1. Etnologia i antropologia jako nauka (przedmiot, metody).

• Dla tej samej, albo podobnej dziedziny używa się określeń: antropologia kulturowa, antropologia społeczna, etnologia i etnografia.

• Etnologia klasyfikuje ludy na podstawie ich cech środowiskowych i kulturowych w kontekście ich wspólnej historii oraz opisem poszczególnych kultur – jest nauką teoretyczną, klasyfikującą.

• Etnografia zajmuje się opisem i analizą porównawczą kultur w konkretnych, historycznych uwarunkowaniach – jest nauką opisową.

• Antropologia społeczna bada zbiorowe zachowania ludzkie, wzory struktur społecznych (UK).

• Antropologia kulturowa kładzie nacisk na różnorodność kultur i odniesienie ludzkich zachowań do ogólnego wzoru społeczeństwa (USA).

• Powyższa dystynkcja jest umowna. Obecnie uznaje się wszystkie te nauki z antropologię. Zwolennikami takiej teorii są np. Michał Bukowski i Wojciech Burszta. Teoria łączna wskazuje na różne tradycje (anglosaska, niemiecka), które wpływają na to, jak nazywa się tę dziedzinę w różnych krajach.

• Przedmiotem badań etnologii czy antropologii są nie tyle ludzie, co ludy. Człowiek w aspekcie kultury (kultur) – przeniesienie z poziomu jedności do poziomu zbiorowości.

• Definicja Czarnowskiego (punkt wyjścia dla antropologii): „kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego człowieka, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”.

• Kultura materialna, to przedmioty funkcjonalne występujące w danej kulturze.

2. Etnologia religii: (przedmiot i metody).

• Etnologia religii zajmuje się wierzeniami społeczności archaicznych a także religijnością społeczności tradycyjnych.

• Stanowi integralną część etnologii, nie da mówić się o kulturze bez religii.

• Etnologia religii ma się zajmować pierwotnymi formami religii i jej genezą - dyscyplina pomocnicza dla historii religii.

• Etnoreligioznawstwo – nauka integralna z religioznawstwem i etnologią. Jej przedmiotem są religie czy też systemy ideologiczno-rytualne społeczeństw tradycyjnych (plemion, ludu).

• Metodami: strukturalno-semiotyczną (C. Levi-Strauss, E. Leach, M. Douglas), kognitywno-symboliczną (V. Turner, C. Geertz), Ekologiczną (M. Harris), Fenomenologiczną (M. Eliade).

• Można badać materiał archeologiczny, jak i na podstawie zachowań współczesnych ludów tradycyjnych rekonstruować pierwotne formy religii, oraz śledzić survivale w religiach ludowych.

3. Ogólna charakterystyka społeczności tradycyjnych

Wyróżniki społeczności tradycyjnych

1. Prosta i przejrzysta organizacja

• Mniej złożony charakter społeczności.

• Nie mylić z prymitywizmem (jako przykład na nie-prymitywność – tajne stowarzyszenie Komo; członkowie podzieleni na cztery grupy wiekowe, podlegają 33 stopniom wtajemniczenia).

1. Pełnia wiedzy o własnej kulturze

• Jedna rodzina australijska jest w stanie przekazać swoim dzieciom wszystkie elementy swojej kultury od polowania przez znajomość mitów po prawo zwyczajowe (nie da się tego powiedzieć o rodzinach „zachodnich”).

• Nie jest to stwierdzenie absolutne, istnieją obrzędy dostępne tylko nielicznym np. szamanom albo kobietom.

1. Jedność obrazu idealnego i rzeczywistego

• Brak dużej różnicy pomiędzy wzorami kulturowymi a ich odzwierciedleniem w życiu społecznym.

• Przynależność do plemienia oznacza wiarę w tych samych bogów, posiadanie tych samych wrogów, mówienie tym samym językiem.

• Kultura stanowi zintegrowaną całość, wszystkie normy są ważne i objęte kontrolą społeczną.

• Zasady społeczne są przyjęte raz na zawsze jako naturalne i jedynie możliwe, co wynika z faktu przewagi grupy nad jednostką.

• Zachowanie członka społeczności w całości zdeterminowane przez normy i reguły postępowania, kto się do nich nie stosuje naraża się na utratę twarzy i ośmieszenie (przykł. Indian Hopi z rolniczej kultury Pueblo. Ich zabiegi rolnicze oparte są w całości na paradygmacie sprowadzania deszczu. Wierzą, że deszcz jest darem przodków – Ludu Chmur Sześciu Stron Świata. Niedowiarek narażałby całe plemię na gniew przodków, Hopi stosują więc mechanizmy społeczne kreujące antywzorzec „człowieka o podwójnym sercu” – bowaka. Delikwent taki zostaje na stałe wykluczony ze społeczności – działa prawo subiektywizacji, tzn., „jeśli jakieś działanie podmiotu spotyka się z reakcją otoczenia społecznego, oceniającą dodatnio nie wynik tego działania, lecz samą osobę sprawcy, w podmiocie rozwija się dążność do podporządkowania w przyszłości tego działania obrazowi społecznemu własnej osoby”).

1. Anonimowość

• Anonimowość wytworów i twórców, którzy wprowadzają jakieś novum w istniejący zasób kultury.

• Początkowo pamięta się kto, co i dlaczego, potem zapomina się twórcę i nowy element kultury wtapia się w anonimową twórczość zbiorową.

1. Aliterackość

• Przekaz kulturowy odbywa się za pomocą mowy i pokazu przez bezpośrednią styczność.

1. Ahistoryczność

• Brak historii rozumianej jako szereg uporządkowanych chronologicznie zdarzeń.

• Indywidualna pamięć historyczna obejmuje do trzech pokoleń wstecz, wszystko, co dawniej jest już rzeczywistością mityczną – Eliade używa pojęcia illud tempus.

• W wyobrażeniach wszystko, co powstało w tym czasie jest wieczne i niezmienne.

• Levi-Strauss wyróżnia społeczności historycznie „zimne” i „gorące”; tłumaczy to analogią do mechanizmów korzystających z energii mechanicznej: jeśli nic się nie zepsuło w trakcie użytkowania, to taka maszyna (społeczność) może funkcjonować w stanie wyjściowym w nieskończoność.

• E. Leach sprzeciwia się zasadzie wyodrębnienia kultur posiadających historię, wg. niego chociaż społeczeństwa posiadające pismo różnią się od aliterackich, to historia w jednych i drugich jest traktowana podobnie, jako skarbnica podlegających wiecznym przemianom tematów mitycznych.

1. Mała dynamika rozwoju

• Wynika z przekonania o wieczności i niezmienności wzorów kultury, związanego z doskonałym zgraniem kultur tradycyjnych z wymaganiami środowiskowymi i uniformizacją jednostek.

• Ludwik Stomma opisuje mechanizm myślenia dotyczącego innowacji jako izolację świadomościową, które opiera się na dwóch zasadach:

  • Ma być tak, jak jest.

  • Jest tak, jak ma być.

1. Wielofunkcyjność działań ludzkich

• Wszystkie wytwory kulturowe powiązane są z odrębnymi dziedzinami: religią, magią, sztuką, rozrywką.

• Nadrzędną wartość ma przesycenie wszystkiego sakralnością, stąd niektórzy badacze postulują żeby nazywać je „kulturami sakralnymi”.

1. Podmiotowy stosunek do rzeczywistości

• Ontologia ludowa opiera się na przekonaniu, że wszystkie rzeczy w świecie mają charakter substancjalny, oraz że we wszystkich przedmiotach tkwi element psychiczny.

• Wszechświat posiada te same cechy co człowiek, nie istnieją wyraźne granice oddzielające jednostkę od natury.

• Każde naruszenie ustalonego trybu życia jest zaburzeniem struktury kosmosu.

Własność i system ekonomiczny

• Własność prywatna istnieje, ale jest bardziej źródłem powinności jak zysków, bogactwo jest po to, żeby się nim dzielić.

• Podstawową formą jest barter (handel wymienny), otrzymanie bądź nabycie jakiegoś przedmiotu wymaga ofiarowania czegoś o wartości większej.

• Tendencja do zdobywania dóbr wprost bez środków płatności, choć takowe też istnieją, np., muszle kauri – obszar Oceanii, kamienne pieniądze fe – wyspa Yap ( wapienne kręgi z wywierconymi otworami, mogą mieć nawet kilka metrów średnicy).

• Brak określonych zawodów - wszyscy robią wszystko.

• W systemach wymiany zaangażowana jest cała grupa rodzinna czy inne grupy społeczne; zwykle grupy produkcyjne są jednocześnie grupami krewniaczymi.

• Ten typ ekonomiki nazywany jest gospodarką alimentacyjną, a kierującą nim ideologia zasadą wzajemności; w większości transakcji na tej zasadzie można wyróżnić:

  • Za ofiarowany dar zwrot nie jest wymagany, ale oczekiwany, co sankcjonuje tradycja.

  • Oczekuje się, że zwrot będzie co najmniej tej samej wartości.

  • Złożenie daru zwrotnego może być odroczone na długi okres czasu.

  • Wymiana nie następuje w sposób hazardowy pomiędzy jakimikolwiek dwoma członkami społeczności – jest oparta na przyjaźni i pokrewieństwie.

  • Często dokonywana w związku ze specjalnymi okazjami (np. potlacz u Kwakiutlów).

System prawny

• Stałe prawa, których przestrzeganie jest egzekwowane przez opinię publiczną. (wg. Malinowskiego reguły zachowania z zaznaczonymi sankcjami zasadniczo dotyczą):

  • Ludzkich skłonności, namiętności i popędów.

  • Wywiązywania się ze zobowiązań.

  • Zasad dietetycznych i religijnych.

• Źródłem przepisów przodkowie lub bóg – stwórca człowieka, niekiedy czarownicy lub naczelnicy.

• System nieformalny; brak zawodowych „stróżów prawa”, (ale np., ludy Bantu mają sądy plemienne, a Australijczycy magicznego kata – kurdaitcha).

• Prawo obejmuje zarówno karę za przewinienia jak nagrodę za dobre sprawowanie.

• W razie zabójstwa bądź szkody wyrządzonej stanowi posiadania członka klanu, obowiązek vendetty spoczywa na klanie.

Struktura społeczna

• Grupy społeczności tradycyjnych związane są więzami pokrewieństwa – powinowactwa przez małżeństwo i krewniactwa – w związku przez filiację (pochodzenie). Typy grup krewniaczych:

  • Klan (ród)

  • Fratria (zgrupowanie klanów)

  • Klasy matrymonialne ( szczególnie w Australii)

  • Grupy wiekowe

4. Związek między kulturą i religią a trybem życia

Podczas wędrówki z Afryki na tereny Azji i Europy człowiek potrafił się przystosować do zmiennych warunków środowiska, dzięki posiadaniu kultury i systemu pośredniczenia. Potrafił zamieszkać również na terenach klimatu arktycznego dzięki umiejętności posługiwania się symbolami, modyfikowaną na potrzeby zamieszkanego terenu kulturą, wytwórczością (dieta, krzesanie ognia, ubrania). Kod genetyczny nie determinuje człowieka w tej sytuacji. Zmiana terenu zamieszkania z Afryki na stepy wymusiła ukształtowanie się trybu zbieracko – łowieckiego (z możliwością padlinożerstwa). Podział społeczności – mężczyźni polują (wykształca się między nimi więź spajająca grupę), kobiety zostają z dziećmi, zajmują się zbieractwem wraz ze starcami i dziećmi (konsolidowanie rodziny, która staje się dla nich naczelną wartością). Zbieractwo – 80% dziennego pokarmu, ale obdarzone niskim prestiżem. Podział pokarmów przy ognisku, opowieści mężczyzn o polowaniu (edukacja młodzieży). Polowania – kilkudniowe wyprawy. Sporo wolnego czasu – zabawy, interakcje społeczne, obrzędy. Człowiek stał się elementem ekosystemu – musiał zadbać, by polowania nie wyczerpały zasobów zwierzyny oraz by nie rozrosła się niebezpiecznie populacja (normowały to systemy ideologiczne, szamanizm). Przykład rytuałów: Aborygeni – cykl przedstawień totemicznych, tańców, barwne stroje – po to by zapewnić kosmiczną równowagę między zwierzętami i ludźmi + obrzędy inicjacyjne. Społeczności zbieraczo – łowieckie i myśliwskie zostały z czasem wyparte przez rolników i pasterzy na skrajne i trudne do zamieszkania obszary (np. Eskimosi – Arktyka i Syberia, Aborygeni – Australia, Pigmeje w dżungli równikowej, Buszmeni na pustyni). Stałe osadnictwo rolników i pasterzy.

Kultura – z połączenia możliwości biologicznych człowieka z naciskiem środowiska. Sposób adaptacji do środowiska, sprzężona z nim. Religia jako element kultury. Charakterystyka ludzkich potrzeb – potrzeba piękna, kontaktu ze społeczeństwem, sensu i celu życia, poznania i zrozumienia świata. Wytworzenie poglądu na świat – wpisanie go w daną kulturę/religię, może prowadzić do zachowań niezgodnych z biologicznymi popędami. Określa normy, sądy wartościujące, motywacje. Światopogląd umacniany jest przez władzę, rodzinę, edukację, stowarzyszenia religijne. Wzmacnia więzi w społeczne, jest wspierany przez obrzędy, sztukę. Wpływ na tworzenie i utrwalanie światopoglądu mogą mieć jednostki obdarzone dużym wpływem/doświadczone stanami zmienionej świadomości (szaman) (interpretuje doświadczenia, tworzy światopogląd, organizuje rytuał, bezpośrednio doświadcza mocy – „cykl znaczeniowy” – Charles Laughlin). Światopogląd jest wyrażany symbolicznie – poprzez mitopeię a zwłaszcza rytuał (dzięki któremu światopogląd jest ożywiany). Dzięki kulturze i religii świat jest dla człowieka znany, wie czego może się spodziewać, zna przyszłość, nie czuje grozy. (w takim rozumieniu religia jest wyposażeniem gatunkowym).

Inna teoria – o istnieniu ateizmu pierwotnego – światopogląd powstaje dużo później, jest wynikiem rozwarstwienia klasowego, wspólnota pierwotna nie potrzebowała regulacji za pomocą religii. Jednak etnologia wskazuje, że wszystkie plemiona miały religię.

Kultura ludzka zrodziła się poprzez sprzężenie możliwości biologicznych gatunku homo, z naciskiem środowiskowym. W ujęciu ekologii kultura stała się sposobem adaptacji to środowiska, jednak to stanowisko, oparte na prostym determinizmie środowiskowym jest przez większość etnologów odrzucana. Taka prosta zależność charakteryzuje zwierzęta, człowiek zaś posiada szereg innych potrzeb. Antropolog A. Wierciński wyróżnia kilka spośród nich, ukazując w ten sposób ludzką potrzebę religii. Wymienia on:

• potrzebę piękna;

• potrzebę emocjonalnego kontaktu ze społeczeństwem;

• potrzebę poczucia sensu i celowości własnego życia;

• potrzeba poznania i tworzenia uogólnionych modeli świata;

Kulturową reakcja na dwie ostatnie potrzeby jest stworzenie systemów ideologicznych, których siła oddziaływania staje się nieraz na tyle wielka by skłonić nas do działania wbrew potrzebom biologicznym. Światopogląd określa ogólne prawdy o świecie, ogólne cele ludzkości a także strategie realizowania tychże celów. W jego skład wchodzą także sądy wartościujące, trwałe nastroje i nastawienia. Wszelkie instytucje społeczne, aparat władzy, stowarzyszenia religijne, rodzina, szkolnictwo pozwalają podtrzymywać system przy życiu. Wdrażanie norm kulturowych młodym członkom społeczeństwa jest podstawą socjalizacji. Wzmacniają także międzypokoleniowe więzy. Ważna rolę pełni utrzymywanie kultury poprzez obrzędowość i związany z nią język symboliczny. Działając na archetypową stronę mózgu kodowanie symboliczne sprzyja przekonaniu o jego prawdziwości a priori. O sile tego oddziaływania dowodzić można na przykładzie hitlerowskiego neopoganizmu, który wykorzystując pochody i muzykę Wagnera, działa przede wszystkim na emocje. Rytualizm społeczności pierwotnych opiera się na podobnym mechanizmie.

Według biogenetycznego strukturalizmu światopogląd jest konstruowany w oparciu o jednostkowe doświadczenie religijne. Jednostki w stanach ASC wpływają na tworzenie formalnego systemu kosmologicznego oparte na micie i rytuale. Wszystko odbywa się na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Dzięki temu z pokolenia na pokolenie dorobek kulturowy jest odświeżany i weryfikowany. To wyciąga nas z chaosu, pozwala na gromadzenie informacji o świecie, oswajanie go. Opieranie się na dorobku innych jest bodaj najważniejszą ludzką umiejętnością. Kluckhohn stwierdza iż cała kultura dąży do zamaskowania ludzkiego niepokoju, strachu przed niedostatkiem i śmiercią.

Fakty te stawiają religię jako podstawowe uposażenie człowieka, jego najbardziej pierwotną potrzebą. Mimo hipotez dotyczących istnienia pierwotnego ateizmu, badania antropologiczne nie odnalazły jeszcze kultury bezreligijnej. Według Fraziera kultura australijska nie posiadając religii, stosują jedynie magię. Szyjewski jednak stanowczo się z tym nie zgadza wyrażając się o kulturze australijskiej jako "totalnie religijnej".

Funkcje światopoglądu:

• poznawczo-integracyjna;

• ideologiczno-społeczna;

• egzystencjalna;

• instumentalna;

• aksjologiczna;

• funkcjonalna;

• psychologiczna;

5. Potencjał kulturowy współczesnych prymatów

Prymaty to rząd naczelnych w taksonomii zoologicznej. Człowiek jest jednym z należących do niego gatunków, a podstawowymi wyróżnikami człowieczeństwa są:

• Dwunożność (bipedalizm) i spionizowana postawa ciała.

• Ogromna objętość mózgu (2,5-4 krotnie większa od innych prymatów) i rozwinięta część mózgowa.

• Zdolność do abstrakcyjnego myślenia.

• Zwolnione tempo rozwoju osobniczego, zwł. wydłużenie okresu dzieciństwa i młodzieńczości.

• Mięsożerność i łowiectwo.

Okazuje się, że z szympansami łączy nas więcej fenotypu, niż oczekiwaliśmy (aż 98-99%). Oprócz wyżej wymienionych cech, są jeszcze inne wyznaczniki, uznawane za typowo ludzkie, zaobserwowane również u innych gatunków należących do rzędu prymatów:

1. Brak hamowania agresji wewnątrzgatunkowej, czyli wojny prowadzone w celu zabicia zaobserwowano również u szympansów. U jednego ze stad w Tanzanii, po jego rozbiciu zauważono walkę pomiędzy osobnikami i polowanie na samotne jednostki.

2. Posługiwanie się narzędziami (zwłaszcza wykonywanie ich według powielanego wzoru) - wydry morskie rozbijają musze kamieniami, ptaki (zięby z Galapagos) kolcami wydobywają robaki z kaktusów. Poza tym szympansy potrafią zdjąć banana zawieszonego pod sufitem, mając do dyspozycji pudła i narzędzia oraz wydobyć owoc ze skrzyni. W naturalnym środowisku np. obdzierają gałązkę z kory i poślinioną wtykają w mrowisko, by wydobyć jak najwięcej owadów. Powyższe czynności można zaliczyć do zachowań narzędziowych, które są wynikiem przypadkowego lub celowego użycia jakiegoś przedmiotu albo przeróbką tego przedmiotu żeby osiągnąć cel.

3. Pozagenetyczny przekaz kulturowy, a więc nauczenie kolejnego pokolenia tego, co się samemu wie. Można mówić o protokulturze, czyli sposobie przystosowania się wyższych prymatów do środowiska. Otóż jedna z makatek odkryła, że nie trzeba jeść ziaren pszenicy z piaskiem, bo można wrzucić je do wody i obmyć. Kilka miesięcy później ilość piasku na plaży się ustabilizowała, bo makatki zaczęły go szanować, a nie konsumować. Natomiast kompletnym brakiem szacunku wykazały się szympansy, ucząc pozostałych członków stada, że kury mogą w zabawny sposób reagować na dziabanie ich patykiem. Inne szympansy nauczyły się obłupywać nasiona między dwoma kamieniami (coś w rodzaju młota i kowadła), a następnie nauczyły tego młodszych osobników, bo starszym jakoś nie dało się wmówić, że można łatwiej.

4. Używanie symbolicznego języka - uważa się, że komunikacja u zwierząt jest związana wyłącznie z konkretem (np. kura gdacze w określony sposób, gdy widzi właśnie przelatującego jastrzębia). U ludzi, jeśli do 2 roku życia dziecko nie będzie miało styczności z językiem, nieodwracalnie utraci ono zdolność mówienia (nie rozwinie się ośrodek Broki, odpowiedzialny za artykulację mowy).

Odkryto, że szympansy nie mówią, nie dlatego, że są głupsze, ale ze względu na brak odpowiednio ukształtowanego aparatu głosowego, który uniemożliwia artykulację samogłosek. Porozumiewają się sygnałami (okrzykami i odgłosami), które modulują, jednak nie mogą stworzyć nazw tego, co słyszą (nie posiadają połączeń między polami słuchowymi a korą czołową). Potrafią natomiast używać języka migowego (ASL- Ameslang, czyli amerykański język migowy). Szympansica Washoe (jej pierwsze zdanie: „dajcie słodkie szybko”) komunikowała się nie tylko z opiekunem, ale z innymi szympansami. Z przyswojonych znaków tworzyła własne kompozycje, np. ogórek to „zielony banan”, a fanta to „pomarańczowa coca-cola”. Gorylica Koko wpadła w rozpacz po śmierci swojego ulubionego kota, „płacze z żalu”, gdy pokazuje się jej jego zdjęcie. Zapytana o losy goryli po śmierci „powiedziała”, że „idą do wygodnej jamy na uboczu”.

Do badania mowy komunikacji używano też tablicy komputerowej ze znakami. Tu odkryto, że szympansy bonobo, które są inteligentniejsze od innych są w stanie rozumieć zdania złożone z 4-5 wyrazów (zwykle pojmowały trzywyrazowe zdania). Kanzi (szympans bonobo) pojmował więcej znaków pokazywanych mu na komputerowej tablicy, straszył naukowców i siebie maską goryla, o której mówił, że jest potworem oraz powiedział, że bonobo po śmierci „idą do wielkiej czarnej dziury”.

Małpy rozumieją też różnicę między podmiotem a dopełnieniem (daj mi cukierka vs ja dam tobie cukierka). Posiadają umiejętność analizy środowiska i wychodzenia poza konkret (np. Washoe wywabiła opiekuna z przyczepy, bo zauważyła, że wcześniej nie zamknął szafki, w której była jej ulubiona woda sodowa)

5. Posiadanie perspektywy czasowej - okazuje się, że prymaty układają zdarzenia w ciągi przyczynowo- skutkowe. Kanzi pytał o piłkę, którą obiecano mu przynieść w trakcie rozmowy telefonicznej, kilka godzin wcześniej. Inny szympans okładał ulubione lusterko, ponieważ powiedziano mu kiedyś, że jeśli je stłucze, to nie pójdzie na spacer.

6. Świadomość refleksyjna (samoświadomość) - orangutany i szympansy (NIE GORYLE!) potrafią rozpoznać w lustrze swoje odbicie- czyściły swoje futro, zrywały znaczki przyklejone przez naukowców, itp. Orangutany „wczuwają” się w sytuację innych - pokazywały badaczowi, co ma zrobić, żeby sięgnąć po jedzenie. I ponownie przykład z kurczakiem: dwa szympansy uknuły spisek przeciw niemu - jeden wabił kurczaka do klatki, a drugi go dziabał. Drutem.

6. Religijność współczesnych prymatów.

Wielu myślicieli zakłada, że religijność jest wyznacznikiem człowieczeństwa, dlatego ważne jest zbadanie, czy zwierzęta faktycznie nie posiadają religii lub przynajmniej pierwotnych jej form.

• W. Köhler – badanie szympansów na Teneryfie (środowisko laboratoryjne), wnioski:

Niektóre z szympansów przywiązywały wagę do rzeczy pozbawionych praktycznego zastosowania (szympansica Tschego miała wypolerowany kamień, którego dotykanie wprawiało ją w ekstazę) – fetysze, zachowanie podobne do dziecięcego (np. pluszowe misie); nadanie znaczenia ponadmaterialnego

Maszerowanie i „taniec” wokół jakiegoś centralnego punktu, z przenoszeniem ciężaru z jednej nogi na drugą – podobne do tańców niektórych plemion

Szympansica Washoe podczas zabawy ustawiała wokół siebie lalki w „kręgu magicznym”

Zachowania takie leżą u podstaw rytuałów publicznych, mają służyć odreagowaniu napięć psychicznych; organizacja przestrzeni wokół centrum – jeden z głównych motywów mitologicznych na świecie.

• R. A. Butler – badanie pojmowania śmierci u zwierząt, poszukiwanie zachować rytualnych:

Inne rezusy nie zareagowały na martwego towarzysza w klatce (badacz zabił go i umieścił jego obciętą głowę z splecionych dłoniach), nie okazały współczucia czy strachu, mimo że znają takie uczucia (ale rezusy to niższe prymaty) – obojętność na śmierć.

Szympansy wobec śmierci:

• Specyficznie traktują zwłoki, wiedzą, że stało się coś na co nie mają wpływu; A. Kortland: w reakcji na śmierć towarzysza szympansy zbadały ciało, potem spędziły cały dzień w ciszy.

• Okazują wobec chorych i umierających współczucie.

• Matki żegnają swoje dzieci pocałunkiem.

• S. Zuckerman, R. Yerkes – badanie goryli i szympansów:

  • Milcząca adoracja zwłok.

  • Intensywne wyczesywanie zmarłego.

  • Przygaszony, smutny nastrój w najbliższych godzinach (szympans Aaron przykrył ciało swojego towarzysza w klatce – Mojżesza - kawałkiem płótna po śmierci).

  • Podobne zachowania zauważone także u słoni (przykrywanie zwłok, otaczanie kręgiem).

• D. Morris (zoolog/etolog) – poszukiwanie źródła tych zachowań poza lękiem przed śmiercią:

Koncepcja o nadrzędnej roli naczelnika stada – gesty podporządkowania są wyrazem uległości, ubóstwienia Samca Alfa – nawiązanie do freudowskiej koncepcji „supernarcystycznego samca, który zagarnął sobie samice w stadzie, by zabity powracać w formie wypartego kompleksu Edypa”, jednak: 1. rola dominacji samców nie jest decydująca; 2. u np. bonobo zdarzają się samice alfa, a napięcia wewnątrzgrupowe rozładowują kontakty seksualne

• J. Napier: „różnica między społecznym zachowaniem szympansów i pawianów, których stada funkcjonują na zasadzie społeczeństwa „zamkniętego” jest analogiczna do sytuacji wśród ludzi w czasie wojny i pokoju. Pawiany znajdują się ustawicznie w czasie wojny ze środowiskiem, a więc obrona terytorium, dyscyplina wewnątrzgrupowa czy przewidywalność zachowań mają wysoką wartość selektywną”

Szympansy jako „dzieci kwiaty” wśród małp – nieodpowiedzialne i skłonne do wybuchów radości

Odczuwanie sacrum jako efekt jednoczesnego odczuwania lęku i ciekawości; tremendum et fascinosum (R. Otto) – fizjologicznym źródłem zachowań religijnych jest „jeżący włosy na karku” strach (awe Maretta), wg. K. Lorenza to część agresywnego programu behawioralnego

• J. Goodall – opis stada w konfrontacji z burzą (początek pory deszczowej) na szczycie góry:

Badaczka zerwała się z miejsca, jakby na znak poderwał się jeden z samców i zaczął kołysać się, przestępując z nogi na nogę; małpy zaczęły sapać i pohukiwać, samiec pobiegł w dół zbocza, do opuszczonych niedawno drzew: złapał ręką małe drzewo, obrócił się dookoła niego wytracając prędkość po czym wskoczył na niższe gałęzie; kolejny samiec biegł za pierwszym wymachując gałęzią, które w końcu porzucił, a inny po zatrzymaniu trząsł gałęźmi drzewa w przód i w tył, po czym odciągnął znaleziony gdzieś konar w dół stoku; inny po skoczeniu na drzewo zerwał z niego gałąź i popędził z nią dalej w dół zbocza; dwa kolejne samce pobiegły, nawołując się, w dół, ostatecznie pierwszy samiec opuścił drzewo i podążył z powrotem w górę po zboczu – reszta podążyła za nim, ale gdy dotarły do grani, zaczęły znowu zbiegać w dół. W tym czasie samice i młode obserwowały wszystko z drzew na szczycie góry. Po ok. 20 min. wszystkie szympansy zaczęły wspinać się w kierunku szczytu grani. „Deszczowy taniec” badaczka obserwowała zawsze na początku pory deszczowej, chociaż zwykle w wykonaniu pojedynczych osobników; Fouts: małpy są zdolne do rozpoznawania kolejności zdarzeń w przyrodzie i do percepcji czasu (nadchodzenie pory deszczowej).

• G. Baudler:

• Małpy odebrały burzę w sposób symboliczny – jako działania imponujące – i spostrzegły jej „niezwykły wymiar”; jest to prymitywny kult religijny, właściwy dla poziomu rozwoju małp.

• Początkiem wierzeń religijnych są zachowania imponujące + nowy użytek polowania na grubą zwierzynę: zwłoki zwierzyny po katastrofach (np. powódź) były darem, ale niosły zagrożenie, podobnie jak walka ze zwierzęciem (szympansy walczą z większymi zwierzętami tylko w obronie własnej, nie atakują).

• Agresywna demonstracja u prymatów to znak organizacji hierarchii w stadzie (też przyjaźnie i sojusze), a agresywne działania łowieckie i akty ofiarne są takim samym symbolem więzów solidarności religijnej na poziomie homo, jednak agresja wewnątrzgatunkowa to nie drapieżnictwo!

• Polowanie – rodzaj kultu religijnego, imponowanie o charakterze religijnym → przemoc i zabijanie; ponieważ: zabijanie potrzebowało sankcji która przezwyciężała genetyczne bariery biologiczne; imponujące samce tej samej grupy nie zabijają się ani nie ranią dotkliwie, jednak wobec samców innych grup mają mordercze zamiary (np. gdy tamte naruszą terytorium): lojalność wobec swoich, agresja wobec obcych.

• Tylko ludzie i szympansy prowadzą wojny; społeczność szympansów: patrylineralna i patrylokalna (rzadkość u zwierząt, u ludzi tak samo) – społeczność to grupa spokrewnionych samców, samice po dorośnięciu odchodzą do innych stad.

• Małpy – predyspozycja do rozwijania kultury, jeśli miały tendencję do rozwijania życia duchowego, to pierwsi ludzie musieli ją odziedziczyć ; człowiek = kultura, nie może być człowieczeństwa bez kultury, więc system religijny można uznać za organizatora zachowań kulturowych od momentu hominizacji.

W. Burkert: religia może wyprzedać mowę gramatyczną, bo opiera się na przedwerbalnych rytuałach o znaczeniu komunikacyjnym: wczesny homo mógł odziedziczyć zachowania „protoreligijne”: np. zwyczaje pogrzebowe, wiarę w zaświaty („czarna jama”); lęk i ucieczka podstawą ofiary: zagrożenie – alarm – pościg – ucieczka – zostawienie części zdobyczy lub swojego ciała aby ocalić całość (pars pro toto) → ofiary z palca (od górnego paleolitu) – w imię pomyślnej całości; „ani komunikacja, ani symbol, ani rytuał nie są czymś wyłącznie ludzkim, ich korzenie sięgają daleko w głąb ewolucji gatunkowej” (E. Mourin).

7. Proces Hominizacji i narodziny życia duchowego

Pojawienie się naczelnych 65 milionów lat temu: najbardziej pierwotnymi formami prymatów są niewielkie mapłpiatki (prosimiae) typu lemura.

Biologiczny potencjał prymatów (wg. Tadeusza Bielickiego):

• Stadność

• Wszystkożerność

• Pięciopalczastość

• Pionizacja ciała

• Nadrzewny tryb życia

• Tryb nocny

• Dobrze rozwinięty wzrok (barwny, widzenie stereoskopowe).

Adaptacje wzroku:

• Roślinożercy - widzenie dwustronne.

• Kotowate (drapieżniki) - widzenie boczne + przed siebie, z ocenianiem odległości.

• Prymaty - widzenie przed siebie, stereoskopowe, gorszy zasięg od kotowatych. Barwna wizja umożliwiająca wypatrywanie owoców, nacisk na wzrok a nie węch.

W związku ze stadnym trybem życia - rozwój kory mózgowej - ocena kto jest członkiem stada, w jakim miejscu hierarchii się znajduje, tłumienie agresji wewnątrz stada.

Podział potrzędu małp - 35 milionow lat temu.

Małpy szerokonowe - małpy nowego świata (kapucynka, wyjec).

Mały wąskonose - małpy starego świata - tutaj nastąpiła hominizacja.

Podział rodziny pod koniec oligocenu - między 30-25 milionów lat temu.

Małpy zwierzokształtne, ogoniaste (makak, pawian).

Małpy człekokształtne (żyjące współcześnie małpy człekokształtne: szympansy, bonobo, goryle - Afryka, orangutany - Azja. Pierwsze małpy człekokształtne pojawiają się ok. 30-15 milionów lat temu.

Driopiteki - cechy prymitywne i nie (cienkie szkliwo, delikatne szczęki). Silny popęd ku eksploracji, wydłużenie okresu rozwoju osobniczego.

Brachiacja - wpływ na potencjał postawy pionowej w poruszaniu się (bujanie się na gałęziach), związek z odruchem chwytnym Robinsona u dzieci.

Różnica w sposobie osadzenia czaszki u małp. Przesunięcie otworu czaszkowego w środek - inne rozłożenie ciężaru ciała. Nowe umiejscowienie wymaga mniejszej energii.

Aparat obronny małpy

Zwierzoksztaltne: wydłużony pysk z wystającymi zębami, poruszanie się na czterech kończynach - ochrona najwrażliwszych części ciała przed atakiem.

Człekoształtne: skurczenie czaszki, słaby aparat agresjii, dwunożność - narażenie na atak od tyłu i uszkodzenie podbrzusza.

12-8 milionów lat temu - wypiętrzenie rowu afrykańskiego. Zmiana postaci środowiska - słabe nawodnienie wschodniej Afryki, wymieranie dżungli tropikalnych.

Ziarnożerność a dwunożność:

Zmiana diety wywołana warunkami klimatycznymi.

Redukcja aparatu obronnego.

Rozwój mięśni twarzy.

Rozwój możliwości manipulacyjnych rąk.

Skrócenie miednicy.

Rozwinięcie zachowań narzędziowych.

Hipoteza Jolly'ego - oparta na pawianach Dżelada. Manipulacja przy kłosach ziaren i korzonkach zmieniła zastosowanie kończyn przednich z lokomocujnego, na

narzędziowe. Zwiększenie ruchliwości palców i uzębienia.

Cechy małpie:

Stosunkowo mały mózg, brak ośrodka mowy.

Kły wystające ponad linię zgryzu, łuk zębowy U-kształtny

Górne kończyny dłuższe od dolnych.

Wąska, długa miednica.

Ciało owsłosione.

Stopa chwytna, z przeciwstawnym paluchem.

Cechy ludzkie:

Większa objętość mózgu, ośrodek mowy, wysoki poziom komunikacji - werbalnej i niewerbalnej.

Kły nie wystają poza linię zgryzu, łuk zębowy V-kształtny.

Górne kończyny krótsze od dolnych.

Miednica szeroka i krótka.

Owłosienie szczątkowe, z wyjątkiem głowy i miejsc intymnych.

Stopa podporowa, brak przeciwstawności, podbicie.

East Side Story -

Najważniejsze dla antropogenezy są warunki klimatyczne w Afryce Wschodniej, które wpłynęły na hominizację małpek. Jednak w Afryce Zachodniej też znaleziono

gatunki poruszające się na dwóch nogach oraz australopiteka.

Zmiany perspektywywy genealogicznej: Do lat 80. uważano, że ludzie rozeszli się z malpami 30 milionów lat temu. Aktualnie ten dystans skracany jest do 6-4

milionów lat.

Proteroantropy 4,5-1,2 milionów lat temu.

Archantropy 2,5 miliony do 200 tys. lat temu.

Paleoantropy 250-30 tys. lat temu.

Neoantropy 100 tys. do teraz.

Proteoantropy - australopiteki:

Dwunożne

Krótka miednica

Wzrost 1-1,5 metra.

Pojemność czaski 430-530 cm sześciennych.

Zredukowane kły, długie trzonowce.

Silny dymorfizm płciowy.

Stadny tryb życia.

Środowisko sawannowe.

Podział na australopiteki delikatne, australopiteki masywne.

Australopiteki masywne:

Duże rozmiary 1,4-1,7 metra.

Duże trzonowce pokryte grubym szkliwem.

Grzebień kostny u czaszki samców.

Posługiwanie sie narzędziami.

Konsekwencje dwunożności:

Odruchy chwytne (robinsona) - noworodek umie tak zacisnąć pięści, by utrzymać się w zwisie dłuższy czas.

Odruch babińskiego (stóp) - rozpostarcie palców u stóp i zaciśnięcia.

Dłonie podobne do małp człekokształtnych, ale inna budowa stopy (brak palca przeciwstawnego i podwójne sklepienie stopy).

W konsekwencjie matki nie mogą żerować samodzielnie, bo są obciążone dziećmi. Egzystują przy pomocy stada lub zachowań kulturowych.

Przejście na tryb życia łowiecko-zbieracki.

Hipoteza Reichhofa - padlinożerność. Rozwinięcie gruczołów potowych, dostosowanie do biegu, szerokie pole widzenia.

8. Australopitekalna hipoteza pochodzenia człowieka.

PROCES HOMINIZACJI PROTEROANTROPÓW

Pionizacja i przejście do dwunożnego poruszania się na terenach bezleśnych - przejście do fazy proteroantropów [australopiteki]

Spadek prędkości lokomocyjnej, osłabienie muskulatury ramion, odsłonięcie podbrzusza na atak, redukcja szczęki i kłów, możliwość stosunku twarzą w twarz .	Skupienie funkcji manipulacyjnych i eksploracyjnych w dłoniach uwolnionych od czynności lokomocyjnych.	Powiększenie pola wizji wzrokowej i „uelastycznienie” go: od krótkiego do długiego zasięgu.	Przejście na drapieżnicy tryb życia, co prowadziło do poszerzenia kontaktu z różnymi elementami flory i fauny w otoczeniu.

Rozwój użycia narzędzi spowodowany samoobroną, wykorzystaniem twardych korzeni, orzechów itp., padlinożernością i „małym myślistwem”; narzędzia osteodontokeratyczne i otoczakowe typu Olduvai.	Nasilenie solidarności wewnątrzgrupowej i natężenie zróżnicowania ról społecznych samców i samic.	Rozwój więzi poznawczych z elementami środowiska pozastadnego: rozpoznania krajobrazu oraz budowy anatomicznej zjadanych zwierząt.

(Wierciński, Man or Ape-Man?)

9.Teoria „potencjału człowieczeństwa” A. Wiercińskiego

Austropitekalna „małpa” w człowieku obejmuje system cielesny , aparat zmysłowy i popędy, emocje i prerefleksje cielesne. Z kolei „potencjał człowieczeństwa” ofiarowuje przede wszystkim refleksyjne rozpracowanie środowiska przyrodniczego i cielesności, poczucie jedności, celowości, sensu, piękna. Idąc śladem Wiercińskiego, można dokonać pewnej idealizacji wskazującej na „małpie” reakcje i specyficznie ludzkie zachowania, widziane jako możliwości, które czasami się spełnia a czasami nie.

Realizacja wspomnianych możliwości wynikających z rozdwojenia człowieka na stronę małpią i ludzki potencjał może zachodzić w trzech kierunkach:

-strona zwierzęca może całkowicie zdominować potencjał człowieczeństwa;

-strona zwierzęca może zdominować potencjał niezupełnie, dając pewne możliwości ujawniania go;

-potencjał realizuje się w pełni poprzez podporządkowanie sobie zwierzęcego ciała, zapanowanie nad odruchami i emocjami, uczynienie zeń jedynie nosiciela (wierzchowca) ludzkich możliwości i odejście od małpiego sposobu percepcji rzeczywistości na wszystkich poziomach. Można to osiągnąć poprzez dodanie do zwykłej ontogenezy biokulturowej procesu inicjacyjnego. W trakcie inicjacji bowiem wszelkie ustępstwa na rzecz popędowo-emocyjnej strony małpiej są niedopuszczalne i wytłumione, występuje opanowanie ciała i nakierowanie na transcendencję.

Mityczną reprezentacja polaryzacji człowieka jest znana powszechnie opowieść o bliźniakach czy towarzyszach, z których jeden reprezentuje cechy prymitywne, dzikie i groźne, drugi zaś jest inteligentny i sprytny, jak np. Jakub i Ezaw, Giligamesz i Enkidu, Quetzalcotal i Xolotl.

Model Polaryzacji Człowieka w Koncepcji Wiercińskiego

Małpia natura	Potencjał człowieczeństwa
1. Ego cielesne: scentralizowana reprezentacja własnego ciała bezpośrednio związana przez postrzeżenia i archetypy ze stereotypami emocjonalnymi	1'. Ego intuicyjne: scentralizowana reprezentacja relacji skojarzeniowych (reprezentacja myślowa), oddzielona od postrzeżeń i archetypów warstwą wyo­brażeń symbolizujących; odrywanie i kore­lowanie elementów wyobrażeniowych i intuicyjnych - fantazjowanie i myślenie abstrakcyjne
2. Świadomość ekstraspekcyjna dominowana przez postrzeganie, emocje i nastroje ekstrawertyzujące czynności i zachowania; „małpa tylko wie i czuje"	2'. Świadomość introspekcyjna i reflek­syjna uobecniająca wyobrażenia, myśli (intuicje pojęciowe) i doznania woli oraz wpływająca na rozpływy mocy skojarze­niowej; „człowiek wie, że wie, i że czuje oraz kieruje swą aktywnością psychiczną"
3. Nastawienie przedmiotowo-analityczne: „świat wielości odrębnych od siebie rzeczy"	3'. Nastawienie procesualno-syntetyczne: „świat zmienny i uwspółzależniony"; poszukiwanie istoty wszystkiego (jedna zasada wyjaśniana)
4. Życie w czasie postrzegawczo-emocyjnej teraźniejszości: „psy­chiczna szczelina teraźniejszości"	4'. Życie w czasie trójdzielczości introspekcyjnej: pamięciowa przeszłość, doznaniowa teraźniejszość i predyktywna przyszłość: „psychiczny czas płynący"
5. ,,Naiwny realizm" postrzegawczy; co najwyżej wahania diagnostyczne i emocyjne	5'. Krytycyzm poznawczy i świadomość konieczności weryfikacji; uprzytomnia­nie sobie obszaru Nieznanego
6. Psychiczne „zatopienie się" w wykonywanej czynności	6'. Psychiczny „dystans" do wykonywanej czynności poprzez „dyskurs wewnętrzny"
7. Rozpoznania przez naturalne receptory	7'. Rozpoznania poprzez techniczne receptory i aparaturę mierniczą albo inicjacyjnie przekształcone własne ciało
8. Indywidualizacja przez złoże­nie pamięci genetycznej z pamię­cią społecznie nabytą w stadzie	8'. Personalizacja przez złożenie pamięci genetycznej z pamięcią kulturowo-społeczną oraz możliwość indywidualizacji
9. Zdominowanie przez instynkty przy spontanicznej i ograniczonej wynalazczości	9'. Kreatywna wynalazczość zracjonali­zowana lub heurystyczna - wyobrażeniowo-myślowe tworzenie modeli celów
10. Podleganie potrzebom bio­logicznym samozachowania i zachowania gatunku powo­dowanych przez postrzeżenia, procesy samowyrównawcze, lub włączanie elementów programu genetycznego: „sterowanie od zewnątrz i od dołu"	10'. Potrzeba ogólnego poznania świata (poglądu na świat) i potrzeba poczucia sensu (celowości) życia; kulturowe kreowanie nowych potrzeb: „sterowanie od wewnątrz i od góry"
11. Motywowanie emocjonalne czynności i zachowań zgodnie z wartościami emocji (urucha­mianie działań według zasady przykrości i przyjemności) -odruchowośc	11'. Motywowanie wolicjonalne kierowa­ne modelami celów i ich hierarchizowania (wytwarzanie systemów wartości), co umożliwia autodeprywacje (praktyki ascetyczne) - dowolność działań
12. Zachowania „napędzane" przyczynowo ku zadanemu stanowi dojścia; (kauzalizm)	12'. Zachowania „przyciągane" celem czyli uświadomionym modelem przyszło­ści (finalizm)
13. Autocentryzm i/lub altruizm nepotyczny względnie recyprokalny	13'. Altruizm powinnościowy sięgający niespokrewnionych wrogów, a nawet abstrakcyjnych idei
14. Eksploatacja otoczenia naturalnego	14'. Techniczne tworzenie nowego otoczenia albo odrywanie się od otoczenia przez pozyskanie inicjacyjnie przekształconego organizmu
15. Przywiązanie do niszy ekologicznej	15'. Pęd ku nieznanemu środowisku

10. Charakterystyka kultury i duchowości archantropów

Archantropy (czyli tak właściwie wczesne hominida – homo habilis[2,4 – 1,6 mln lat temu]; homo erectus (1,8mln – 220tys] ) datuje się na 2,4min – 220tys. Lat p.n.e.

Przejście od australopithecalnej formy do rodzaju ludzkiego (homo) odbyło się na drodze jednorazowej mutacji chromosomowej spowodowanej promieniotwórczością Wielkiego Rowu Afrykańskiego. Zmiana ta doprowadziła m.in. do zwiększenia się mózgu, pojawia się także ośrodek Broki odpowiedzialny za mowę. Itd.

Jeśli chodzi o kulturę i duchowość to można wypunktować:

• zachowania narzędziowe:

wytwarzanie narzędzi otoczakowych a następnie pięściakowych (czyli takie obrobione kamienie o bocznej krawędzi tnącej, są wielkości pięści – stąd nazwa

przemysł oldowajski - jej nazwa pochodzi od wąwozu Olduvai w północno-zachodniej Tanzanii, wytwarzano różnego rodzaju narzędzia

->chopping tool – kamień z dwoma krawędziami tnącymi – czyli obrabiany z obu stron

->chopery – jedna krawędź tnąca – obrobione tylko z jednej strony

->sferoidy - narzędzia z obróbką wielostronną (wielokierunkową). Mogą być tu rozcieracze[rozciera się nimi roślinki], albo prymitywne bolas – broń miotana złożona z 3 – 4 połączonych ze sobą kamieni

przemysł aszelski – narzędzia bifacjalne czyli obrabiane z dwóch stron na całej powierzchni (są bardziej wyspecjalizowane od poprzednich)

technika lewaluaska – wyróżniamy tu dwa rodzaje

1. rdzeniowa – gdzie od rdzenia odbija się (w sensie odłupuje) odłupki, tak aby uzyskać odpowiedni kształt. Rdzeń jest tutaj narzędziem

2. odłupki – po zrobieniu odłupka zrobi się nowy rdzeń aby wykonać następny odłupek (to one są narzędziami)

znaleziono również włócznie z tego okresu w Schoeningen (dwumetrowe, z młodych świerków, znajdowały się obok kości upolowanych koni)

• budowanie obozowisk

Zhoukudian – grota, która przez ok. 200 tys. Lat była zamieszkana

Blizingsleben – datowane na 300tys. Lat obozowisko z trzema owalnymi obszarami mieszkalnymi, ogniskami w środku i obszarami do produkcji narzędzi na obrzeżach

Lazaret – w grocie znaleziono szczątki obozowiska sprzed 130 tys lat. Pozostałości konstrukcji tworzą namiot ze skór, wsparty na palach i wzmocniony kamiennym murkiem. Jedną z takich sal wyłożono wilczymi skórami, a nad wejściem do namiotu przymocowano czaszkę wilka , co może świadczyć o szczególnej roli tego zwierzęcia w kompleksie wierzeniowym

Terra Amata – w tym obozowisku znaleziono ślady ochry

•”sztuka”

- np. niektóre z pięściaków mają odbitą w sobie muszelkę (np. znalezisko z Brandon), co niewątpliwie świadczy o zmyśle estetycznym

- na niektórych płytkach czy kościach były wyryte równoległe linie (różne interpretacje tego, nawet tak śmiałe jak: mnemotechniczne środki liczenia!)

- figurka z Berechat Ram (na wzgórzach Golan) – ma antropomorficzne kształty. Widoczne są w niej piersi. Wyraźne jest oddzielenie głowy od tułowia i wygładzenie ramion – lewa strona jest nieobrobiona. Datuje się ją na 230 –350 lat – być może jest to pierwsze przedstawienie symboliczne, albo jakby chcieli niektórzy religioznawcy – antropomorfizacja sił sakralnych (tutaj należy wyczuć idiotyzm tego postulatu).

•domniemania o kanibalizmie

znalezione sklepienia czaszek w Zhoukudian i Ngandong, nie wiadomo czy zostały one sztucznie rozłupane. Jeśli tak to był to prawdopodobnie kanibalizm konsumpcyjny, efekt uczty ludożerców lub zgromadzenie trofeów

•możliwość pochówków intencjonalnych

w jaskini Atapuerta odnaleziono ok. 2500 kości należących do ponad 33 osobników. Wyrzucenie zmarłych do wspólnego dołu niewątpliwie było intencjonalne ale nie wiadomo czemu miało służyć. Czy miało to jakiś „religijny” charakter?

- znaleziono też nagromadzenia kryształów kwarcu (gdzieś w Indiach), co być m0oże miało rytualne podłoże

•Podział Campbella na Wschód i Zachód (czyli kulturę pięściaka i kulturę ognia)

zachód (pięściak) wschód(ogień)

-męskie bóstwa związane z - bóstwa kobiece, ogniowe

piorunem i burzą

-pięściak miał przypominać wadżrę

symbol pioruna

11. Kultura mustierska

- związana gł. z tzw. neandertalczykiem klasycznym (I szczątki ok. 220tys. p.n.e., eksplozja populacyjna tej odmiany ok. 120tys.; kres ok. 30 tys. p.n.e.), (2 odmiana neandertalczyka to n. wczesny – ok. 340-70tys. p.n.e)

- najstarsze narzędzia kultury mustierskiej z ok. 250tys. p.n.e.

- kres kultury – ok. 30tys. p.n.e. – ocieplenie klimatu (zbyt daleka specjalizacja w łowach na mega faunę); ost. ślady: pd. Fr., Gibraltar

- rozwinięcie przemysłów aszelskich – kultury Homo erectus (pocz. - 1,4mln temu) – charakterystyczny dla niej był wielofunkcyjny pięściak (1stronnie obrobiony kamień z krawędzią tnącą)

- brak rozwoju, konserwatyzm kultur tradycyjnych, zmiany to powrót na świat chaosu

- kultura łowców epoki lodowcowej na tzw. mega faunę: m.in. mamuty, nosorożce włochate, jelenie olbrzymie, niedźwiedzie jaskiniowe, lwy jaskiniowe, tygrysy szablo zębne, woły piżmowe, tury, żubry, rosomaki – obfitość zwierzyny – dla późniejszych mit Złotego Wieku

- występowanie: zasięg tundry lodowcowej

- techniki łowieckie: grupowe (słabe narzędzia): doły-pułapki (np. Zwoleń w Radomskiem), zaganianie zwierząt na urwiska (np. w La Cotte); wiedza myśliwska przekazywana z pokolenia na pokolenie, mity; techniki bólowe – by myśliwy był sprawny; techniki wyprawiania skór, wyrobu grotów i oszczepów lepionych żywicą i hartowanych w ogniu, zatruwanie ostrzy

- narzędzia: wykorzystywane intensywniej niż wcześniej, odnawiane; większość materiałów z okolicy do 5km., niektóre dalej; czasem specjalne wyprawy do 100km. po potrzebne surowce

- znali pochodnie, lampy (stanowiska w głębokich jaskiniach)

- pocz. górnictwa: np. Löwenburg w Szwajcarii

- siedziby: namioty, budowle z wykorzystaniem kamieni i kości; trwałe domy z kości mamutów (np. Młodowa na Ukrainie); piece ziemne – jamy wypełnione rozgrzanymi kamieniami, palono np. porostami

- siedziby stałe, terytorialność

- hipotetyczny układ społeczny na podstawie jaskini Combe Grenal:

-siedziba stała; 2 typy aktywności:

- w centrum: narzędzia z materiałów miejscowych, kości miejscowych zwierząt – kobiety – zbieractwo roślin i padliny; byt przy ognisku

- na obrzeżach: z odległych, kości zwierząt ze stepów; włóczący się mężczyźni, mało prospołeczni, nie dzielili się zdobyczą (brak śladów białka w szkieletach dzieci)

mężczyźni i kobiety żyli oddzielnie łącząc się co kilka tyg. : wymiana społ. i seks

- sztuka: dawniej teoria o braku sztuki

- wzory na wyrobach z kamienia (np. krzemień) i kości

- miejsc. Tata. – koło przecięte krzyżem, płytki z kła mamuta pokryte ochrą

- motyw krzyża: Tata (Węg), Jas. Konska (Kaukaz), Wilena (RFN)

- motyw równoległych linii: la Ferrassie, Kebara

- motyw zwierzęcy: Mołodowa (ryty na łopatce mamuta – znaki geom. i tułów jelenia/renifera w centrum); Propiatin k. Tarnopola (skaczący zwierz na kości żubra)

- motywy geometryczne: Tivoli, La Ferrassie

- skupiska kul o jednakowej średnicy – gra, ofiary, polowanie ?

- malowanie ochrą przedmiotów(żółtą, czerwoną): Tata, Tivoli, La Ferrassie; być może i ciała (Afr. Pd., Fr.); także dwutlenek magnezu (czerń) – ponoć kolor preferowany

- muzyka: jaskinia Dvije Babe(Słowenia) (flet z kości niedźwiedzia jaskiniowego), Schulen (Belgia) (łopatka mamuta z 12regularnymi rowkami do muz. tarki); zapewne taniec, pantomima, śpiew

- religia:

- hipoteza o dużej roli kobiety - na podstawie późniejszych kultur polujących na mamuty, w których występowały figurki kobiet, bo łowcy mamutów zwykle mają dość stałe siedziby

- hipoteza o kulcie mamuta – na podstawie kultur późniejszych – mamut – źródło życia i pomyślności, kosmiczny obraz płodności świata, np. na Syberii - zwierzę kosmogoniczne biorące aktywny udział w kreacji ziemi, wyorało ją kłami z pierwotnego błota

- kult niedźwiedzia jaskiniowego:

- niektórzy odrzucają np. A. Leroi-Gourhan uważa, że składowiska szczątków niedźwiedzi mają charakter przypadkowy

- u współczesnych ludów arktycznych niedźwiedź ma związek z rytmem przyrody i jej wiosennym odradzaniem się

- kult niedźwiedzia brunatnego w kulturze magdaleńskiej (ale jaskiniowy inny – choć duży to roślinożerny, niegroźny, często mieszkał w tej samej jaskini co ludzie, w zimie bezbronny – „żywa lodówka”)

- w k. mustierskiej może jako bóstwo opiekuńcze

- stanowiska:

alpejskie jaskinie Drachenloch (Smocza Jama), Wildenmannlisloch; - grobowce czaszek i kości n., kamienna skrzynia nakryta płytą ze śladami ognia i przepalonymi kościmi n. pod nią; orientacja czaszek ku wyjściu; układanie kości przed czaskiem lub przekładanie ich przez oczodoły

- hipoteza, że to resztki po ceremoniach ofiarnych: nienaruszone kości długie i czaszki układano na platformach by bóstwo w stylu Pana Dzikiej Zwierzyny mogło zjeść najsmaczniejsze kąski i dokonać rezurekcji przyrody, wiosnę; skrzynki – groby niedźwiedzi by umożliwić im reinkarnację przez odesłanie do Władcy Zwierzyny

Gisement du Regoudou (75tys. lat temu) - czaszki

j. Radochowska w G. Złotych - czaszka z otwartą puszka mózgową w celu zjedzenia mózgu

Basua (Włochy) – naturalny stalagmit w kształcie n. obrzucany gliną

- kult in. zwierząt:

leopard (Hortus (Fr.) resztki skóry prawd. noszonej jako kostium;

kotowate – symbol mocy wodzów i kapłanów

jeleń, żubr

- pochówki:

-miały charakter intencjonalny, co najmniej ideologia zmartwychwstania

- większość zwłok prawdopodobnie pozostawiano na świeżym powietrzu

- ale reguły chowania przynajmniej tych w jaskiniach

- przewaga pochówków mężczyzn

- tylko mężczyźni dary grobowe

- przewaga pozycji skurczonej (czasem wiązanej sznurami) na linii wsch.-zach. (dowód istnienia świata ponadnaturalnego, istnienie poczucia układu przestrzennego, rozróżnienie ruchów słońca i przyznanie im wartości symbolicznych)

- zwierzęta jako przewodnicy do innego świata (kozioł, dzik, jeleń)

- pochówki wielokrotne i rodzinne – istnienie więzi rodzinnej

- ogniska ofiarne- zabierało mięso na drogę w zaświaty, ofiary zakopywane koło grobu

- rola czaszek, choć nie kult powszechny

stanowsika:

- j. Feldhofer (niem. dolina Neander ->neandertalczyk ) – I znalezisko

- Tabun (110tys. p.n.e.) – najstarsze, zm. na plecach, zgięte kolana, zgięta w łokciu lewa ręka, głowa ku Zach., twarz ku wyjściu z jaskini

- Le Moustier (tzw. pochówek mustierski): 16letni chłopiec pochowany pod skalnym wiszarem, na prawym boku, prawa ręka pod głową na poduszce skalnej, lewa wzdłuż ciała ku darom grobowym (oszczep, topór, nadpalone kości dzika), krzemienie koło głowy, pokryty czerwoną ochrą

- Shanidar (Irak) (60 tys lat temu): grobowiec wykuty w skale, mężczyzna na dywanie z iglaków i ziół, na lewym boku, głowa na Zach., kwiaty na piersi; wykorzystywany wielokrotnie

- pochówki ludzi starszych i kalekich (dowód, że społeczność opiekowała się nimi) – Shanidar (ostatni pochówek – ok. 46tys., lat 40-45, uschnięta, amputowana prawa ręka, wybite oko przez min. 20lat, uszkodzona prawa stopa);

- La Chapelle-aux-Saints- mężczyzna, (50-60lat), reumatyzm, wykręcone stawy, stracił zęby (opieka), prawd. I dar grobowy i I użycie ochry

- Teszik-Tasz (Dziurawa Skała) (Uzbekistan) –pochówek 9 letniego chłopca otoczony wbitymi w ziemię rogami koziorożców – może jako wierzchowiec przenoszący w zaświaty; zrzucanie rogów – symbol odrodzenia

- in.: Dżebel Qafzeh na górze Karmel, La Ferrassie

- kult czaszek:

- Kebara – szczątki pozbawione mózgoczaszki, a szczęka dalej w kręgosłupie (można było ustalić, że aparat głosowy neandertalczyka był jak współczesny), czaszka oderwana jakiś czas po pochówku do celów rytualnych

- Monte Circeo (Włochy) – czaszka w kamiennym kręgu na kościach wołu i jelenia, z poszerzonym otworem potylicznym by wyjeść mózg –prawdopodobnie wroga (strzaskany oczodół)

- kanibalizm: stanowsika we Fr., Pl.,

- tzw. Jaskinia Ludożerców – Chorwacja – połupane i nadpalone szczątki ok. 13-14 neandertalczyków, in. kości brak

- może skalpowanie ofiar (np. Czułatowa na ukr.)

- oddzielanie głowy od tułowia – szacunek – może jak u dzisiejszych łowców głów – siedziba rodowej mocy przodków

- czaszki na gałęziach wkopanych w ziemię – Ngandong (Jawa)

Z racji „nieprzejrzystości dokumentów historycznych” nie możemy stwierdzić z pewnością, iż paleoantropy posiadały jakieś wierzenia. Teoria niereligijności paleoantropów została narzucona w czasach ewolucjonizmu, wkrótce po odkryciu podobieństwa do naczelnych. Podobieństwa anatomiczne owszem istnieją, jednakże twory paleoantropów wykazują aktywność inteligencji definiowalnej jedynie jako ludzka.

O tym, iż człowiek wczesnego i średniego paleolitu miał jakąś religię możemy domniemywać na podstawie dosyć licznych, jednak mało przejrzystych dokumentów tj.: szczątki ludzie( gł. czaszki), kamienne narzędzia, barwniki( ochra, hematyt), różnorodne przedmioty znalezione w grobach. Neandertalczyk, człowiek środkowego paleolitu wytwarzał już kościane i kamienne figurki. Dopiero na późny paleolit datuje się malowidła skalne, rysunki, barwione płaskorzeźby. Większość jednak znalezisk sprzed okresu oryniackiego( 30 tys. lat p.n.e.) ujawnia jedynie wartość użytkową.

Zwolennicy metody archeologicznej( na czele z Andre Leroi- Gourhanem) twierdzą, że z okresu paleolitu przetrwało zbyt mało, by móc stwierdzić istnienie lub brak wierzeń religijnych. Z kolei zwolennicy metody „etnologicznej”( w tym nasz dr Szyjewski), „grzesząc często nadinterpretacją skąpych źródeł”, wskazują w zasadzie na dwie główne przesłanki zdające się potwierdzać religijność paleoantropów:

- Kult niedźwiedzia. Pierwsze przesłanki jego istnienia pojawiły się wraz z odkryciem Emila Bachlera w alpejskich jaskiniach Drachenloch i Wildenmannlisloch jaskiń z wydzielonymi grotami, prawie w całości wypełnionymi czaszkami i kośćmi niedźwiedzi( 75 tys. lat p.n.e.)

Znaleziska te interpretuje się jako pozostałość ceremonii ofiarnych. Zwolennicy metody archeologicznej uważają je z kolei za przypadkowo ułożone kości naturalnie zmarłych zwierząt.

- Intencjonalny charakter pochówków. Np. kobieta z Tabun ( 110 tys. lat p.n.e.)- zmarłą ułożono na plecach, ze zgiętymi kolanami, głowa ku zachodowi i twarzą ku wyjściu z jaskini.

Najbardziej znane spośród pochówków neandertalskich są tzw. „pochówki mustierskie”, np. stanowisko w Le Moustier, La Ferrasie. Obok szczątków odnaleziono tam dary grobowe i używane kamienie, zaś ciała posypane były czerwona ochrą.

W Iraku z kolei znaleziono grobowiec sprzed 60 tys. lat p.n.e. Był on przykryty kamienna płytą. Ciało neandertalczyka ułożono na dywanie z iglaków i ziół. Przy grobie położono również wiązankę kwiatów

I jeszcze jeden przykład. Teszik- Tasz w Uzbekistanie- grób ośmiolatka, ciało złożone na prawym boku, szkielet otoczony wbitymi w ziemie rogami pięciu koziorożców. Rogi tworzyły rodzaj bariery osłaniającej głowę chłopca.

13. Neandertalczycy a Homo sapiens fossilis.

NEANDERTALCZYK

HOMO SAPIEN FOSSILIS

Homo sapiens neanderthalensis Dwie odmiany: wczesny n.- Homo heidelbergensis i n. klasyczny. Środkowy plejstocen, od ok. 350 tys. lat p.n.e. Mieszkanie w dolinach przy ujęciach wody, bardziej osiadły tryb życia, ale więcej polowań- na grubą zwierzynę plejstoceńską. Silny terytorializm. Neandertalczyk wczesny: potężne wały nadoczodołowe, brak podbródka, zęby mniejsze niż Homo erectus, masywna budowa, krótkie niż ludzkie nogi, wzrost 1,65- 1,75 m. Neandertalczyk klasyczny- twórca kultury mustierskiej. Pojemność czaszki większa od człowieka współczesnego- ok. 1550- 1800 cm3 [mężczyźni]. Inna budowa. Kabłąkowate wykrzywienie kości udowych. Prawdopodobnie większa pokrywa włosowa, grubsze kości, masywność i mocniejsze zęby niż H.s.f. Potężna siła zgryzu, silne obciążenia przednich zębów. Nos największy ze wszystkich Homo – niezbędny w klimacie lodowcowym. Wzrost niski: 1,55- 1,65 m. Proporcje podobne do dzisiejszych Eskimosów, masa mięśniowa o sile dwukrotnie większej od człowieka współczesnego. Sporna kwestia umiejętności mowy. Pierwsza istota, której działania wskazują na istnienie wierzeń religijnych, intencjonalne pochówki.

Inaczej- Homo sapiens sapiens- człowiek współczesny lub neoantrop kopalny- ostatnia faza ewolucji. Występował w górnym paleolicie ok. 40- 8 tys. lat p.n.e. Produkcja narzędzi mustierskich, używanie ochry. Rozmieszczenie jaskiń na szczytach wzgórz- widok na dużą przestrzeń umożliwia śledzenie ruchów zwierząt. Częste zmienianie siedzib, ale rzadsze polowania. Łowcy- zbieracze. Ciepłolubność, granicę zasięgu wyznacz klimat atlantycki. Najlepiej rozwiniętą fizycznie formą jest człowiek z Cro- Magnon: wąski nos, szerokie, wysokie czoło, bródka, małe łuki brwiowe, niskie oczodoły, wysoki wzrost- ok. 180 cm, a nawet 194 cm. Obfitość pożywienia. Mózg o pojemności 10% większej niż średnia współczesna, istnienie mowy gramatycznej na poziomie współczesnym- rozwój mózgowych ośrodków mowy.

14. Rola dymorfizmu płciowego w symbolizacji religijnej.

KOBIETA – funkcje ważne dla symboliki:

- macierzyństwo: kobieta w tajemniczy sposób daje życie (archetyp Matki)

- jej piersi dają święty pokarm (bo nie pochodzi ani od zwierząt, ani od roślin)

- wychowanie dzieci – I nakazy i zakazy, źródło mądrości i wiedzy (żeńska Mądrość Boża)

- opiekunka domowego ogniska

- zbieractwo – właściwości roślin – trucizny potrzebne do polowania ->wchodzi do panteonu myśliwskiego

- oprawia zwierzynę -> źródło obfitości, rozdaje dobra

- powiązana z cyklem Księżyca, a więc też z nocą, zbiornikami wodnymi

- większa rola w kulturach o osiadłym trybie życia np. łowców mamutów

- krowa jako lunarne zwierzę analogizujące (9ciąża = 10miesięcy lunarnych)

- symbolika kobieca nie rozwinięta w tekście: północ i zachód; żywioły ziemi i wody; emocjonalność i materialność; mądrość wyjściowa i normatywna, liczby parzyste gł. 4; tendencja do uzewnętrzniania i różnicowania;

KOBIETA - SYMBOLE:

- rzeźby i znaki naskalne symbolizujące narządy rozrodcze kobiety: trójkąt łonowy, romb, symbole ran jako odpowiedniki oszczepów i strzał (symboli męskich) np. La Ferrasise, Abri Cellier, Kostienki, Mezyń

- tzw. Wensu paleolityczna (kultura oryniacka -30-20tys. p.n.e.): zwykle naga kobieta z wyraźnie zaznaczonymi cechami płciowymi, wielkie piersi, trójkąt łonowy, często ciężarna, pełne biodra i uda, ręce smukłe ułożone na piersiach lub brzuchu; reszta cech – twarz itp. nieistotne i często pomijane; długie włosy może utrefione siatką

trzymane w zagłębieniach, wtykane w ziemie

wiele wariantów –także smuklejsze np. tzw bezwstydna Wenus z Laugerie-Basse – smukła, małe piersi, wyraźny trójkąt łonowy, rozstawione nogi

Willendor (32tys. p.n.e.), , Lascaux, Lespugue, Malta, Buriet

Gelgenber (najwcześniejsza – 35tys. pn.n.e., tzw. Fanny/Tańcząca Wenus)

Dolne Vestonice (28-26tys. p.n.e.) – 15 figurek z gliny zmieszanej z popiołem z kości i łoju, w osobnej chacie na wzgórzu – być może dom szamanki/kapłanki

Kostienki – 130 w większości zniszczonych postaci, jak gdyby niszczono je specjalnie przy opuszczaniu osady – opiekuńcza Pramatka ?

związek z wielkimi kotowatymi np. Malta, Buriet na Syberii – kobiety w odzieniach prawdopodobnie z futra lwa jaskiniowego

znaczenie wg. różnych hipotez: wyraz marzeń seksualnych łowców paleolitycznych, płodność, ognisko domowe, naczelniczki matriarchalnych rodów

najstarsza idea Bogini-Matki w wersji pierwiastka płodności i obfitości, dawczyni dzikiej zwierzyny; przodkini ludzkości, wcielenie początku życia i nieśmiertelności

- tzw. Madonna mamutów – motyw podobny tylko związany z późniejszymi kulturami łowców mamutów; kobiety rzeźbione są z kłów lub kości mamuta lub wyposażone w mamucie atrybuty

wzrost roli kobiety bo życie bardziej osiadłe – polowanie na mamuty dostarczały wystarczającej ilości pożywienia

powiązanie z Madonną symboli: ptaki-dusze, meander (labirynt), ryba, siedzące zwierzęta, fallus

- w sztuce mobilnej motyw kobiecy, która odwrócona staje się ptakiem (np. Mała Syia)

- po zaniku mamutów symbolami kobiecymi staje się: lew i in. kotowate (Afr., Bliski Wsch. pd Europa) i żubr (na pn); na Syberii do dziś – renifer lub łoś

- jaskinia jako symbol łona kobiecego, bezpiecznego i tajemniczego, przechowującego zarodek do dalszego życia; wyjście z niej to narodziny, wejście spotkanie z boskością kobiecej mocy; jaskinia to zaświaty, kraina nocy, boskości

zagłębienia i niektóre miejsca malowano czerwoną ochrą (jak krew menstruacyjna) np. jaskinia Cougnac – stalaktyty podobne do kobiecych piersi z „sutkami” malowanymi na czerwono

wąskie przejścia do sanktuariów w jaskiniach to „kanały porodowe”, a dalsze otwarcie na „wielką salę” to otwarcie na łono ziemi, gdzie żyją uśpione archetypy zwierząt (np. j. Les Trois Freres – 3 Bracia)

- w malarstwie jaskiniowym (okres oryniacki solutrejski i magdaleński – 40-10tys. p.n.e.): symbole kobiece: pełne, owalne, trójkąty, równoległoboki, klamry, „domki”, żubr ,tur i bizon były umieszczane głównie w centralnych częściach Sali lub rozszerzonych częściach groty (połączone z męskimi) lub w wnękach i korytarzach bocznych wychodzących na salę np. jaskinie Les Trois Freres, Altamira, Lascaux, Montespan

- rany jako symbole żeńskich narządów i łuki, strzały, oszczepy jako symbole męskich

- Potnia Theron – Pani Zwierzyny – bogini odpowiedzialna za rozwój, cykl biologiczny, reinkarnację zwierzyny, związana z pojęciem macierzy – duszy gatunku; bóstwo płodności zwierzyny i ludzi, opiekunka przyrody; konieczne jest jej przebłaganie i uzyskanie wsparcia, żeby powiodły się łowy – często myśliwy jest przedstawiany jako jej kochanek

np. relief z okresu magdaleńskiego z Laussel – może przedstawienie Potnia Theron: 4 figury (1 skradziono): 2 figury klasycznej Wenus paleolityczna z rogiem żubra lub byka w ręce; 13 nacięć na rogu + ręka wskazująca na brzuch = 14 dzień menstruacji – symbolizacja cyklu płodności zgodnej z rytmem księżyca; postać en face, z uniesiona lewą ręką i dyskiem w ręku (upostaciowienie faz księżyca, potrójna bogini rządząca życiem i śmiercią); postać kobieca o obfitych kształtach, z której zamiast nóg wyrasta druga postać w lustrzanym odbiciu, zwrócona w dół – poród?; w dalszej części reliefu mężczyzna ciskający oszczepem w łanię – kochanek bogini

- Potnia Theron może mieć kilka aspektów np. u Eskimosów Centralnych (Ziemia Baffina) Sedna w 1 wersji była młodą dziewczyna, która odrzucała wszystkich kochanków i wiązała się z kolejnymi zwierzętami, za co została utopiona przez ojca, pozbawiona palców (chwytała się kajaka) i oka i stała się potworem – władcą krainy martwych, ale i panią obfitości, choć kapryśną , niechętnie obdarowującą mężczyzn zdobyczą; według innej była żarłoczna i została utopiona gdy zaczęła obgryzać kończyny rodziców; na Ziemi Arnhema Mutjingga to krwiożercza starucha, która podstępnie pożera dzieci oddane jej w opiekę

- Bogini matka (o tym w pytaniu 59 i 60)

MĘŻCZYZNA - funkcje ważne dla symboliki:

- polowanie – dostarcza najbardziej cenionej żywności (idea Pana Dzikiej Zwierzyny)

- ma też zadania wobec dzieci (choć mniejsze niż kobieta) – jest Dawcą, kształtuje umysł i ciało dziecka, przekazuje mu wzorce kulturowe - archetyp Ojca

- wojna - archetyp Wroga

- potencja – symbolika deszczu i burzy

- istota inicjacji – nabycie cech koniecznych na polowaniu – wytrzymałości, solidarności z grupą, wiedzy o technikach łowieckich

- wzorem postać szamana (wiedza, inicjacja)

- większa rola w kulturach szamańskich i koczowniczych m.in. okres soluteryjsko-magdaleński,

- koń jako solarne zwierzę analogizujące (ciąż trwa 1 rok solarny)

- symbolika męska nie rozwinięta szerzej w tekście: Ociec świata- czysta, niejako punktowa świadomość; władcze Niebo, dzień – słońce; wschód, południe; żywioły ognia i powietrza; duchowość i intelekt; mądrość mesjaniczna i twórczego Słowa; liczby nieparzyste gł. 3; tendencja powrotu do Jedności

MĘŻCZYZNA - SYMBOLE:

- idea Ojca – jeśli się rozwinęła w paleolicie to raczej jako symbolika Szamana-Mędrca, a nie Ojca rodziny – ważniejsze niż biologiczne, symboliczne ojcostwo – danie komuś życia przez zw. małżeński z matką lub akt rytualny, społeczny

- symbolika seksualna: kojarzony z zapładniającą mocą deszczu i burzy; jego narzędzia: łuk, strzały, oszczep – mają skojarzenia falliczne – odpowiadają im rany jako symbole narządów żeńskich

- malarstwo jaskiniowe okresu oryniackiego, soluteryjskiego i magdaleńskiego (40-10tys. p.n.e.): symbole męskie: znaki wydłużone - kreski, pałeczki, strzały, linie kropkowane, drzewka oraz koń umieszczane przy wejściach, w miejscu, gdzie przestaje docierać światło, przy przewężeniach sal i wejściach do bocznych korytarzy;

- w najgłębszych, najświętszych miejscach jaskini znajdują się symbole i zwierzęta męskie (jeleniowate, koziorożce, niedźwiedzie, nosorożce – wg. Leroi-Gourhana)

- większość męskich przedstawień ludzkich znajdowała się w najświętszych miejscach jaskini m.in. w Sanktuarium w jaskinie Les Trois Freres – motyw Wielkiego Czarownika – postać zgiętej istoty z łapami wyciągniętymi przed siebie, z rogami renifera, uszami wilka, oczami sowy, łapami niedźwiedzia, końskim/psim ogonem, wypełniony człowiekiem (stopy, tułów); ma on męskie genitalia charakterystyczne dla kotowatych

- w Sanktuarium w Lascaux postać z ptasim dziobem leżąca u stóp żubra przebitego włócznią ma męski członek w stanie wzwodu

- Pan Dzikiej Zwierzyny – bóstwo obfitości, płodności, podobnie jak Potnia Theron; duch opiekuńczy lasu, odpowiedzialny za reinkarnację zwierzyny; mimo nazwy nie ma jednoznacznie męskiego charakteru, często bezosobowy; czasem jednak związany z męskością np. wspomniany motyw Wielkiego Czarownika z Les Trois Freres wg. 1 z interpretacji mógłby być Panem Dzikiej Zwierzyny; także np. Tore Pigmejów ma raczej męski charakter – ale nie sugerować się – Szyjewski odrzuca hipotezę jakoby społeczności koczownicze i szamańskie soluteryjsko-magdaleńskie miały Pana Dzikiej Zwierzyny w postaci męskiej (w opozycji do kultur łowców mamutów gdzie występuje Potnia Theron), może być on zarówno żeński jak i męski

ŁĄCZENIE SYMBOLIKI:

- rola: przedstawienie kosmosu jako współgrającego układu sił żeńskich i męskich, symbolicznej organizacja świata, objaśnienie misterium stworzenia i cyklicznej odnowy

- podział domostw na sferę żeńską i męską np. Malta (Syberia),Kostienki – w części żeńskiej, lewej – figurki kobiet i żeńskie narządy rozrodcze; figurki kobiece często koło ogniska domowego; w części prawej, męskiej ptaki i rzadziej stylizowane fallusy

- symbolika ognia: 2 kawałki drewna: żeńska, miękka podstawa i męski twardy pręt; częsta wiara, że kiedyś kobiety skrywały ogień w swoich narządach; symbolika stosunku płciowego

- rany (symbole żeńskie) odpowiadają strzałom, łukom i oszczepom (symbole męskie)

- w jaskiniach: żeńskiemu charakterowi jaskiń manifestowanych głównie w wielkich salach (odpowiednik łona) odpowiadają znaki męskie na przewężeniach i w najgłębszych zakątkach

- symbolom żeńskim w jaskiniach odpowiadają symbole męskie, szczególnie w scenie centralnej w wielkiej Sali, zwykle jest to układ żubr/tur-koń; czasem gdy rysunków jest więcej jest to samica i samiec żubra/tura (symbole żeńskie), którym odpowiada ogier i klacz (męskie); symbole te są rysowane obok siebie lub są na siebie nakładane (czasem zastępuje je kobieta-mężczyzna)

- motyw Potni Theron i jej kochanka – akt seksualny z boginią zapewnia myśliwemu udane łowy (patrz wyżej. np. Laussel)

15. Rola kobiety w społeczeństwie i wierzeniach paleolitu.

w społeczności zbieraczo – łowieckiej następuje wyraźny podział ról na typowo męskie i żeńskie; kobiety, z uwagi na to że muszą opiekować się dziećmi i nie mogą się oddalać, zajmują się zbieractwem – zapewnia ono ok. 60-80% całej żywności, jednak jest ona mniej ceniona niż ta uzyskana z łowów (mięso); podobny podział ról nie występuje w stadach małpich

kobieta (schemat Wiercińskiego):

a) zasadnicze funkcje życiowe: duże obciążenie biologiczne: macierzyństwo:

- Pasywne zachowania koitalne (tzn. podczas zachowań seksualnych jest stroną bierną, uległą – nie chodzi tylko o stosunek)

- przejmowanie

- ciąża i rodzenie, protekcja nad niedojrzałym potomstwem

b) uwarunkowany funkcją życiową podział ról społeczno — kulturowych: stabilizacja rodziny:

- zbieractwo: głównie płodów roślinnych w niedużej odległości od miejsca pobytu grupy, później – proawdzenie domu z dalszym zmniejszeniem przestrzeni życiowej

- karmienie osesków i przygotowanie posiłków

- wychowywanie niedojrzałego potomstwa

c) stopień rytmizacji życia: przywiązanie do codziennego rytmu zajęć:

- podleganie wymogom cykliczności własnego ciała oraz wegetacyjnej i społecznej

d) ogólne nastawienie poznawcze: stosunek analityczno — poznawczy

- ograniczona i wyspecjalizowana eksploracja otoczenia

- duży udział podświadomej intuitywności w związku z koniecznością wyczuwania potrzeb małego dziecka i stanów emocionalnych mężczyzny

- znoszenie informacji o zachowaniach ludzi

- rozwój potrzeby emocyjnego kontaktu społecznego

e) postawa wobec świata: nastawienie na „ten mały świat"

- postawa przedmiotowa; gromadzenie obiektów pokarmowych i użyteczności domowej

- zachowawczo — utylitarna na skutek dośrodkowego egocentryzmu rodzinnego

- rozwój potrzeby szczególnego (konkretnego) sensu życia

społeczności zbieraczo – łowieckie są względnie egalitarne (pasterskie – patriarchalne, rolnicze – matrylokalne); jednak nie ma równości płci ale „wbudowanie w ideologię plemienia fundamentalnego charakteru relacji męskie – żeńskie dla zachowania równowagi kosmicznej”; podział ról wymusza zależność – mężczyźni mogą polować, bo kobiety zajmują się dziećmi i domostwem, oprawiają zwierzynę i przyrządzają posiłki.

kobieta (schemat Szyjewskiego):

- prokreacja, narodziny i śmierć → inicjacja

- protekcja, mądrość normatywna (technika i socjotechnika)

- rodzina, ład społeczny

- obfitość, płodność i obdarzanie

zbieractwo → rozpoznanie trucizn → polowania na gruba zwierzynę plejstoceńską => kobiecie należy się sakralne miejsce w panteonie myśliwych; rola kobiety była znacząca (ale niższa od roli mężczyzny): była Matką, dawczynią życia, opiekunką, nauczycielką, dysponentką dóbr które dostarczali mężczyźni, karmicielką, strażniczką ogniska domowego; „odkąd ‘skazana’ na osiadłość kobieta (w odróżnieniu od samicy małpiej) nie mogła brać udziału w polowaniu i musiała poświęcić się zbieractwu produktów roślinnych, sfery męskie i kobiece zaczęły niezależnie od siebie rozwijać swoją kulturę i psychologię”; dowodem na znaczenie symboliki kobiecej w kosmografii paleolitu jest duża liczba rzeźb, figurek i znaków (ale to odp. na inne pytanie)

kompleks Potnia Theron – Pani Dzikiej Zwierzyny – dawczyni wszystkiego, co żyje (nie mylić z Boginią Matką! to jest dopiero u rolników w neolicie!!)

W. Schmidt / Campbell – rozróżnienie „progów” systemów religijnych na podstawie Pigmejów afrykańskich, Negrytów inochińskich, Andamańczyków, Eskimosów, Indian Ziemi Ognistej:

1. najpierwotniejsze społeczności zbieraczo – łowieckie: bez pierwszeństwa jednej płci, te same rytuały inicjacyjne (inkluzywne i jawne)

2. społeczności totemiczne: utajnienie rytuałów inicjacji i wykluczenie z niej kobiet, cykle inicjacyjne są odrębne (mimo że sobie odpowiadają, np. obrzezanie – defloracja), męska strona faworyzowana, przypisanie kobietom cech skalania, zła i podległości, stopniowe powstawanie męskich stowarzyszeń łowieckich, których sanktuariami miałyby być jaskinie i ich polichromia

3. Społeczności pierwszych rolników – faworyzowanie strony kobiecej, mężczyźni nieświadomi swojej zapładniającej roli

ALE: kompleks umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia oraz postać Pana/Pani Dzikiej Zwierzyny nie biora pod uwagę płci (tzn. może być Pan Dzikiej Zwierzyny,a może być Potnia Theron); w większości tego typu kultur występuje bezpłciowość czczonych duchów czy zwierząt; „płeć bóstw nie stanowi istotnego kryterium różnicującego systemy religijne pierwotnych łowców, a raczej wyraz opartej na opozycjach binarnych ideologii wzajemnych związków tego, co męskie z tym, co żeńskie i sakralności sytuacji ‘liminalnych’ ”

16. Jaskinia paleolityczna jako sanktuarium.

Jaskinia w okresie paleolitu miała żeński charakter symboliczny. Utożsamiana była z kobiecym łonem (bezpiecznym i tajemniczym miejscem gdzie przebywa zarodek). Wyjście z jaskini oznacza narodziny, przebywanie w jej wnętrzu to kontakt z mocą sakralną. Jaskinia to także zaświaty, krainy podziemne, noc. Owalne obszary i wszelkie zagłębienia malowano ochrą symbolizującą krew menstruacyjną. Jako uzupełnienie kobiecej symboliki pojawiają się znaki męskie. Jaskinia jako miejsce święte wiąże się z kompleksem inicjacyjnym (ponowne narodziny, malowidła służące do przekazu treści ideologii plemiennej dla nowego pokolenia). Jaskinia jest także miejscem magii łowieckiej i rytuałów męskich grup myśliwskich. Jej symbolika odrodzenia wiąże się z rytuałami oczekiwania narodzin i rozmnożenia zwierzyny. Do najważniejszych przykładów paleolitycznych jaskiń-sanktuariów należą:

*Jaskinia Les Troi Feres (Trzej Bracia) - okres środkowomagdaleński: malowidła wskazujące na kultowe przeznaczenie świątyni. Prawdopodobnie służyły do inicjacji łowieckiej. Znajdują się tam: oryniacka Galeria Dłoni, Kaplica Lwicy (ołtarz), rysunek Wielkiego Czarownika (lub Pana Dzikiej Zwierzyny). Wielki Czarownik ma postać rogatej istoty z łapami wyciągniętymi przed siebie, patrzącej na wprost, składa się z elementów różnych zwierząt: rogi renifera, uszy wilka, oczy sowy, łapy niedźwiedzia, koński/psi ogon, genitalia kota. Postać jest "wypełniona" człowiekiem.

*Jaskinia Lascaux - okres solutrejski, początek magdaleńskiego: polichromia jaskini wskazuje na jej sakralne użytkowanie. Składa się ona z grot: Sali Byków, Sali Rytów i Galerii Malowideł (konie, byki, tury, jelenie, koziorożce). W Sali Rytów znajduje się naturalna studnia - Szyb Martwego Człowieka, która prowadzi do sanktuarium - tam znajduje się malowidło ptasiogłowego, ityfallicznego człowieka leżącego/padającego przed żubrem. Interpretuje się tę scenę jako polownie lub trans szamański (ptasia głowa= maska).

*Altamira - okres solutrejski i magdaleński: malowidła (homogeniczne) przyrównywane do Kaplicy Sykstyńskiej. Jest to niewątpliwie świątynie, sanktuarium życia i płodności, używana do ceremonii inicjacyjnych. Znajdujące się tam rysunki bizonów oznaczają "obfitość", są więc symbolami żeńskimi, dopełniają je przestawienia koni - symboli męskich.

17. Zwyczaje pogrzebowe paleolitu

Młody paleolit

Od momentu pojawienia się neoantropów występują pochówki intencjonalne

Przykłady:

- Kultura mustierska

- Afrykański Homo sapiens w Border Cave (90 tys. lat temu)

pochowane półroczne dziecko w płytkim grobie, ciało posypane ochrą, dodatkowo

przedziurawiona muszla, pochodząca z morza oddalonego o 80km

- Grobowce w Sukhl

Sukhl IV – leżący na prawym boku z przykurczonymi nogami i rękami założonymi za

głowę

Sukhl V - leżący na plecach, nogi przykurczone i przywiązane do ciała, prawy łokieć

silnie zgięty, w ręce (prawdopodobnie) trzymał żuchwę dzika (podobnie w

pochówku neandertalskim)

Duża ilość odnalezionych pochówków pozwala stwierdzić pewne prawidłowości

statystyczne:

-pochówek w jamie wykopanej w ziemi

-grzebano całe ciało lub jedynie czaszki

-ciało posypywano ochrą

-dodawano specjalne wyposażenie grobowe

- Kultura oryniacka

- Pochówek mężczyzny z Brna

dno grobu i ciało posypane warstwą ochry,

bogate wyposażenie: naszyjnik z muszli oraz z krążków kości słoniowej, łopatka i dwa

ciosy mamuta, czaszka i żebra nosorożca włochatego, zęby końskie i tura oraz figurka z

kości prawdopodobnie przedstawiającą zmarłego.

Górny paleolit

Przykłady:

Dolny Vestonic: 40-letni mężczyzna złożony na prawym boku z podkulonymi nogami, głowa w kierunku wschodu natomiast nogi zachodu. Głowa i lędźwie zostały posypane ochrą, odnaleziono także kilka przedziurawionych kłów mamutów,

Jezioro Mungo w Australii: Mężczyzna leżący na plecach rękami na miednicy, posypany ochrą

Jaskinia w Santa Maria di Agnano: kobieta zmarła przy porodzie, posypana ochrą

Kostenki: mężczyzna w pozycji siedzącej, komora wykonana z kości mamuta, na sklepieniu rozpalano ogień ofiarny, całość została przykryta kamieniami.

Ofnet (Niemcy): same czaszki - oznacza podwójny pochówek

Malta: możliwe że już w górnym paleolicie pochówki wystawiane na platformach i ćwiartowanie zwłok.

Różne pozycje ciała: na plecach, na boku, skulone w pozycji płodowej, skrępowane. Z upływem czasu tendencja do pozycji skulonej na boku. Często wkładano ozdoby: muszle wisiory naszyjniki; narzędzia pracy. Wyposażenie świadczy o przekonaniu że będą one potrzebne zmarłemu. Pozycja płodowa i ułożenie z głową na wschód świadczy o przekonaniu że narodzi się na nowo z łona Ziemi, podobnie jak rodzące się Słońce. W tym czasie prawdopodobnie utrwala się waloryzacja stron świata: zachód - kraina zmarłych, wschód-narodziny, ciepło, życie.

Ciałopalenie:

Dawne jezioro Mungo Australia: (I ślad takiego pochówku sprzed 26 250lat) kobieta częściowo spalona, przepalone i rozdrobnione kości zostały złożone w płytkim dole.

Ta metoda prawdopodobnie utrzymywała się tam przez tysiąclecia:

Tasmania analogiczny pochówek sprzed 1500lat,

Kow Swamp kilkanaście pochówków liczących 10 tys. lat poddanych kremacji ciał z użyciem ochry, ale co ciekawe była to odmienna ludność niż z Mungo (grube czaszki i szczęki uderzająco podobne do homo erectus) .

Naczelnik z Sungir (Samboru) koło Włodzimierza (sprzed 28-23 tys. Kultura kostienkowsko-sungirska). 50-60-letni mężczyzna złożony na wznak na rozgrzebanym żarzącym się ognisku, ubrany w kompletny strój skórzany z przystrojoną głową, ozdobiona była tysiącami wiszących w sznurach paciorków z muszli i zębami lisa oraz zapięty pod szyją kościanymi szpilami. Na przedramieniu miał 25 bransolet z kłów mamuta niektóre zafarbowane na czarno

Wraz z nim pochowano dwóch chłopców lub według innych 13-letni chłopca i 7-9-letnia dziewczynkę. Posiadali oszczepy z kości mamuta (strażnicy? ofiara? oznaki statusu?). Również zostali udekorowani tysiącami paciorków, przyszyto je lub obsypano. Chłopiec 4903 paciorki, dziewczynka 5274 o 1/3 mniejsze od ozdabiających strój naczelnika. Chłopiec posiadał dodatkowo pas z 250 zębami lisa polarnego, na lewym ramieniu złożono figurkę przedstawiającą mamuta, u lewego boku bardzo grubą ludzką kość udową zabarwioną ochrą, a u prawego rzeźbiony dysk z kości mamuciej. Dziewczynka poza kilkoma małymi oszczepami miała również dwie przewiercone buławy z jeleniego rogu oraz trzy przewiercone dyski. Przypuszcza się że praca i czas poświęcony na przygotowanie paciorków oznaczał status, natomiast ozdobienie ciał dzieci świadczył o dziedziczeniu pozycji.

Ważne i oczywiste jest że pewne części ciała były wyróżniane:

Lascaux: odnaleziono żuchwę z otworem wywierconym w celu przywiązania do ciała i noszenia jako talizman lub jako pamiątka po zmarłym.

La Combe przewiercony ząb

Mas d’Azil czaszka kobiety pozbawiona żuchwy, natomiast w oczodołach znajdowały się płytki kościane. Czaszka spoczywała na rogach renifera. Rogi rena zwykle symbolizowały życie (możliwe że tak wyrażano idee zmartwychwstania).

Czaszki- ich przechowywanie może wynikać z chęci zdobycia mocy pokonanego wojownika albo jest relikwią po drogim zmarłym i świadczy o kulcie przodków, czasami kaloty czaszek używano jako naczyń.

Czerwona ochra / krwica / hemetyt (brązowa limonit i pomarańczowy getyt czasami

zastępował ochrę w malarstwie jaskiniowym, czerwony odcień został uzyskany po

podgrzaniu)

symbol: pierwiastka życia, zdrowia, płodności, żywotności, powodzenia, możliwe że materialnego odwzorowania mocy mana.

funkcje: jako namiastka krwi jest symbolem mocy w zabiegach magicznych (ale także jako ochrona przed słońcem i insektami)

Opis przykładowych obrzędów:

Aborygeni

Obrzędy inicjacyjne-„przelanie krwi z ramienia lub z powtórnej subincyzji przez hierofantów i polaniu lub posmarowaniu nią adepta; czasami wymagane jest wypicie jej przez niego lub jego rodzinę”. Czasami krew zastępowana jest ochrą

Pochówek-zmarły smarowany jest ochrą, aby zapewnić mu siły do podróży do Czasu Snu

Krew-sakralny pierwiastek życia, krew płynąca z rany odpowiadała krwi menstruacyjnej, uznają jedność krwi i ochry,

Krew stosowana w obrzędach jest krwią istot mitycznych stanowi zjednoczenie się z przodkami.

Smarowanie się krwią przypomina stan śmierci.

Przygotowuję do ignorowania ran podczas łowów, natomiast spożywanie krwi wytwarza więz braterską

Daje siłe męstwo i przyśpiesza rozstanie się z dzieciństwem.

Przywraca młodość starszym

Stosowane jako lekarstwo odmiennej płci

Jedności krwi i ochry

Aborygeni z gór Findera uważają że jama wypełniona ochrą pochodzi z krwi przodka Emu.

Natomiast analogiczna jama w Wilgauma ze złożami różnobarwnej ochry odpowiada krwi-czerwona, żółta-wątrobie, żółci – zielona, według wierzeń jest to miejsce śmierci mitycznego Kangura. Do tego miejsca udawały się pielgrzymki

Mit Aranda o kobietach Untippa: kobiety Untippa (lokalny wariant stwórczyń), uprowadziły chłopców którzy mieli zostać obrzezani. Uniosły młodzieńców w powietrze, obrzezały i pozostawiały w różnych miejscach. Następnie udały się do miejsca gdzie ze zmęczenia tańcem powypadały mi narządy płciowe tworząc złoża ochry

Homo sapiens również wykorzystywali ochrę

Kopalnie: Lwia Grota w Suazi ok. 100 tys. lat pne możliwe że miała status świętej

Lovas (Węgry) 40-30 tys. lat

Posypywanie zwłok ochrą jako nadanie mocy życia:

Grimaldia: czaszka z osiemnastocentymetrowym rowkiem (od nosa i ust na zewnątrz), napełnionym ochrą, możliwe że jest to „oddech-życia”. W epoce magdaleńskiej wizerunek zwierząt z liniami życia wychodzącymi z pyska (np. w Trois Freres lub Lascaux) a także wewnątrz ciał w malarstwie rentgenowskim. Według Buszmenówmoca szamańska jest symbolizowana przez krwotok z nosa w wyniku tańca

18. Idea bóstwa w paleolicie

Przez niemal dwa miliony lat paleontropy żyły głównie z myślistwa, rybołówstwa i zbieractwa. Pierwotni myśliwi byli przekonani o podobieństwie zwierząt do ludzi, przypisując tym pierwszym nadnaturalne moce. Wierzyli, że człowiek może przemienić się w zwierzę i na odwrót, że dusze zmarłych mogą wchodzić w zwierzęta, i wreszcie, że istnieją tajemne relacje między dana osobą a określonym zwierzęciem.

W religii ludów myśliwskich stwierdzono istnienie rozmaitych nadprzyrodzonych istot: wyróżnia się towarzyszy lub teriomorficzne( zoomorficzne) „bóstwa opiekuńcze”, duchy buszu, duchy różnych gatunków zwierzęcych oraz bóstwa typu istoty najwyższej- Zgodnie z wierzeniami myśliwskimi każdy gatunek zwierząt ma swoja macierz odpowiedzialną za rozwój, cykl biologiczny, reinkarnacyjne cyrkulowanie dusz podległych zwierząt w przyrodzie. Niektóre z takich macierzy zyskują ponadgatunkowe znaczenie, stając się bóstwami uniwersalnie pojmowanej płodności zwierzyny i ludzi, opiekunami całej przyrody. Określa się je jako Potnia Theron( gr. Pani Dzikiej Zwierzyny).

Sukces myśliwego na polowaniu zależy od „dobrych układów” z takim bóstwem. Potrzebne więc są rytuały, poprzez które można zyskać sobie jej przychylność. Wierzono, że Pani Dzikiego Zwierza czuwa, aby myśliwy zabijał tylko tyle, ile potrzeba mu do przetrwania, i by pożywienie się nie marnowało. Kości, szczególnie czaszka, maja duże znaczenie rytualne. Prawdopodobnie wierzono, iż zawierają „duszę” lub „życie” zwierzęcia, a także dlatego, że z woli Pani Zwierzyny szkielet obrośnie nowym ciałem.

To wszystko w religii ludów myśliwych. Możemy jedynie domniemywać, że ludzie paleolitu, żyjący głównie z myślistwa, wytworzyli podobny opisanemu kompleks wierzeń.

Przedstawień Pani Dzikiej Zwierzyny dopatrywano się w paleolitycznych figurkach, tzw. Wenus, których cechami charakterystycznymi są:

- nagość

- brak twarzy

- zwisające piersi

- szerokie biodra

- pełny brzuch

I jeszcze: Przykłady Bogiń Matek, które mogłyby ewentualnie odpowiadać postaci paleolitycznej Pramacierzy:

- Kunapipi- australijska Matka Płodności

- Sedna- czczona przez Eskimosów Centralnych jako duch opiekuńczy zwierząt morskich

-Ajyysyt- „Stwórcza Pani” z szamanistycznego, syberyjskiego panteonu

18. Umierające i zmartwychwstające zwierzę

20. Kult niedźwiedzia w paleolicie

21. Współczesny kult niedźwiedzia

Postać niedźwiedzia przejawia się przez systemy mityczne bardzo wielu współczesnych kultur. Jako, że jest to zwierzę bardzo podobne do człowieka (podobieństwo łapy niedźwiedzia i stopy ludzkiej, częste stawanie na 2 łapach) uznaje się, że posiada ono duszę, oraz iż jest „bratem”, „kuzynem”, odpowiednikiem człowieka w świecie natury. Mieszkańcy Syberii uważają np., że głos niedźwiedzia przypomina głos człowieka.

Częste są mity o małżeństwie niedźwiedzicy z myśliwym, lub o zgwałceniu przez niedźwiedzia zabłąkanej kobiety. Często widzi się w nim gospodarza lasu, Pana Dzikiej Zwierzyny, od którego zależy powodzenie na łowach.

Uważa się go za mediatora pomiędzy kulturą i naturą, a także jako pośrednika między Niebem a Ziemią. Jako zwierze kosmiczne bytuje na niebie w postaci gwiazdozbioru (konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy pochodzi z paleolitycznego okresu łowieckiego).

Ślady niedźwiedzia z okresu paleolitu pochodzą z kultury mustierskiej i dotyczą niedźwiedzia jaskiniowego, natomiast rysunki i figurki z okresu oryniackiego i magdaleńskiego przedstawiają niedźwiedzia brunatnego. Najbardziej spektakularne znalezisko dotyczy jaskini Montespan we Francji z okresu magdaleńskiego, gdzie znaleziono między innymi figurkę niedźwiedzia o rozmiarach 1,1m x 60cm w pozycji Sfinksa. Najprawdopodobniej była ona przedmiotem zabiegów magicznych, obtańcowywano ją, ostrzeliwano bądź kłuto oszczepami.

Rysunki z jaskiń pirenejskich i francuskich przedstawiają postacie ludzkie tańczące nad niedźwiedziem, wiele jest też przedstawień, które utożsamiają niedźwiedzia z Panem Dzikiej Zwierzyny, przykładem jaskinia w Les Trois Freres, gdzie pod wizerunkiem Wielkiego Czarownika umieszczono niedźwiedzia, z którego pyska wychodzą smugi wyobrażające najprawdopodobniej krew/siłę życiową.

Badacze zwracają uwagę na fakt szczególnego obchodzenia się z czaszką i kośćmi długimi tych zwierząt. Najbardziej spektakularny przykład to czaszka niedźwiedzia ustawiona na głazie pośrodku galerii malowideł Chauvet, otoczona przez 30 innych czaszek niedźwiedzich. Podobne przykłady pochodzą także z Polski (jaskinia Połom pod Złotoryją). Takie traktowanie niedźwiedzia wynika ze szczególnego związku między myśliwym a upolowaną zwierzyną. Zabicie zwierzęcia jakim jest niedźwiedź nie jest działaniem dla przyjemności, jest koniecznością, powoduje że życie zwierzęcia jest równoznaczne życiu ludzkiemu. Pan Dzikiej Zwierzyny zgadza się na zabicie swego podopiecznego, pod warunkiem, że jest to niezbędne do przeżycia i że pożywienie się nie zmarnuje. Nie wolno także łamać kości długich upolowanych zwierząt, gdyż tam mieści się potencjał życiowy.

Często uważa się również, iż cykl życiowy niedźwiedzia wyznacza cykl kosmiczny, dzielono też rok na podstawie aktywności życiowej niedźwiedzia.

Święto Niedźwiedzia wchodzi w skład obrzędowości współczesnych społeczności plemiennych Eurazji. Jest to cykl rytuałów, odbywających się wczesną wiosną lub jesienią (przebudzenie i zaśnięcie niedźwiedzia) trwały kilka do kilkunastu dni.

Najprostszy przykład to Święto Niedźwiedzia u Indian Utah. Co roku w marcu urządzali oni tańce, mające wyrażać cześć, pamięć i przyjaźń wobec niedźwiedzia. Gromadzą się w odświętnych strojach i tańczą wokół jamy obłożonej kamieniami. Taniec trwa cztery dni i jedna noc, na końcu następuje wielka uczta, na której zawierane są małżeństwa, czy transakcje handlowe. Inne ludy, np. Lapończycy w czasie tego święta polowały na prawdziwego niedźwiedzia.

Na dalekim wschodzie znane są natomiast przykłady wychowywania niedźwiedzia od małego wśród ludzi, często były nawet karmione ludzkim mlekiem. Przetrzymywano go ok.2-3 lat, gdy odprawiano święto służył on do wykonywania rozmaitych rytuałów, np. wskakiwanie na grzbiet niedźwiedzia, co miało być oznaką zręczności. Na końcu prowadzono go uroczyście na miejsce jego kaźni. Był to plac otoczony „Płotem duchów” (czaszki niedźwiedzi), na środku były dwa pale do których przywiązywano niedźwiedzia. Zabijał go jeden z wojowników, reszta strzelała do niego strzałami. Przy całym okrucieństwie traktuje się niedźwiedzia z godnością i namaszczeniem, składa się ofiary, śpiewa pieśni, prosi nieszczęśnika o zapewnienie pomyślności dla wioski, tłumaczono mu że musi być szczęśliwy:) Na samym końcu następowała uczta na której ćwiartowano i spożywano zwierzę.

Inne elementy kompleksu Święta Niedźwiedzia to taniec niedźwiedzia, wyścigi lub zapasy niedźwiedzi , pogrzeb pozostałych po uczcie szczątków zwierzęcia. Ewenkowie urządzali specjalny pogrzeb samym oczom niedźwiedzia. Jeśli został odpowiednio pochowany, niedźwiedź miał następnego roku zmartwychwstać i powtórnie dać się zabić. Echa uczty niedźwiedzia możemy odnaleźć w znaleziskach z Montespan.

22. Kosmologia Górnego Paleolitu.

Obozowiska w Prednosti, Mezynia, Gagarina, Kostienek i syberyjskiej Malty należały do wyspecjalizowanych łowców mamutów. Na Mamuty polowali przedstawiciele wielu oryniacki i postoryniackich kultur (górny paleolit). Zwierzęta te pochodzące, z tzw. megafuany plejstoceńskiej najlepiej czuły się w klimacie stepowym, stając się pożywieniem wyłącznie ludzkim i najważniejszym dla człowieka źródłem mięsa. W sztuce paleolitycznej mamut pojawia się w 1% przypadków, głównie w postaci figurek.

• rysunek z Les Combarrelles - człowiek w masce z czaszki mamuta;

• Meżiricz - czaszka mamuta pokryta wzorami z ochry (według Niny Korniec była instrumentem perkusyjnym);

• ryt z Pindal - nagi słoń starożny, z oznaczonym sercem (ochrą); przykład malowidła rentgenowskiego (w paleolicie rzadkość);

Przykłady wzkazują na jakiś znaczący związek mamutów z wierzeniami ludzi paleolitu. Do dziś pelnią ważną rolę w syberyjskich systemach kosmologicznych.

W symbolice mamuta dominują chtoniczne i aktwatyczne skojarzenia. Sama nazwa zwirzęcia pochodzi z języka Eskimosów, gdzie Mamontu oznacza 'tego, który żyje pod ziemią'. W kosmologii szamanistycznej występuje jako strażnik drogi do Krainy Zmarłych" (u Selpuków). Pod ziemie zostały zesłana gdyż były ich za dużo i mogłyby "zadeptać ziemię" ( w mitach ewenkijskich i jakuckich). Przypisuje się im wywołuwanie trzesień ziemi, osuwanie się wiosną brzegów rzek i innych zdarzeń o charakterze tektonicznym ("zwierzę mocy"). U Selpuków uznaje się je za "zwierzę-podporę", podtrzymująca świat na własnym ciele. Jest także "zwierzęciem zakładzinowym", z którego ofiara stała się początkiem świata (podobnie jak poźniej byk w neolicie). U Ewenków jawi się także jako "zwierzę kosmologiczne" (wyoranie ziemi z błota). Można przypuszczać iż w paleolicie budził podobne skojarzenia.

W. Lariczew analizując figurki gornopaleolityczne ( z Małaja Syja), przedstawiające m.in. mamuta, najcześciej w otoczeniu innych zwierząt, których układ tworzył swoisty model kosmosu:

• żółw zmagający się orłem ukazuje opozycje górny swiat (orzeł) - dolny świat (żółw);

• żółw i szczupak zmagające się w walce i chwytające się za ogony tworzą krąg z grubsza przypominający mamuta;

• dwa kamienie, w których zarys mamuta wyznaczony jest przez skorupę żółwia i jeden obraz mamuta uzupełniony ryczącą samicą żubra (pierwiastki męski i żeński);

Lariczew twierdzi iż przekaz zwiazany ze storzenie świata przez Mamuta, można z zapisów etnograficznych zrekonstruować jako poruszający i w istotcie pierwotny mit. Okragły i podobny do kopuły zarys głowy i grzebietu mamuta uważany był przez człowieka za sklepienie niebieskie, dolna cześć jako ziemia, sierść - jako drzewa i trawa, rysujące się pod skórą kości - góry i skały, żyły z krwią - za rzeki, oczy - Słońce i Księżyc.

Kosmologiczne ryty z jaskiń Font-de-Gaume czy Altamiry:

• mamut z żubrem;

• kosmiczny żółw na którym wspiera się ziemia i szczupak, jego akwatyczne alter-ego szczupak, razem tworzą mamuta - symbolizującego świat jako całość.

23. Sztuka magdaleńska jako system ideologiczny.

Sztuka magdaleńska to przede wszystkim malarstwo jaskiniowe. Leroi-Gourham uważa, że w określonych miejscach jaskini pojawiają się odpowiadające im namalowane układy zwierząt. W tematach malarskich tego okresu przeważają wizerunki konia (powiązanego z symboliką męską) i żubra (symbolika żeńska). Rysunki zwierząt uzupełnione są różnorodnymi znakami. Temat główny o charakterze mitologicznym to: żubr - znaki - koń. Znaki także dzielą się na grupy męskie/żeńskie. W malowidłach częste są przypadki łączenia znaków lub zwierząt z przeciwstawnych grup. Dzieła człowieka z górnego paleolitu łączą w sobie dwa sposoby ekspresji: realistyczny i abstrakcyjny. Dominuje więc w tym okresie symbolika związana z płcią, rozdzielenie kosmosu na dwa przeciwstawne pierwiastki. Przedstawione na malowidłach zwierzęta pełnią więc funkcję symboliczną, a nie przedstawieniową lub magiczną. Jaskinie były przeważnie sanktuariami, służyły obrzędom inicjacyjnym i szamanistycznym. Oprócz malowideł jednym z elementów obrzędowych były śpiewy i muzyka, jaskinie te posiadają akustykę potęgowaną wyżłobionymi stalaktytami, powodującymi wibrację dźwięku. Technika malarska - wydmuchiwanie przez rurkę barwnika wraz ze śliną na ścianę, obecna jest także we współczesnej kulturze Aborygenów. Prawdopodobnie rysunki paleolityczne tworzone były przez szamanów w celu wejścia w kontakt z innym świate. Wg Aborygenów rysunki naskalne, są odbiciem ciała przechodzącego do innego świata bóstwa lub przodka. Przedstawienia duchów - zarodków wokół bóstw są tworzona za pomocą rurek. Wiąże się z tym kompleks ideologiczny mówiący, że przodkowie/bogowie wydmuchiwali z rurek duchy ożywiając świat. Rytuały w pobliżu wizerunków są konsekwencją tego myślenia. Za pomocą rurki do malowania (maluk) czarownicy mogą zasysać i wydmuchiwać duchy. Malarstwo w świecie plemiennym nie jest realistyczne lecz symboliczne, odnosi się ono do wizji transów szamańskich (często do obrazów halucynacji). Malarstwo okresu górnego paleolitu nie ma charakteru przedstawiającego, jest plastycznym przedstawieniem wizji drugiego świata. Skalna ściana to strefa przejścia pomiędzy światem realnym, a duchowym.

24. Szamanizm w paleolicie

1. Termin pochodzi z języka ewenkijskiego (śaman~samana „ten, który jest podekscytowany, podniesiony”; sanskryckie śram oznacza „nagrzewać się” lub „praktykować ascezę”, stąd śraman= asceta).

2. Rozwój poglądów na szamanizm:

   1. Romantyzm/ Oświecenie: sługa Szatana; oszust, szarlatan (wraz z rozwojem racjonalizmu- teoria impostury)

   2. Teoria ewolucjonistyczna Lubbock’a: szamanizm jako pierwotny etap dziejów ludzkości (po fetyszyzmie i totemizmie, nadrzędne wobec nich ze względu na występowanie bóstwa nadziemskiego, które nie wtrąca się w bieg wydarzeń)

   3. Marksistowska teoria (Tokariew): pojawił się wraz z powstaniem elit kapłańskich i władzy, czyli po rozpadzie struktury rodowej (neolit->ep.brązu 3,5tys pne)

   4. Dyfuzjonizm: przewodni system religijny kręgów północnych (Syberia jako grunt, na którym powstał szamanizm, a ewentualne wpływy na terenach Wielkiego Stepu to wynik dyfuzji) /!teza podważona- szamanizm to integralna część syberyjskiej kultury łowców-zbieraczy, bez żadnych dyfuzji/

   5. Szamanizm jako choroba psychiczna wykorzystana przez społeczność

   6. Wykorzystanie ciemnoty innych, by się wzbogacić i zyskać prestiż, bo jest biedny i sfrustrowany /!ale szaman nie pobiera opłat za to, co robi, jest normalnym członkiem społeczności, a szamani jak musi (tzn. kamła), poza tym – budzi mieszane uczucia, więc lekko nie jest

   7. Komparatystyczno- fenomenologiczna koncepcja (Michajłowski, Eliade, Campbell, Halifax) uznaje szamanizm za zjawisko społeczne i kulturowe: dominujące lub marginalne, ale zawsze współistniejące z innymi formami magii lub religii, np. totemizmem.

3. Najstarszy (chociaż nie pierwotny) jest szamanizm syberyjski (XI-XIIw.), który przejął od społeczności rolniczo-miejskich elementy: ekstazę, lot, duchy opiekuńcze. To produkt uniwersalnego doświadczenia religijnego (nie ma ideologii, mitologii, rytuału- wszystko w nim jest stare , czyli szamanizm NIE JEST RELIGIĄ ludów Arktyki czy Wielkiego Stepu, ale FORMĄ WIERZEŃ). Uważa się, że szamanizm pochodzi z górnego paleolitu (25 tys.lat). Sz. syberyjski powstał w późnym paleolicie (4tys.-1800pne). Dowód: rysunki z Tassili n’Adżer (ludzie grzyby i człowiek-pszczoła, s.290-291). Wg innej koncepcji (Halifax) szamanizm jest jeszcze starszy, pochodzi z kultury mustierskiej(80-30 tys.) i wywodzi się z kultur zbieraczo- łowieckich i ich stosunku do świata zwierzęcego- stąd szaman mógł władać zwierzyną łowną, składał ofiary ze zwierząt, wiele jest ptasiej symboliki (dusza-ptak, trans-lot), kostium jest ze skóry zwierzęcej (niedźwiedź, renifer +rogi), sam jest Panem Zwierzyny lub „zranionym uzdrowicielem” (przedstawiany jako mężczyzna o zwierzęcych cechach np. z oszczepem przeszywającym pierś). Bâtons de commandement („buławy wodzowskie”), mogą być uznane m.in. za łapacze dusz, którymi posługuje się szaman lub też miały pomagać w rozmnożeniu zwierzyny (ze względu na rzeźbienia, łączące symbolikę męską- koń, jeleń i żeńską- otwory + żubr)

25. Postać i życiorys szamana i czarownika

Modelowa biografia szamana obejmuje:

1. Nadnaturalne pochodzenie (lub tajemnicze) od przodków zwierzęcych (np. Ptak Gromu) lub duchów opiekuńczych, często nie ma ojca.

2. Symptomatyczne narodziny, czyli przyjście na świat, któremu towarzyszą pewne znaki- urodzenie w czepku, dodatkowy palec, błony między palcami, zęby, garb lub zjawiska: burza, uderzenie pioruna, zaćmienie słońca.

3. Zagrożenia dzieciństwa lub młodości- psychiczne odchylenia (tzw. choroba szamańska), będące znakiem wezwania przez duchy lub ducha szamana, który niedawno zmarł. Oprócz tego często wyklucza się taką osobę poza nawias społeczny, traktując jak kogoś obcego, ale wiadomo z góry (jeśli narodzinom towarzyszą znaki), że dziecko powinno zostać szamanem. Dlatego z jednej strony rodzina chce, by dziecko odpowiedziało na wezwanie, a z drugiej- chroni je, np. przebierając w dziewczęce ubrania.

4. Bardzo uciążliwa inicjacja: odejście od społeczeństwa, próby i deprywacje, naukę rzemiosł i przekaz wiedzy oraz centralny punkt: przeżycie własnej śmierci i odrodzenie z niezwykłymi zdolnościami, nowym ciałem i duchem opiekuńczym.

5. Wędrówki po zaświatach, podczas których może zdobywać kolejne stopnie wtajemniczenia szamańskiego oraz toczyć walki magiczne ze złymi duchami lub toczy pojedynek szamański, by zdobyć potrzebne informacje (np. o chorobie), duchy, moc. Jest to sposób odreagowania napięcia, w którym żyje. Jeśli zostaje pokonany, wtedy traci część mocy i duchów opiekuńczych. Może postawić sobie płot duchów, by chronić wioskę przed złymi mocami, a im silniejszy szaman, tym bardziej profesjonalne duchy a i płot mocniejszy.

6. Osąd i prześladowanie, na które narażony jest szaman jako będący pod nieustanną obserwacją społeczności, w której żyje. Z jednej strony chroni ją, a z drugiej- jeśli coś mu nie wyjdzie albo w plemieniu się źle dzieje- zrzuca się winę na niego. Czasami nie tylko winę.

7. Gwałtowna i tajemnicza śmierć będąca rezultatem napiętnowania, często poprzedza ją zapowiedź powrotu i wzbogacenie sfery sacrum. Szaman ginie, gdy pojawia się ktoś mocniejszy albo gdy traci swoją moc za złamanie praw. Pogrzeb różni się od pozostałych- np. pali się ciało zamiast- jak zawsze- je zakopać. Poza tym sprzęty, których używał przekazuje się następcy (ale nie czarnych szamanów- te niszczono).

8. Reinkarnacja/zmartwychwstanie/wniebowstąpienie- ponieważ przeżył swoją śmierć, może robić co chce. Ciągle działa na żywych dzięki posiadaniu niezwykłych mocy. Może sobie ulecieć w niebiosa i stać się bóstwem. Pod warunkiem, że wielkim szamanem był. Jest najpierwotniejszą postacią zbawczą (wg pana Mauss’a), bo przechodzi śmierć inicjacyjną, rozpad ego (skeletonizacja) i osiąga stan czystego ducha, uzdrawia, leczy, podróżuje po zaświatach, aż w końcu zmartwychwstaje i przekazuje moc następcom.

26. Funkcje społeczne szamana

- przekazanie społeczności wizji świata i wywołanie w ludziach odpowiedniej reakcji psychicznej i somatycznej- chodzi o wskazanie każdemu jego miejsca w społeczności oraz przyrodzie, której jest częścią, ponieważ każdy element jest połączony z kosmosem, współtworzy go- dlatego bardzo ważne jest zachowanie równowagi. A szaman jest bardziej wiarygodny, gdy opowiada o tym, co sam widział i przeżył (czyli uspokaja ludzi, gdy mówi, że rzeczywiście są zaświaty, do których pójdą- sam je widział)

- rozładowanie konfliktów, ochrona kodeksu moralnego grupy- szaman pilnuje tabu kulturowego i natychmiast karze, gdy tylko coś jest nie w porządku. A dla podtrzymania tradycji nawet wygłasza sobie całą mitologię podczas świąt(np. u Huiczoli). Pośredniczy między czasem mitycznym a tym, co jest teraz. Czasami przemawia jako bóg w pierwszej osobie, dlatego może być przeciwwagą dla przywódcy plemiennego, który uparł się, żeby np. rozpocząć wojnę, podczas gdy mit mówi co innego.

- usuwanie niebezpieczeństw z życia dzięki łączeniu sprzeczności- ma złożoną naturę, dzięki której ogarnia cały kosmos; spaja sacrum i profanum, mężczyznę i kobietę, czarownika i uzdrowiciela, ten i tamten świat, itp. Szamanami zostają osoby zdolne do medytacji, szczególnie podatne na nacisk społeczny, chcące uzdrawiać rzeczywistość na wszystkich poziomach (kosmicznym, społecznym i psychicznym)

- przywracanie utraconego kontaktu z niebem (otiozacja- czyli bóg staje się odległy, dostępny wybranym, a i to po wielu ciężkich próbach-od deus otiosus). Niektórzy szamani (np. Apacze Jicarilla)byli tak ambitni, że twierdzili, iż to oni stworzyli kosmos i poruszyli ciała niebieskie

27. Inicjacja szamańska.

Szaman – zraniony uzdrowiciel (Joan Halifax)

Inicjacja konstytuuje osobowość szamana.

Najważniejszym elementem inicjacji jest przeżycie własnej śmierci (śmierć kompleksu ego). Szaman staje się nowym człowiekiem, którego percepcja jest poszerzona o świat duchowy.

Cechy inicjacji:

1) narodziny ze „stygmatem” – (błona porodowa na głowie – „w czepku urodzony”, błona między palcami, różnego rodzaju deformacje ciała, znaki na ciele)

2) wezwanie przez duchy – szamanem nie zostaje się na własne życzenie (w rzeczywistości funkcja ta wiąże się z życiem poza społecznością), trafienie przez piorun, sny z poprzedniego życia, itd.

3) „choroba szamańska” – nerwowość, schizofrenia, skłonność do podnieceń, epilepsja. Często następuje w przejściowym etapie życia – np. dojrzewanie (zmiany hormonalne w organizmie)

4) tradycja („nacisk rodu”) – w niektórych społecznościach szamańskich, dziecko urodzone w rodzinie szamańskiej uczy się technik ekstatycznych i przejmuje funkcję szamana po ojcu

5) napój magiczny (lub zupa z brukselek) ;] czasami kluczowym elementem inicjacji jest zażycie substancji psychoaktywnych,(np. casus Marii Sabiny) o tym dalej.

Szaman jako osoba chora musi uzdrowić samego siebie w czasie inicjacji, dlatego szamani po jej przejściu dysponują doskonałym zdrowiem fizycznym (stąd popularne stwierdzenie, że na Syberii nie ma złych szamanów – spróbujcie naszprycować się muchomorami czerwonymi i wystawić na działanie ujemnych temperatur – a dowiecie się dlaczego ;]), potrafią kontrolować swoje transy i w sytuacjach codziennych wykazują duże opanowanie i bystry umysł.

Sama inicjacja polega na stymulacji stanów transowych:

• miejsce odosobnienia

• post

• deprywacja / przeciążenie sensoryczne

• użycie halucynogenów

• techniki bólowe

• medytacje

W inicjacji mogą pomagać starzy szamani (zabierają w odpowiednie miejsce odosobnienia, wystawiają na zimno, podają drinka z tabletką gwałtu ;] itd.)

Działania te powodują:

• dezintegracje osobowości społecznej – musi narodzić się nowa osoba

• uwolnienie od programu genetycznego (chodzi o przekroczenie swoich zwierzęcych instynktów i uwarunkowań)

• dowolne kontrolowanie stanów świadomości

• odporność na ból, strach, głód

Cytat z eskimoskiego szamana Ijugarjuka: „Prawdziwą wiedzę można znaleźć z dala od ludzi, w wielkiej samotności, i nie można jej znaleźć przez zabawę a tylko przez cierpienie.”

Inicjowany uczy się od Mistrza inicjacji:

• używania ziół leczniczych

• niezwykłych metod polowania

• znajomość przyrody (ruchów gwiazd, pogody, głosów natury – każdy las ma swoją Babcię Wierzbę ;])

• odczytywania własnych halucynacji

• !!! zapoznanie się, poprzez mity, z wielopoziomowym szamanistycznym modelem świata (układ odniesienia w przyszłych wędrówkach transowych)

• taniec, gra na instrumencie muzycznym (szamański grzebień ;]) i magiczne inwokacje

Podróż do świata duchów: (inicjowany po przejściu treningu odbywa podróż transową przy dźwiękach reggae ;])

• świat archetypów: przede wszystkim Drzewo Kosmiczne – centrum świata, skąd pochodzą umiejętności szamańskie, dar Najwyższej Istoty

• centralnej operacji dokonuje duch-kowal (mediator, posiadacz szamańskich mocy)

• dekompozycja ciała (ćwiartowanie, pożarcie i przetrawienie, przekłucie kości przez kowala, ponadto ciała, głowy) śmierć kliniczna (wszystko w odosobnieniu, nawet kilka dni). Duchy (u eskimosów biały niedźwiedź, w Australii Tęczowy Wąż) kawałkują, tortutują ciało – po tym wszystkim zostaje postać embrionalna czarownika.

• skeletonizacja – pozbawienie ciała – pozostawienie kości i zbudowania na nim nowego człowieka (śmierć i ponowne narodzenie)

• !!! spotkanie ducha opiekuńczego – on dokonuje wyboru kandydata, jest jego opiekunem i przewodnikiem. Szaman działa przez niego! (Im więcej duchów – tym lepszy szaman) Duch jest alter ego szamana, sobowtórem, działającym w zmienionym stanie świadomosci – ASC (altered states of consciousness), nastepuje dostęp do informacji zakodowanych genetycznie, podprogowych i wypartych ze świadomości.

Duch opiekuńczy przyjmuje często postać zwierzęcą (jaguar, tygrys, niedźwiedź, wąż, orzeł)

Gdy szaman nie opanuje swojego ducha może wpaść w chorobę psychiczną, zostać opętany przez duchy (posesja).

Skutkiem inicjacji jest zyskanie mocy! Po dokonanu się jej szaman jest przedstawiany społeczeństwu i organizuje się mu święto. Szaman dysponuje różnymi mocami parapsychicznymi (latanie, telepatia, zmiennokształtność, uzdrawianie i zabijanie za pomocą duchów, przyklejanie pokręteł od radia, władza nad przyrodą i ogniem)

Solaryzacja szamana – porównanie do słońca, świecenie energią niewidzialnego

Symbol mocy: kwarc krystaliczny i klej Kropelka® (ktoś to jeszcze pamięta? ;])

28. Rytuały szamańskie

Szaman prowadzi szeroką ofertę usług, które świadczy lokalnej społeczności. Może on koncentrować w swym ręku wszelkie funkcje obrzędowe i kultowe, stając się niekiedy przywódcą politycznym. Pełni ponadto funkcje uzdrawiacza, wróżbity, meteorologa, dysponenta zwierzyny , różdżkarza, maga. Nie jest on jednak pomimo organizowania życia religijnego społeczności kapłanem!!!, gdyż nie zależy w swych obrzędach od jakiejkolwiek instytucji religijnej. Czasami może być członkiem jakiegoś tajnego stowarzyszenia, jednak zazwyczaj funkcjonuje indywidualnie. Nie jest też mistykiem, gdyż zawsze współpracuje ze swą społecznością, rozwiązując jej problemy. Jest czymś więcej niż czarownikiem. Najczęstsze przyczyny kamłań szamanów to: choroby ludzi i zwierząt, bezpłodność, zapewnienie powodzenia na polowaniu, wesele, pogrzeb, oczyszczanie i poświęcanie domu i inne. Przedmiotem zabiegów szamana jest jakaś wartość (np. dusza, moc, wiedza) lub antywartość (kamień choroby, dusza zmarłego).

Szamani najczęściej podróżują do świata duchów (szamani syberyjscy i motyw magicznego lotu) lub wysysają chorobę z chorego (szamani indiańscy). Całość działań szamańskich to dążenie do zachowania równowagi między rzeczywistością widzialną i niewidzialną. Posługuje się on 3 technikami

- toczy dialog z siłami duchowymi

- walczy z nimi

- wymienia wartości

Jest najważniejszym i wszechmocnym dostawcą informacji o zaświatach oraz negocjatorem. Rytuał szamanistyczny jest próbą rozwiązania konfliktów tego świata poprzez kontakt z zaświatom.

Inna ważna cecha seansów szamańskich to ich funkcja terapeutyczna. Seanse lecznicze szamana zawierają szereg szoków terapeutycznych, które mogą być bardzo skuteczne w leczeniu chorób o podłożu nerwowym. Może także rozwiązać wiele problemów społecznych lub jednostkowych sięgając do jednostkowych skojarzeń lub stanów transpersonalnych. Choroba w szamanizmie to wpływ złych duchów pociągający za sobą naruszenie równowagi kosmicznej. Może ją też wywołać złamanie jakiegoś tabu, zaczarowanie przez wrogiego szamana. Leczenie polega na przywróceniu równowagi pacjenta, społeczności jak i całego kosmosu. Może obejmować działania farmakologiczne, ale nie jest to niezbędne. Szamani wierzą, iż pewne rośliny czy środki lecznicze mają w sobie odpowiednią siłę, która pozwala na uzupełnienie niedostatku energii w ciele pacjenta.

Wzorowy przykład interwencji szamańskiej to opisywany przez Levi-Strausaa przykład szmana u ludów Kuna z Panamy. Komplikacji przy porodzie są spowodowane przez boginię Muu, która zatrzymuje dziecko w łonie matki i nie chce jej wypuścić ze swej krainy. Zadaniem szamana jest udanie się do siedziby Muu, pokonanie wszystkich grożących tam niebezpieczeństw, pokonanie złych duchów, broniących dostępu do Muu i stoczenie z nią pojedynku. Szaman za pomocą pieśni i sytuacji nie pojmowalnej dla chorej wywołuje emocje leku i zagrożenia, wprowadza w lekki stan ASC, pomagający w wyzwoleniu opatów, co w konsekwencji zapewnia relaksację, znieczulenie i poczucie wyzdrowienia. Levi-Strauss takie działanie nazywa skutecznością symboliczną

29. Trans szamański a halucynogeny w świetle doświadczeń Grofa.

Stanislav Grof – czeski psycholog prowadzący w latach 1954-1967 badania nad stanami zmienionej świadomości (dalej: ASC - altered states of consciousness ) z użyciem LSD-25 – dwuetylamid kwasu lizerginowego – najsilniejsza z syntetycznych substancji psychoaktywnych. Później, gdy utrudniono mu badania z kwasem, wymyślił technikę oddychania holotropowego, dającą podobne rezultaty.

Badania Grofa początkowo dotyczyły leczenia stanów psychopatologicznych, które rozrosły się do nowej dziedziny – psychologii transpersonalnej.

Grof uważał że dzięki psychedelikom możemy eksplorować „głębiny psychiki” i ponowne przeżywanie kolejnych faz ontogenezy (zaczynając od życia płodowego i doświadczenia narodzin)

4 główne fazy ASC:

1. Faza doświadczeń abstrakcyjnych i estetycznych:

• tworzenie się geometrycznych figur i egzotycznych mozaik, eksplozji barw i blasków ;], geometryzacja otoczenia, osób, przedmiotów, wizje rentgenowskie itd.

• iluzje optyczne i zmiany własnego ciała (miniaturyzacja, rozdęcie), zmiana poczucia czasu, synestezja (przesunięcie doświadczeń receptorów jednych na inne – smaczna muzyka);

• magiczny charakter rzeczywistości, intuicyjny / artystyczny wgląd w naturę rzeczy

1. Faza doświadczeń psychodynamicznych:

• wrażenia o konotacji emocjonalnej (konflikty, przeżycia z różnych okresów życia); uruchomienie pamięci fotograficznej – związanej z pokładami informacji w nieświadomości (90% bodźców)

• dla potrzeb tej fazy Grof wprowadził pojęcie COEX (System of Condensed Experience) – są to konstrukcje złożone z pamięci i reakcji na określony typ doznań, razem z fantazjami – towarzyszy im ten sam nastrój i rodzaj emocji (np. klaustrofobia). COEXy tworzą się wokół negatywnych i pozytywnych wydarzeń. Ponowne przeżycie COEX-u i odreagowanie go prowadzi do głębszych zmian osobowości, jak postawa życiowa i system wartości – zawsze o charakterze pozytywnym (make love not war!) COEX-y są podstawą indywidualnej osobowości

1. Faza doświadczeń okołoporodowych:

• proces własnych narodzin – najbardziej traumatyczne wydarzenie dla jednostki, stanowiące podstawę tworzenia systemów religijnych-szamańskich (wszystkie obrzędy przejścia i inicjacje na nich bazują)

• 4 matryce okołoporodowe (BMP – Basic Perinatal Matrices), najczęstsza sekwencja przebiegu: II-III-IV-I

• BMP I – pozytywny okres pobytu w łonie matki: wspomnienia „dobrego łona”, ekstaza oceaniczna, doświadczenie kosmicznej jedności, raj // lub zaburzenia w łonie (choroby, wtsrząsy), kosmiczne pochłonięcie, paranoidalne wyobrażenia, sensacje fizjologiczne, spotkanie z metafizycznymi mocami, doświadczenia poprzednich wcieleń

• BMP II – początek akcji porodowej, skurcze macicy – antagonizm dziecka i matki: fizyczne i psychiczne cierpienie, wyobrażenia piekła, pułapka bez wyjścia, apokaliptyczne wizje, absurdalność egzystencji, poczucie zagrożenia

• BMP III – przechodzenie przez kanał porodowy – współdziałanie z matką: walka o odrodzenie, intesyfikacja cierpienia do granic bólu i rozkoszy, orgie sadomasochistyczne, uczestnictwo w walkach, religie z krwawymi ofiarami (Chrystus, Dionizos)

• BMP IV – narodziny, oddzielenie od matki: śmierć i odrodzenie, gigantyczna dekompresja, ekstaza iluminacyjna, wizje ogromnych hal / przestrzeni, docenienie prostego sposobu życia, poczucie odkupienia, mania wielkości => przechodzi w BMP I

1. Faza doświadczeń transpersonalnych:

• rozerwanie bariery między sferą neuropsychiczną a starymi obszarami mózgu – przekroczenie granic ego, czasu i przestrzeni;

• [1]doświadczenia zw. z „obiektywna” rzeczywistością: identyfikacja z płodem, dzielenie stanów psychicznych z matką, dotarcie do pamięci przodków, wgląd w linie genealogiczną matki i ojca, wędrówka przez wcielenia ludzkie i zwierzęce, starożytne kultury itd.; doznania reinkarnacyjne, karmiczne koło; ekspansja świadomości w przestrzeni, eksterioryzacja (out-of-body-experience), poczucie jedności z całością życia na ziemi od zwierząt poprzez minerały aż do atomów ;]

• [2]wizje pozaobiektywnej rzeczywistości: spotkania z istotami nadnaturalnymi (duchy, kosmici), posługiwanie się obcymi językami, pisanie hieroglifów itd. spotkanie z archetypami, znalezieni odpowiedzi na wszystko;] doświadczenie Absolutu.

Zmiany u osób w postrzeganiu i wartościowaniu świata po tripach:

• rezygnacja z materialistycznego i mechanistycznego światopoglądu

• przejście na wegetarianizm i wiara w reinkarnację

Znaczenie dla badań nad szamanizmem:

Wierciński: Wielokrotne zażycie silnego halucynogenu wprowadza w takie poznawcze wglądy w naturę rzeczywistości, które są charakterystyczne dla szamanizmu.

Jedzenie kwasa powoduje więc głębokie zmiany osobowości, podobne do szamańskiej percepcji świata i zjawisk, lecz bez treningu duchowego i samokontroli dostarczają jedynie halucynacji i zaburzeń emocjonalno-poznawczych. Dowodzi to jednak, że pojęcia i symbole religijne nie są arbitralne, lecz biologiczne i obecne u każdego człowieka.

30. Rola halucynogenów w kulturze i religii.

Halucynogeny posiadają ogromne znaczenie symboliczne w wielu systemach religijnych świata. Symbolizowały eliksir życia, lub ziele nieśmiertelności. Kojarzono je z Księżycem i zającem lub królikiem.

Halucynogeny są dla szamanów nauczycielskimi duchami (np. muchomor na Syberii – axis mundi), pomagają w praktykach i udzielają rad (przenosi w krainę archetypów)

Przegląd halucynogenów:

1. grzyby: muchomory, psylocyby (psylocibe mexicana, semileanceta- dostępna w naszych rejonach, na wielu wilgotnych łąkach, bez recepty ;]) sporysz (buławinka czerwona – pasożyt na zbożach)

2. konopie indyjskie (po ich linach można się wspiąć do nieba – jakby ktoś nie wiedział ;])

3. opium i pochodne maku (dobre na sen.. wieczny ;])

4. meskalina – kaktus pejotlu

5. i różne takie jak: wilcza jagoda, bieluń itd. powoje bluszcze pnącza z amazońskich dżungli (z nich się robi ayahuascę)

Badania Rolanda Fischera: psylocybina (obecna w grzybach z gatunku Psylocibe) poprawia widzenie, powoduje ożywienie, przyspieszenie biegu myśli i wzrost siły – znaczenie dla myśliwych

Eliade twierdził że korzystanie z halucynogenów charakteryzuje zdegenerowane społeczności szamańskie, dalekie od prawdziwego szamanizmu, czemu wierzyć raczej nie należy, wielu badaczy potępiło tą koncepcje Eliadego. Osądźcie sami:

Eliade i podobni jemu badacze zjawiska szamanizmu, stronili od sprawdzania na sobie mocy „magicznych substancji” o których pisali. Być może stąd wyraźna niechęć do stwierdzania czegokolwiek o ich wpływie na stan transu. Eliade w rozmowie ze swoim uczniem powiedział nawet: „nic o tych roślinach nie wiem” i „jestem za stary by zaczynać coś nowego”, nie należy się mu dziwić, gdyż miał wtedy 78 lat.

Tezę o obecności halucynogenów w kulturach szamanistycznych popierali m.in. tacy badacze jak: Harner, Furst, Wasson, McKenna, Szyjewski ;]. – homo narcoticus

Środki zmieniające świadomość na Syberii: wódka, morska woda, muchomor czerwony (amanita muscaria), huba drzewna, ciepła krew renifera (to nie żart) i krew świni, różne wywary z ziół.

Mechanizm powstawania halucynacji:

Spór o „autentyczność” stanów transowych, zakończony przez Snydera (1973r.) – odkrył w mózgu receptory opiatowe, produkujące endorfiny i encefalinę (DMT - dimetylotryptamina). Czyli metody naturalne jak i substancje powodują to samo. Człowiekowi receptory opiatowe potrzebne są jako autonomiczny system kontroli bólu (aktywizowany w ekstremalnych warunkach – ból, stres, deprywacja itd.; a także w czasie medytacji, śmierci klinicznej). Opiaty działają na serotoninę, która przenosi impulsy bioelektryczne przez synapsy. W wyniku uruchamiają się nieoczekiwane połączenia w mózgu, sięgające pamięci nieświadomej czy starych „zwierzęcych” części mózgu (podwzgórze, hipokamp) – podstawa do halucynacji. Serotonina podobna jest w strukturze chemicznej do pochodnej kwasu lizerginowego – LSD (można zamówić na salvia.com.pl – smacznego ;]

31. Szamanistyczny obraz kosmosu.

nacechowany jest rozbudowaną symboliką obrazową i numeryczną, której źródłem są zjawiska otoczenia, krajobraz, sklepienie niebieskie, zwierzęta i rośliny.

• halucynacyjne wglądy w funkcjonowanie własnego ciała i znajomość anatomii nadają kosmosowi charakter żywego organizmu, będącego całością złożoną ze zróżnicowanych części

• przekonanie, że rzeczywistość jest dwudzielna: obserwowalna zewnętrzna i niewidzialna rzeczywistość wewnętrzna lub zaświatowa. > każdy element świata ma swoją ukrytą, nie poznaną stronę, którą operować może tylko szaman. szaman jest mistrzem światów, potrafi poruszać się między duchami i ludźmi. jest to doktryna przenikania się światów: rzeczywistość widzialna jest zwykle dalekim odbiciem niewidzialnej, z czego niewidzialna jest prawdziwsza, gdyż jest światem pozaczasowej stałości.

światy nakładają się na siebie za pośrednictwem zwierząt: istoty z tamtego świata chętnie przybierają postać kajmana, jaguara, anakondy, sępa. rozpoznać je mogą tylko szamani i tylko oni mogą je umieścić w rozbudowanej hierarchii.

wierzenia czukockie: każdy przedmiot może działać po swej woli i ma własną krainę rodzinną. nawet zjawiska abstrakcyjne (głód, sen), mają swoich "właścicieli", zarządców dusz, by ustalać z nimi ilość wcielanych dusz. Stwórca Tenamtongyn, Najwyższa Istota, jest rodzajem takiej duszy wszechświata.

• symbolika zwierciadlanego odbicia – inwersji

wszystko w świecie duchów jest niezwykłe, do góry nogami. duchy widzą do wewnątrz, jedzą odchody i skrzepy krwi, piją ropę z ran, śpią w dzień, działają w nocy, mają serce po prawej stronie, jedną mogę, rękę i oko itd. stare i chore renifery składane w ofierze zmieniają się w młode i piękne zwierzęta. przedmioty wysyłane na tamten świat należy połamać, uszkodzić. drzewo kosmiczne rośnie do góry nogami. "tak" znaczy "nie" i odwrotnie i tak też należy przemawiać do duchów.

przykład:

indonezyjska historia wkroczenia Tato Pondanga do tamtego świata

Tato Pondang cierpiał po utracie córki, pewnego dnia jakiś obcy zaproponował, że zabierze go do krainy śmierci. Polał mu głowę wodą 3 razy, obrócił 3 razy w lewo i kazał wyjść tyłem poza zagrodę. Tak Tato stał się niewidzialny dla żywych. Po spotkaniu z córką powrócił na ziemię, ale miał dar widzenia organów wewnętrznych. Było to dla niego męczące i chciał powrócić do poprzedniego stanu, więc jego przewodnik kazał mu stanąć na szczycie schodów domu, zarżnął nad jego głową białą kurę tak, aby krew oblała twarz Tato Pondanga. Później obrócił go 3 razy w prawo i wypchnął tyłem z podwórka domu. Tak Tato Pondang znów stał się zwykłym człowiekiem.

• świat opisywany przez szamanów można rozpatrywać jako szereg koncentrycznych sfer i układ wertykalny

- w porządku koncentrycznym świat ma strukturę mandaliczną, Ziemia ma "pępek", czyli miejsce zam, własnej społ. otoczonej przez "obcych" i dzikie okolice symbolicznie odpowiadające zaświatom. jest to zasada koncentrycznej symetrii.

- poza tym świat jest grą czterech sił odpowiadających 4 stronom świata, organizowanym przez centrum /szczególnie silnie akcentowane w kosmogoniach indiańskich/

szaman znajduje się w swoistym polu sił i musi umieć poruszać się tak, by wszyscy panowie stron świata byli usatysfakcjonowani.

przykład:

Sekulpowie, zachodnia Syberia

Elementy świata	Niebo Nun	Kraina Zmarłych Lattaryt Tetty
strony świata:	wschód, południe, lewa strona	zachód, północ, prawa strona
gł. bóstwo męskie:	Num "Niebo" i Ija	Kyzy "Demon" i Kyzy ija
ciało niebieskie:	Słońce Czely	Księżyc Irii(t)
	światłość	ciemność
płeć:	kobieta	mężczyzna
	życie	śmierć
zwierzęta symboliczne:	renifer, wilk, kruk, motyl	niedźwiedź/mamut, wydra, kret
Drzewo kosmiczne:	brzoza/modrzew	cedr/czeremcha

/pełna tabelka na str. 358 "Etnologii religii" Szyjewskiego/

• trójdzielność kosmosu na Świat Górny, Dolny i mediujący pomiędzy nimi Świat Środkowy, czyli Ziemię. Środkowy Świat jest siedzibą ludzi i przedmiotem zmagań sił kosmicznych Górnego i Dolnego Świata. każda istota i element tego świata są obiektem manipulacji i przebiegu mocy dwóch porządków, a także sfery sacrum i profanum.

GÓRNY ŚWIAT (Niebieska Wioska, Niebo)

ma budowę sferyczną. od 3 do 99 poziomów, najczęściej wymienianymi liczbami jest 7, 9 i 12 sfer

• najwyższa sfera utożsamiana z siedzibą Najwyższej Istoty ("duszy kosmosu", "gospodarza wszechświata"), noszącej imię będące synonimem nieba

- bóg nieba mieszka w "kryształowym zamku" będącym symbolem bezczasowości i doskonałości

- sfera ta jest zasadniczo niedostępna szamanom, mogącym jedynie docierać do przedsionka i tam przekazywać swe prośby i modlitwy strażnikom boga

- stąd wypływa moc utrzymująca egzystencję kosmosu, stąd niebiański bóg kieruje biegiem spraw świata, wysyłając swoich posłańców i dzieci

• niższe poziomy (przyjęła się jakucka nazwa: ołochy) zajmują pomniejsze bóstwa, zwłaszcza posłańcy Najwyższej Istoty i strażnicy jej spokoju

• kolejne związane są z bóstwami płodności, szczęścia łowieckiego, sprowadzającymi wiosnę i regenerację Kosmosu

- często na tym poziomie występuje tzw. Białe lub Mleczne Jezioro, w którym znajdują się skoncentrowane zarodki życia, dusz ludzi, zwierząt i owadów

- wyst. tu także macierzysta kraina wszystkich ptaków

- u ludów ałtajskich istotne miejsce w hierarchii niebios zajmowała siedziba boga-kowala i jego kuźnia

• czwartą bądź drugą (licząc od dołu) sferę zamieszkuje zwykle Słońce (wyobrażane w postaci bogatego gospodarza w kapiącym od złota stroju, tłustego i użyczającego ciepła i blasku ludziom)

- mieści się tu też siedziba Księżyca, który zwykle na poły przynależy do Dolnego Świata (Ketowie: Słońce i Księżyc – małżeństwo – spotykają się raz na 28 dni w czwartym niebie)

w każdej z kosmicznych sfer świeci odrębne "Słońce"

! ważne jest też trzecie niebo /lub przejście między 3. a 4./, gdyż jest to sfera przemiany inicjowanych szamanów – obdarza się ich tam ponadnormalnymi zdolnościami (jasnowidzenie, władza nad ogniem, przepowiadanie pogody)

• sfera najbliższa ziemi to zwykle siedziba duchów przodków, uznawanych za niebiański lud, bawiących się i polujących w niebiańskiej tajdze (mityczne Kosmiczne Polowanie- aktorami są gwiazdozbiory Orion i Wielka i Mała Niedźwiedzica; gwiazdy mogą być światłami ognisk niebiańskiego ludu czy korzeniami rosnących tam drzew)

- szamanom ciężko się tam poruszać, w pobliżu Słońca jest zbyt gorąco, przy lodowych - chmurach zimno

- świat pierwszego nieba niemal całkowicie odpowiada ziemi, płyną po nim analogiczne rzeki, pogoda jest podobna, ale życie jest tam lżejsze i przyjemniejsze, zwierzyna łatwiejsza do złowienia, więcej zabaw, świąt itd.

- w myśl zasady odwrotności, kiedy na dole jest zima, tam panuje lato, miejsce nocy najmuje dzień itd.

dla ludów syberyjskich niebo ma kształt czumu (wg wp: czum, przenośny, stożkowy namiot ze skóry lub płótna o okrągłej lub owalnej podstawie;), jego dymnik czyli ujście stanowi zwykle Gwiazda Polarna. Można się przez nie dostać do niebiańskich zaświatów przez promienie Słońca, tęczę, dym z ognisk. Można też udać się tam fizycznie, np. zaprzęgiem czy na nartach, jak to udawać się miało mitycznym herosom. Wtedy to wykorzystywano inne przejście- "szczelinę nieba", tj. styk nieba z ziemią- horyzont. Tędy wpadają na świat wiatry. Jest to niebezpieczne miejsce, to otwór z ciągle rozwierającymi i zwierającymi się szczękami, młotem i kowadłem, dwoma skałami, ogonami dwóch ryb, ma których wspiera się świat. Szamani tracą tam moc. Przejście wymaga zręczności i wiedzy o zaświatach, a stawką jest zdrowie psychiczne. W tym miejscu spotykają się zwykle władcy Górnego i Dolnego świata by decydować o losach kosmosu i czasie życia poszczególnych ludzi.

poza symb. czumu – strony świata i kierunek ruchu> niebo odpowiada południu i wschodowi, źródłom rzek, ruchowi prawo- i dośrodkowoskrętnemu. zwierzęta kojarzone z Górnym Światem: ptaki drapieżne i wodne, konie, renifery; kolor czerwony i brzoza.

DOLNY ŚWIAT (Kraina Złych Duchów, Niższa Wieś, Ziemia Zmarłych, Podziemia)

zwykle 3, 7 lub 9 poziomów

- prowadzi do niego szczelina w horyzoncie, wąski otwór, nurt Kosmicznej Rzeki, korzenie Drzewa Kosmicznego

- zagłębianie się tam jest niebezpieczne, przejścia strzegą strażnicy (u Koriaków – złe psy; na Syberii – mamut, którego nikt nigdy nie widział, poruszający się pod ziemia i podważający bieg rzeki; u Nichwów – strażniczka)

- po przebyciu wąskiego przejścia między światami dusza nie może już powrócić do tego samego ciała

- duchy wędrują różnymi drogami, zależnie od rodzaju śmierci lub od miejsca pochodzenia. droga wiedzie zwykle na zachód lub północ, zmarłych grzebie się twarzami do ziemi, by mieli bliżej do Dolnego Świata

- ponieważ zmarli nie mają życia, identyfikowanego na Syberii z oczami, powinien towarzyszyć im koń i pies lub zaprzęg starych reniferów, które po przejściu granicy światów staną się młode. dlatego przy grobie zabija się (niszczy) sanie i dwa stare reny ciemnej maści, po czym układa się na nich połamane rzeczy zmarłego (m.in. woreczek z żużlem z ogniska domowego, który ma stać się płonącymi węglami)

• kolejny poziom: kraina zmarłych, w której mieszkają przodkowie ludzi. odpowiednikiem Podziemi i ich Drzewa Kosmicznego – modrzewia jest czasami podwodna kraina zmarłych, do której schodzi się po drzewie czeremchy. od tego świata oddziela go zwykle trudna do pokonania przeszkoda, np. podziemna rzeka. Reny rzucają się z saniami do rzeki, a duch zostaje pokryty lepką substancją (wszystkie przelane na ziemi łzy), która obmywa go z wszelkich nieczystości życia. tu też wraca mu wzrok i głos (Samojedzi).

Sekulpowie: zmarli żyją tak jak na ziemi, ale są bogatsi.

-dominuje zasada odwrotności (serce po prawej str. itd.).

-motyw "połowiczności" zmarłego (przodek lub bóg zmarłych przecina go na pół i jedną połowę wrzuca do Rzeki Zmarłych, tak dokonuje się oczyszczenie i zmarły może wejść do rodowych czumów)

-motyw Miasta Zmarłych. władczynią siedziby zmarłych jest Dolna Starucha, Ylynta Kotta. jej siedzibę w Mieście Zmarłych otacza "żelazna sieć", służąca do połowu dusz. wkoło żyją niezliczone stada kaczek. strażnicy: półniedźwiedzie-półludzie z szablami. nie ma tam światła, panuje wieczny mrok i milczenie. topografia odpowiada pow. Ziemi, tylko dzień/noc i pory roku są odwrotne. "szczerbate" Księżyc i Słońce dają tylko cień światła i ciepła. rosną tam żelazne rośliny, wąwozami spływają łzy i krew. zmarli mogą podsłuchiwać to, co dzieje się w ich dawnym środowisku. polują na lemingi i robaki, posługują się połamanymi sprzętami.

Nganansanie (też Syberia): zmarli mogą kontaktować się z żywymi poprzez szamanów, mogą pokazywać się w snach krewnym i przemawiać przez trzaski iskry z ogniska domowego. najstarsi, a zwłaszcza szamani zwykli, umierając, porywają ze sobą inne dusze krewnych czy domowników. uczestnicząc w wielu łowach, pogrzebach czy zabójstwach stają się nieczyści. z biegiem czasu takie dusze mogą się przekształcić w złe duchy i schodzą niżej do podziemi.

- coraz niższe poziomy krainy zmarłych- coraz zimnej. zamieszkują je złe duchy wywołujące choroby i wszelkie zło. szamani wędrujący po podziemiach muszą mieć żelazne naramienniki, którymi mogą rozbijać wieczną marzłoć.

- w najniższym poziomie mieszka włada zmarłych i mrozu oraz podległe mu demony czy duchy chorób (u Sekulpów: Kyzy; ludy ałtajskie: Erlik).

- pod siedzibą władcy podziemi znajdować się mogą podpory kosmosu (np. kosmiczne ryby, niebiański byk).

AXIS MUNDI

- najistotniejszym elementem kosmologii szamańskiej jest łącznik między trzema światami, czyli axis mundi- oś świata, oś kosmiczna, symboliczne wyobrażenie kosmosu w postaci pionowej struktury, wokół której zorganizowane są i na której wspierają się poszczególne jego elementy.

- symbolizuje ograniczoną jedność świata, umiejscawiana w centrum, przedstawiana jako słup, góra czy Drzewo Kosmiczne (w antropologii religijnej- jako kręgosłup praprzodka).

- to droga przenosząca do innego świata, pomost między różnymi sferami rzeczywistości (symbole: drabina, sznur, łuk tęczy, Droga Mleczna, promienie Słońca)

- jedynie szamani mogą się na nie wspiąć, gdyż to oś istniejąca w wymiarze duchowym, przeznaczona dla wędrówek dla duchów zmarłych.

najczęstszą formą osi kosmicznej jest Drzewo Kosmiczne – gigantyczne drzewo rosnące w samym środku wszechświata, podtrzymujące go i wyznaczające centralną oś. poszczególne partie Drzewa odpowiadają piętrom kosmosu. im wyżej szaman się na nie wespnie- tym większą mocą będzie dysponować. tylko wybrańcy mogą dotrzeć na sam szczyt i zjednoczyć się z Najwyższą Istotą.

w wielu tradycjach przedstawiane jest jako rosnące w pozycji odwrotnej, wtedy korzenie symbolizują Świat Górny, a konary Świat Dolny. czasami symbol ten ulega dualizacji i zwielokrotnieniu, wtedy każdy poziom lub strona świata ma swoje odrębne drzewo.

zawieszone na jego gałęziach Słońce i Księżyc wyznaczają rytm przemian kosmicznych, na wierzchołku zwykle siedzi ptak, u korzeni wąż, co ma potwierdzić sferyczne charakter kosmosu. kwiaty lub ptaki są postaciami dusz zmarłych. wyrastanie z nasienia i rozrastanie się Drzewa Kosmicznego jest częstym symb. czasu.

symbolem ekwiwalentnym do Drzewa jest Góra Kosmiczna łącząca wszystkie poziomy bytu, wszystkie światy, na której opiera się sklepienie nieba. podobnie jak Drzewa umieszczona jest w centrum świata, pod Gwiazdą Polarną, otoczona wodami kosmicznymi, jej wierzchołek dotyka nieba stanowiąc siedzibę bogów, a podstawy tkwią w Dolnym Świecie. podzielona jest najczęściej na 7 pięter (od 7 widzialnych planet). identyfikowana z nią zwykle największe okoliczne szczyty. jej wnętrze odpowiada łonu Matki-Ziemi, stanowiąc odpowiednik krain piekielnych i siedzibę dusz zmarłych.

zagrożenie integralności cielesno-duchowej szamana symb. wąskie przejście między światami. o wąskim przejściu było już wcześniej- na pocz. opisu Dolnego Świata

strażnicy mają łowić tych, którzy bezprawni próbowali się wedrzeć do zaświatów, poddają także zmarłych próbom kwalifikującym i kierują ich na właściwą drogę.

ten etap bywa też przedstawiany jako wąski most (łuk tęczy, most strzał, przedsionek, tunel, brama, labirynt, Droga Mleczna, otwór w centrum nieba itd.). w symb. antropologicznej jest to punkt skurczenia się świadomości, powrót do stanu embrionalnego.

świat, w którym porusza się szaman, wywiera na niego niepohamowany wpływ i każe narzucać na rzeczywistość "tego świata" siatkę kategorialną rzeczywistości duchowej. kostium i przedmioty oraz siedzibę szamana charakteryzuje bogata symbolika kosmogoniczna.

pal podtrzymujący jego czum oparty był na słupie modrzewiowym przedstawiającym Drzewo Kosmiczne

naprzeciw wejścia wychodzącego na wschód umieszczano platformę z wizerunkami strażników zaświatów- była to tratwa, którą szaman mógł spływać nurtem Kosmicznej Rzeki do Dolnego Świata.

gdy odgrywana akcja duchowej wyprawy rozgrywała się na lądzie, szaman zasiadał na dywaniku ze skóry renifera, łosia lub niedźwiedzia.

od wschodu i zachodu czumu- dwie konstrukcje: wschodnia- źródła Kosmicznej Rzeki, zachodnia- jej ujście i cały Dolny Świat.

przed samym wejściem: kilka drewnianych wizerunków reniferów, na które nakładano rzeźby pomniejszych duchów.

32. Symbolika kostiumu i bębna szamańskiego.

strój to podstawowy zewn. wyróżnik szamana

tam, gdzie na co dzień spotykamy bogaty strój, szaman może występować nago (Eskimosi), ozdabiają ich tatuaże lub malunki na ciele

strój szamana syberyjskiego uszyty jest ze skóry, góra- zwierzęcia zw. z Górnym Światem, np. renifera, a spodnie i buty- zw. z Dolnym Światem, np. niedźwiedzia. do tego ma również pas ze skóry węża symb. moc szamana i okrąg Środkowego Świata. można powiedzieć, że szaman nosi na sobie mapę zaświatów lub że sam jest kosmosem.

Eliade: ornitomorfizm kostiumów szamańskich

np. obecność "ogona", skrzydła i pióra prawdziwe bądź pod postacią odpowiednio ukształtowanych frędzli. w te frędzle mają się wplątywać dusze i zarodki zwierząt podczas szamańskich podróży.

silnie wyróżniany motyw zdobniczy kostiumu to axis mundi w postaci Drzewa Kosmicznego lub kręgosłupa przodka; na Syberii przybiera postać naszytego na plecach metalowego szkieletu lub haftowanego napierśnika.

poza kręgosłupem mogą wyst. inne naszyte części szkieletu> odwołanie do skeletonizacji.

często poszczególne symbole przenikają się tworząc symbole kompleksowe (np. napierśniki szamanów keckich zawierają oraz jaszczurki jako zwierzęcia szamańskiego, antropomorficznego, praprzodka, kręgosłupa i Drzewa Kosm.).

poza tym do kostiumu przyszyte są:

- metalowe, czasem skórzane, ozdoby mające przedstawiać duchy pomocnicze szamana

- dzwoneczki do przywoływania dusz

- ozdoby o znaczeniu kosmologicznym: kręgi solarne czy kółka z dwoma postaciami przedstawiające wejście do zaświatów i jego strażników

- naramienniki

>>pełny kostium szamana syberyjskiego może ważyć do kilkudziesięciu kg

przystrój głowy

symb. wypełniającą szamana moc

Indianie Amazonii: upleciona z liści korona

Indianie Prerii: imitacja głowy zwierzęcego ducha opiekuńczego (niedźwiedzia, wilka, bizona) z zachowanymi rogami

Syberia: rogate korony z ostrzem nad czołem do przebijania chmur

częsta jest symbolika ornitomorficzna: przystrój z piór wplecionych w koronę lub otoczonych frędzlami. u niektórych (szamani itelmańscy czy keccy) frędzle opadają na twarz, zasłaniając oczy (zw. z przekonaniem , że zwykłymi zmysłami nie można oglądać świata duchów, potrzebny jest do tego specjalny, jasnowidzący wzrok). innym sposobem drugiego wzroku jest tzrecie oko (gwiazda, kamień szlachetny itd.) umieszczane nad czołem na przystrojach głowy.

spiczasty kształt czapki, nieraz z "antenkami" na szczycie ma – jak rogi jelenie – odnosić się do kontaktów ze światem niebiańskim, przekazywania myśli i uczuć szamana.

często wyst. też maski.

na str. 370-371 "Etnologii religii" są rysunki i dokładny opis szamańskiego stroju, można sobie zobaczyć. nie widzę sensu przepisywania, a większość chyba ma książkę.

charakterystyczne "rekwizyty" szamańskie (nie opisuję, bo pytanie jest o kostium i bęben):

- zwierciadło

- kryształ górski

- laska szamańska

- instrument muzyczny.

Najczęściej stosowanym instrumentem muzycznym jest bęben.

kultury syberyjskie: szaman nie może egzystować bez bębna, gdyż jest on uzewnętrznieniem jego zwierzęcego ducha opiekuńczego, wierzchowcem bądź łodzią przenoszącą go w zaświaty oraz pojemnikiem na duchy pomocnicze i przywożone stamtąd dobra (zarodki zwierzyny, duchy chorych, błogosławieństwa).

uderzenie weń budziło przyrodę i jej duchy z uśpienia.

kształt i konstrukcja mogą być różne: w buddyzmie tantrycznym to dwie połączone ludzkie czaszki, w Afryce- tam-tam, w Oceanii gong wydrążony w drzewie. w Eurazji i Am. Północnej preferowany jest bęben jednostronny, ze zwierzęcej skóry rozpostartej na drewnianej obręczy, od spodu podtrzymywany rękojeścią.

każdy element niesie silną symbolikę kosmologiczną, np. u Ewenków bęben pokryty jest skórą renifera, czyli zwierzęcia-duszy kosmosu, a obręcz wykonywano z modrzewia (czyli Drzewa Kosmicznego). rękojeść była wyrzeźbiona na kształt dwóch zrośniętych ogonami szczupaków, stanowiących podstawę świata, a ich ogony były bramą-przejściem. bęben symbolizował więc kosmos, membrana- niebo, wnętrze- Świat Dolny. półkola wyrysowane na obręczy symb. zbiorniki poszczególnych duchów rodowych, a narysowane sylwetki- duchy. w całości był też symb. bramy w zaświaty oraz wierzchowca-ducha opiekuńczego.

rysunki na membranie miały odwzorowywać strukturę szamańskiego kosmosu. mogły przedst. trójpoziomowy, wertykalnie podzielony świat, na którym wyobrażone są najważniejsze duchy, szaman i jego krewni itd. bębny lapońskie: kosmogramy z mapami gwieździstego nieba. wyryte na obręczach znaki pozwalały orientować bęben względem prawdziwego nieba. na narysowanym rombie – "słońcu" w centrum bębna umieszczano tzw. "żabkę", czyli kość wróżebną, po czym uderzano od spodu pałeczką. wędrówka "żabki" przez gwiazdozbiory miała wyznaczać bieg rzeczy w przyszłości.

czasami na spodniej części też umieszczano rysunki- wyobrażały Dolny Świat. umieszczona w jego wnętrzu rękojeść jest na Syberii i u Eskimosów rzeźbiona w postać ludzką, reprezentującą Praprzodka – pierwszego szamana. analogicznie pałeczki bębnów, ukształtowane antropomorficznie, mają wyobrażać ducha pomocniczego szamana.

32. Zwierzę w szamanizmie.

Postać szamana nieodłącznie związana jest ze zbieraczo – łowieckim trybem życia niewielkich grup ludzkich a przez to również z wynikającym z niego stosunkiem do świata zwierzęcego. Metafizycznie identyfikuje się on z dzikimi zwierzętami zabezpieczającymi pożywienie i odzież, zdolny jest do sprawowania kontroli nad zwierzyną łowną oraz do zostania mistrzem dzikich igrzysk i pogromcą przyzywającym zwierzęta. W wielu przypadkach szamanizm zespolił się ściśle z kultami łowieckimi. Szaman nie tylko przepowiadał wyniki łowów ale też poprzez trans wpływał na ich przebieg.

Wyobrażenia te znajdują swoje odzwierciedlenie w górnopaleolitycznym malarstwie jaskiniowym np.:

• Szyb Martwego Człowieka w Lascaux - laska szamańska, drzewo kosmiczne, żubr – duch opiekuńczy i dusza szamana w ptasim kształcie wychodząca z ciała – całość interpretowana jako obraz transu szamańskiego.

• Postacie ptasiogłowych mężczyzn na stropie w Altamirze.

• Wyobrażenie żubra i wznoszącego w błagalnym geście ręce człowieka w Villars.

• Malowidła z Trois Freres ukazujące postacie tańczących ludzi ubranych w żubrze skóry.

Postać zwierzęca jest też typową formą jaką przyjmuje duch opiekuńczy i inne duchy pomocnicze. Odnaleźć tu można wpływy totemizmu – duchy te uważa się za przodków szamana przekazywanych z ojca na syna. Zoomorficzne formy tych duchów są tu dzielone na takie postacie, które mogą funkcjonować tylko w świecie podziemnym (niedźwiedź, sowa, puchacz, jaszczurka, wąż, ryba) lub w górnym świecie (koń, jeleń, renifer, dzienne ptaki drapieżne). Istnieje również wiele zwierząt które są uniwersalnymi nosicielami szamana. W wielu kulturach rolę tą pełnią kotowate np. jaguar u Indian Amazonii czy tygrys w Azji południowo – wschodniej. Do najbardziej rozpowszechnionych nosicieli szamanów zaliczany jest orzeł – idea ta spotykana jest na Syberii, w Ameryce Północnej, na Bliskim Wschodzie i w Europie. Orzeł przynależy symbolice granicznej, piorunowej, jako ptak solarny jest symbolem sublimacji i regeneracji mocy. Mity buriackie wyrażają, dość powszechnie obecne przekonanie, że sztuka szamańska przyszła z nieba na skrzydłach orła. Analogiczne funkcje pełni kruk u Eskimosów, Eskimosów ludów paleoazjatyckich Syberii, czy u Indian Północno – Zachodniego Pacyfiku.

33. Duchy i dusze w szamanizmie.

Duchy przodków odgrywały istotną rolę przy wyborze szamana. Nieżyjący szamani wyszukiwali wśród nowo narodzonych dzieci krewnych swoich następców (znakiem wyboru były tu często niezwykłe znaki i wydarzenia przy narodzinach oraz rozmaite deformacje ciała). Niezależnie od predestynacji musiało jednak nastąpić wyraźne wskazanie szamana przez duchy – przyjmowało ono postać silnej choroby, trafienia przez piorun, nasilających się snów czy wizji. Szamańska choroba i towarzyszące jej cierpienia wybranego były traktowane jako symptomy oddania się duchom czyli skazania na śmierć w wymiarze ludzkim.

Odnośnie duchów opiekuńczych (o czym było już trochę przy okazji poprzedniego pytania) dodać jeszcze można, o istotnym dla słownika szamańskiego idiomie zgodnie z którym bogowie regularnie dosiadają swoich ludzkich wierzchowców, np. wyznawcy afrochrześcijańskich religii byli opisywani jako konie swych duchów domowych. Mandżurowie czy Ewenkowie faktycznie oddają konia do dyspozycji duchów - konie te sprowadzane są do domu, przyozdabiane wstążkami i ustawiane przed kapliczkami przodków.

Inna symbolika pojawiająca się w kontekście związku szamana z duchem nawiązuje do dziedziny erotycznej. Do szamana przybywa duch opiekuńczy w postaci kobiety, do szamanki – mężczyzna – zawierany zostaje (często nawet publicznie) formalny związek małżeński, na Haiti może skończyć się to nawet otrzymaniem świadectwa ślubu. Każdej podróży w zaświaty towarzyszy groźba zagubienia się i utraty przewodnika – w przypadku nieopanowania ducha opiekuńczego może nastąpić zapadnięcie na chorobę psychiczną czy całkowite owładnięcie przez duchy.

Duchy w kontekście kosmologii szamańskiej:

Najwyższą sferę górnego świata zajmuje zazwyczaj „dusza kosmosu” – najwyższa istota nosząca imię będące synonimem określenia fizycznego nieba. Bóg nieba mieszka w kryształowym pałacu (symbol bezczasowości i doskonałości) a sfera w której przebywa nie jest dostępna szamanowi – może on jedynie dotrzeć do jej przedsionka by tam prośby swe przekazać strażnikom boga. Niższe poziomy (otłochy) zajmują pomniejsze bóstwa - posłańcy istoty najwyższej i strażnicy jej spokoju, dalej bóstwa płodności (często mowa jest tu o Białym lub Mlecznym Jeziorze koncentrującym zarodki życia, dusz ludzi i zwierząt). Sfera najbliższa ziemi to zwykle siedziba duchów przodków uznawanych za niebiański lud. Dolny Świat zależnie od plemienia określany jest jako Kraina Złych Duchów, Najniższa Wieś, Ziemia Zmarłych. Podobnie jak świat górny podzielony jest na wiele poziomów, strzegą go strażnicy a duchy przemierzają go różnymi drogami zależnie od rodzaju śmierci. Zmarłym (wg. przekonań syberyjskich pozbawionym oczu) w drodze towarzyszy koń, pies lub zaprzęg reniferów. Kresem wędrówki staje się tu dotarcie do krainy zmarłych. U Selkupów kraina ta opisywana jest jako wypełnione wielką ilością grobów miejsce w którym zmarli (mimo panującej zasady odwrotności) wiodą życie bogatsze ale podobne do ziemskiego. Obecny jest też motyw połowiczności zmarłego – jeden z przodków przepoławia przyjeżdżającego ducha zmarłego i jedną jego połowę wrzuca do Rzeki Zmarłych.