroklimat (temperatura, wilgotność i ruch powietrza oraz promieniowanie cieplne)

   • emisja energii szkodliwej (promieniowanie elektromagnetyczne, przenikliwe)

   • oświetlenie

   • zanieczyszczenia powietrza (gazowe, cieczowe i pyłowe)

   • kontakt z substancjami agresywnymi, chorobotwórczymi, nieprzyjemnymi itp.

2. czynniki techniczno-organizacyjne, głównie:

   • pozycja ciała przy pracy (uwarunkowana wymiarami urządzenia technicznego i sposobami pracy)

   • rytm (powtarzalność) i tempo (szybkość ruchów) pracy

   • przerwy w pracy

   • metody pracy.

Zadania ergonomii wyrobów:

• dostosowanie obiektów technicznych do wyrobów i kształtów człowieka

• zapewnienie funkcjonalności obiektu technicznego (np. sprawności, odpowiedniości formy i funkcji, niezawodności, podatności na regulacje i naprawy, łatwości likwidowania po zużyciu)

• zapewnienie bezpieczeństwa i komfortu użytkowania obiektu technicznego

• eliminowanie negatywnego wpływu wyrobu na warunki środowiska człowieka

• dbałość o estetykę kształtów i barw obiektu technicznego

Ewolucja pojmowania ergonomii doprowadziła do włączenia w obszar jej badań kolejnych zagadnień, co spowodowało, że dziś możemy wyróżnić pewne specjalizujące się nurty sfery ergonomii).

Najwcześniej (w latach 50tych) wyróżniono dwie sfery:

• ergonomię warunków pracy

• ergonomię wyrobu

Dwa nurty działań ergonomicznych:

• ergonomia koncepcyjna – jest to wprowadzenie zasad ergonomii już w trakcie formułowania założeń i projektowania systemów

• ergonomia korekcyjna – zajmuje się korektą warunków pracy na drodze modernizacji istniejących oraz pracujących już maszyn i urządzeń, a także wprowadzaniem elementów zabezpieczających ludzi przed niekorzystnymi wpływami środowiska pracy.

Do zadań ergonomii warunków pracy należy badanie wpływu człowieka oraz odpowiednie kształtowanie zewnętrznych warunków pracy. Tworzą je dwie grupy czynników:

Nieco później wyodrębniono takie kolejne sfery działań ergonomicznych, jak:

• ergonomia mieszkania

• ergonomia czasu wolnego, rekreacji i sportu

• ergonomia dla ludzi starszych i niepełnosprawnych

• ergonomia prac biurowych (w tym stanowisk komputerowych)

• ergonomia świata dziecięcego

• ergonomia prac ekstremalnych (np. na dużych wysokościach, pod wodą, w kosmosie, w ratownictwie przemysłowym, górnictwie)

• ergonomia prac operatorskich, zautomatyzowanych i zrobotyzowanych

• ergonomia systemów złożonych.

Wymienione nazwy jednoznacznie wskazują obszary zainteresowań poznawczych i praktycznych ergonomii.

Niezależnie od przedstawionych, bardziej lub mniej arbitralnych podziałów, w literaturze można także spotkać nazwy tzw. ergonomii branżowych, np.: budownictwa, budowy maszyn, rolnictwa, górnictwa, hutnictwa, leśnictwa, transportu.

Metody badacze ergonomii

I Międzynarodowym Kongresie Ergonomicznym w Dortmundzie w 1964 r. Lista dortmundzka składała się ze 135 pytań o charakterze ogólnym, oznaczonych literą A i kolejnym numerem oraz ze 188 pytań szczegółowych oznaczonych literą B i kolejnym numerem. Kwestionariusz zawierający 323 pytania jest narzędziem badawczym bardzo wnikliwym, lecz jednocześnie pracochłonnym, zabierającym wiele czasu i niewygodnym w praktycznym stosowaniu.

Lista Ogińskiego czy Ergonomiczna lista problemowa L. Pacholskiego umożliwiająca zastosowanie techniki komputerowej. Jednocześnie rozwijały się metody badawcze odnoszące się do konkretnych, pojedynczych czynników środowiska pracy, bazujące głównie na pomiarach aparaturowych (np. pomiary hałasu, drgań lub mikroklimatu)

Diagnozowanie ergonomiczne- postępowanie badawcze mające na celu rozpoznanie zakresu i przyczyn uciążliwości, szkodliwości i zagrożeń dla człowieka ze strony techniki, technologii i rozwiązań organizatorskich.

Projektowanie ergonomiczne- realizacja takiej metody projektowania systemu: człowiek- obiekt techniczny, która stwarza największą szansę uzyskania projektu o pożądanym poziomie ergonomicznej jakości

Lista P. Fittsa – przewaga człowieka nad maszyną:

• Wykrywanie słabych sygnałów, zarówno wzrokowych ,jak i słuchowych

• Wykrywanie sygnałów przypadkowych, pojawiających się na tle szumu

• Odbiór, interpretacja i scalanie informacji cząstkowej oraz uzupełnienie brakujących informacji

• Wykonywanie płynnych operacji sterowania

• Przechowywanie dużej ilości informacji przez długi okres i wykorzystywanie ich w odpowiedniej chwili oraz umiejętność kojarzenia ze sobą różnorodnych informacji

• Myślenie indukcyjne (wyciąganie wniosków i formułowanie uogólnień na podstaiwe dokonanych obserwacji i przesłanek stanowiących poszczególne przypadki wniosków i uogólnień)

• Zmiany w zakresie wykonywanych funkcji w wyniku uczenia się (poprawa sprawności w toku pracy)

• Zdolność do działania w sytuacjach nieoczekiwanych i mało prawdopodobnych (działanie intuicyjne)

• Wykonywanie i poprawianie błędów, zarówno swoich jak i maszyny

• Szybkość działania

• Wielkość dysponowanej siły, mocy i ich stabilność

• Niezmienność wykonywania stereotypowych czynności i zadań

• Przechowywanie informacji w postaci skróconej i kasowanie informacji

• Zdolność do wykonywania wielu operacji równocześnie

• Odporność(zaprogramowana) na warunki środowiska zewnętrznego

Ponad 75% wypadków przy pracy w rolnictwie powoduje: nieznajomość zasad bezpiecznej pracy, lekceważenie zagrożeń, zły stan techniczny maszyn, urządzeń i narzędzi, pospiech, praca po spożyciu alkoholu.

Podstawowe zasady zapobiegania wypadkom: zadbaj o dobry stan techniczny maszyn rolniczych, zachowanie szczególnej ostrożności podczas poruszania się po drogach publicznych zwłaszcza po zmroku