Pojęcie ekonomii- definicja
Ekonomia jest nauką zajmująca się badaniem działalności gospodarczą ludzi. Bada jak ludzie gospodarują, czyli jakich dokonują wyborów aby uzyskać jak najlepszy efekt. Ekonomia zajmuje się wytwarzaniem, wymianą i konsumpcją.
Gałęzie ekonomii-mikro i makro ekonomia
Mikroekonomia opisuje i wyjaśnia indywidualne decyzje na rynkach dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych. Makroekonomia bada i wyjaśnia zjawiska i procesy gospodarcze zachodzące w całej gospodarce.
Pojęcie rynku
Rynek jest to mechanizm pozwalający konsumentom i producentom dokonywać transakcji kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz dóbr i usług.
Rynek:
kieruje rzadkie zasoby do tych podmiotów gospodarujących , które je najefektywniej wykorzystają informuje o zmianach cen relatywnych (w ekonomii nie posługujemy się ceną absolutną jakiegoś dobra lecz jego ceną relatywną tzn. w porównaniu do cen innych dóbr)
Rynek można rozpatrywać ze względu na:
zasięg terytorialny (np. rynek lokalny, krajowy, międzynarodowy), przedmiot transakcji (rynek dóbr i usług, zasobów ekonomicznych, w tym pracy, kapitałowy), stopień zrównoważenia rynku (rynek producenta, rynek konsumenta)
Funkcjonowanie rynku
Transakcje kupna – sprzedaży zachodzące na rynku dóbr i usług zależą od popytu, podaży oraz ceny. Popyt kształtują kupujący, natomiast podaż sprzedający.
Popyt - to zgłaszane przez nabywców w danym czasie zapotrzebowanie na określone towary i usługi, poparte posiadanie określonych środków pieniężnych, pozwalających na nabycie pożądanych dóbr i usług po określonej cenie.
Podaż - to ilość dóbr i usług, jaka jest oferowana do sprzedaży po określonej cenie i w określonym czasie
Cena - to wartość towaru lub usługi wyrażona w pieniądzu, którą kupujący płaci sprzedawcy za towar lub usługę
Relacja między popytem i podażą przesądza o cenie. I odwrotnie – poziom cen wpływa na popyt i podaż. Im cena wyższa, tym popyt mniejszy, im cena niższa tym popyt większy. Przy dużej podaży ceny maleją, natomiast przy małej – rosną. Jest to tak zwany mechanizm rynkowy, który nie tylko ma wpływ na cenę, lecz również na rozwój lub zaniechanie produkcji określonych produktów.
Teoria zachowania konsumenta
Zachowanie racjonalne
Zachowanie racjonalne rozumie się takie wewnętrznie spójne postępowanie, które umożliwia jednostce maksymalizację satysfakcji. Konsument zachowuje się racjonalnie wtedy gdy przy danym dochodzie stara się kupić takie ilości dóbr, które sprawią mu największe zadowolenie.
Zachowanie takie opiera się na trzech założeniach;
Jednostka ma określone preferencje i potrafi, w pewnych granicach określić swoje potrzeby, jednostka jest zdolna do uporządkowania swych potrzeb w sposób wewnętrzny spójny. Od odczuwanych najbardziej intensywnie do najmniej pożądanych, jednostka dokonuje wewnętrznie spójnych wyborów w celu maksymalizacji swego zadowolenia.
Z założenia o racjonalności zachowania wynika że;
· poszczególne jednostki dokonują wyboru spośród wielu wariantów ,
· przy dokonaniu wyboru jednostka musi zrezygnować z jednego lub więcej wariantów,
· racjonalne zachowanie wiąże się z kosztem, którym jest wartość najbardziej preferowanego, ale nie wybranego wariantu,
· dążąc do maksymalizacji korzyści, jednostek będzie podejmować działania przynoszące jej więcej korzyści niż kosztów
Zachowanie irracjonalne
Zachowanie irracjonalne to takie postępowanie, które jest wewnętrznie niespójne lub sprzeczne z najlepiej pojętym interesem konsumenta i za takie jest ono uznawane przez niego samego w chwili jego podjęcia. Uważa się ze o wyborach konsumenta irracjonalnego decyduje nie chłodna kalkulacja, lecz naśladownictwo, snobizm, impulsy i motywy tkwiące głęboko w podświadomości, z których najczęściej nie zdaje sobie sprawy.
Definiowanie konsumenta
Konsument - w ekonomii osoba nabywająca od przedsiębiorcy towar lub usługę. Nie istnieje uniwersalna prawna definicja konsumenta. W polskim prawie pojęcie konsumenta zostało zdefiniowane w kodeksie cywilnym jako "osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową".
W tradycyjnej ekonomii przyjmuje się, że konsument jest, obok producenta, podstawowym uczestnikiem gry rynkowej. Relacje między oboma tymi podmiotami są istotą funkcjonowania rynku. Gdy wielkość oferty sprzedaży oferowanej przez producentów przekracza zapotrzebowanie konsumentów mówi się o rynku konsumenckim. Gdy sytuacja jest odwrotna, to znaczy na rynku występują silne niedobory produktów i usług mówi się o rynku producenta. W sytuacji, gdy na rynku dominuje jeden producent, który może dyktować ceny i asortyment towarów mówi się o rynku monopolistycznym. W ekonomii i marketingu konsument jest pojęciem w dużym stopniu statystycznym, tzn. nie analizuje się konsumentów jako indywidualne osoby lecz raczej jako rodzaj masy, w której występują określone tendencje i typowe zachowania.
Pojęcie konsumpcji- jako proces zaspakajania potrzeb
W ujęciu mikroekonomicznym konsumpcja (spożycie) oznacza akt a zarazem proces zaspokajania potrzeb ludzkich przez zużycie lub stopniowe zużywanie nabytych, wytworzonych lub udostępnionych z pominięciem rynku.
Takie ujęcie konsumpcji oznacza, że:
istotą spożycia jest zaspokojenie różnorodnych potrzeb człowieka, dochodzi do zużywania bądź wielokrotnego użytkowania określonych dóbr konsumpcyjnych, najczęściej w gospodarstwie domowym, zachodzi proces nabywania produktów materialnych i usług w trakcie którego nabywca podejmuje różnego rodzaju decyzje wyboru określonych produktów, styka się on na rynku ze stanem gospodarki, którego odzwierciedleniem są wytworzone produkty materialne i świadczone usługi, zasoby nabywanych środków konsumpcji mogą być uzupełnione w gospodarstwie domowym w ramach własnej działalności wytwórczo usługowej, udostępniane są konsumentowi przedmioty konsumpcji z pominięciem rynku, głównie finansowane ze środków publicznych lub w formie darowizn.
Potrzeby człowieka
Potrzeba to stan braku lub inaczej stan niepokoju w jakim znajduje się człowiek. Stan ten może być usunięty po zaspokojeniu potrzeby. Możliwość jej zaspokojenia uruchamia wszelkie ludzkie działania. Człowiek odczuwa różnorodne potrzeby. Niektóre z nich, jak np.: potrzeba uczucia, nie dadzą się zaspokoić dzięki działalności gospodarczej. Inne , jak potrzeba jedzenia, ubierania się, zaspokajane są przez konsumowanie dóbr. Są to potrzeby ekonomiczne. Wynikają one z funkcjonowania organizmu ludzkiego, warunków klimatycznych, kultury danego społeczeństwa. Cechą potrzeb jest to, że są ilościowo nieograniczone, stale się odradzają, są społecznie uwarunkowane, są zmienne w czasie.
Hierarchia potrzeb wg Abrahama Maslowa.
potrzeby niższego rzędu:
potrzeby egzystencji np.: pragnienia, jedzenia, snu, wynagrodzenia za pracę.
Potrzeby bezpieczeństwa np.: dachu nad głową, ochrony zdrowia, bezpiecznego życia bez wojen i zagrożeń terrorystycznych
potrzeby wyższego rzędu
potrzeby społeczne(potrzeby przynależności do grupy)np.: miłości, przyjaźni, akceptacji w otoczeniu.
potrzeby uznania np.: niezależności, szacunku dla samego siebie, dla innych i ze strony innych ludzi.
potrzeby samorealizacji np.: rozwoju osobistego, rozwoju zainteresowań, odnoszenia sukcesów, awansu.
Teoria hierarchii potrzeb Maslowa zakłada, że:
aby móc zaspokajać potrzeby wyższego rzędu trzeba mieć zaspokojone potrzeby niższego rzędu
ilość potrzeb człowieka jest nieograniczona (po zaspokojeniu jednej pojawia się kolejna itd.)
Preferencje konsumenta (indywidualizm preferencji)
Konsument na rynku jako przedstawiciel gosp. domowego może przyjąć następujący sposób zachowania się: wybiera między alternatywami konsumpcji i czyni to w sposób świadomy zgodnie z własnym interesem (jest to założenie o ekonomicznej racjonalności konsumenta) ; posiadając pełną i prawdziwą informację o produktach, konsument sam potrafi najlepiej ocenić na czym polegają jego korzyści, błędy w podejmowaniu decyzji są wynikiem braku odpowiednich informacji ; konsument decyduje sam o strukturze własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami jak również dochodami oraz cenami dóbr obowiązującymi w danym momencie na rynku, konsument zaspokajając własne potrzeby może zastępować jedne dobra drugimi (substytucyjność dóbr).
Użyteczność – suma zadowolenia (satysfakcji, przyjemności) jaką osiąga indywidualny konsument z posiadania lub konsumowania danego dobra, użyteczność ma charakter subiektywny i jest kategorią abstrakcyjną, wyróżniamy 3 użyteczności:
całkowita – oznacza stopień zadowolenia jaki posiada jednostka z konsumpcji lub posiadania określonej ilości danego dobra;
przeciętna – wielkość średnia;
krańcowa - (marginalna) jest to przyrost (wzrost lub spadek) zadowolenia jakie osiąga konsument ze zwiększania swojej konsumpcji (dobra lub usługi) o jednostkę; suma użyteczności krańcowych jest równa użyteczności całkowitej;
Preferencje są odzwierciedleniem gustów konsumenta. Preferencje konsumentów, orientacja konsumentów co do użyteczności, jaką daje im konsumpcja różnych ilości różnych dóbr i usług połączona ze skłonnością do maksymalizacji użyteczności całkowitej.
Zaspokojenie potrzeb możliwe jest przy wykorzystaniu różnych kombinacji ilościowo-asortymentowych (koszyków) dóbr i usług, które każdy konsument porządkuje wg własnej, indywidualnej oceny ich użyteczności, tworząc subiektywną skalę preferencji.
Założony poziom użyteczności całkowitej, a więc poziom zaspokojenia potrzeb, konsument może osiągnąć za pomocą wielu różnych koszyków dóbr i usług. Ich zbiór tworzy w układzie współrzędnych krzywą obojętności, mającą kształt łuku o końcach asymptotycznie zbliżających się do osi układu. Każdy możliwy poziom użyteczności reprezentuje inna krzywa obojętności - wszystkie one tworzą mapę obojętności konsumenta.
Im wyższy poziom użyteczności obrazuje dana krzywa, tym bardziej jest ona oddalona od początku układu współrzędnych (krzywe nie przecinają się). Każdy konsument chciałby osiągnąć jak najwyższy poziom zaspokojenia potrzeb, a zatem realizować którąś z kombinacji znajdujących się na krzywej obojętności leżącej najwyżej. W swoich preferencjach jest on jednak ograniczony przez poziom dochodów nominalnych oraz ceny dóbr i usług.
Rzadkość występowania zasobów a możliwości produkcyjne
Każdy człowiek aby żyć musi zaspokajać swoje potrzeby, które są nieograniczone. Część potrzeb może być zaspokajana poprzez dobra i usługi. Niestety zapotrzebowanie ludzi na dobra przekracza możliwości społeczeństwa w zakresie ich wytwarzania. Zjawisko to określane jest jako zjawisko rzadkości (niedostatku) . Występuje ono we wszystkich krajach zarówno bogatych jak i biednych. Rzadkość zmusza ludzi do gospodarowania, czyli dokonywania wyborów. W oparciu o analizę kosztów i korzyści społeczeństwa muszą podjąć decyzję: co produkować, w jakich ilościach, przy zastosowaniu jakich technologii i dla kogo?
Gospodarowanie (czym jest) i racjonalne gospodarowanie
Gospodarowanie – to działalność ludzka, indywidualna i zbiorowa, która prowadzi do zaspokojenia potrzeb człowieka. Działalność ta polega na porównywaniu korzyści oraz kosztów i jest połączona z wyborem najlepszej dostępnej możliwości.
Proces gospodarowania obejmuje: produkcję dóbr materialnych i usług, podział wytworzonych dóbr i usług, wymianę podzielonych dóbr i usług, konsumpcję wymienionych dóbr i usług, a więc użytkowanie dóbr, korzystanie z usług i spożywanie określonych dóbr.
Racjonalne gospodarowanie - jest jednym z kluczowych pojęć w ekonomii, w myśl którego podmiot dokonuje takiej alokacji ograniczonych zasobów, które optymalizują korzyści, jakie z tego czerpie.
Do racjonalnego gospodarowania zmusza rzadkość zasobów i dóbr dostępnych w gospodarce. Warunkiem racjonalnego gospodarowania jest możliwość wyboru pomiędzy różnymi wariantami rozwiązań, a także sprecyzowane kryteria wyboru. Rozwiązanie najbardziej racjonalne z punktu widzenia jednego kryterium nie musi takie być w kontekście innego kryterium.
Zasada racjonalnego gospodarowania może być sformułowana w dwóch wymiarach:
Maksymalizacja efektów, przy założonym poziomie nakładów
Minimalizacja nakładów, przy założonym poziomie efektów
Racjonalność postępowania wymaga, aby podmiot zbierał i analizował przy pomocy rozumu wszystkie informacje niezbędne do podjęcia właściwej decyzji o alokacji zasobów. Oznacza to, że postulat racjonalności wymaga od podmiotu znajomości wszystkich tych informacji oraz zdolności do ich właściwego przetworzenia.
W praktyce takie warunki są rzadko spełnione, ze względu na ograniczoność dostępnej w danym momencie wiedzy. Zdobycie wiedzy, która pozwoliłaby na dokonanie najlepszej możliwej decyzji także wiąże się z poniesieniem określonych kosztów, co oznacza obniżenie efektywności rozwiązania. W związku z tym podmioty gospodarcze podejmują decyzje w warunkach ryzyka i niepewności.
Teoria produkcji
Produkcja polega na łączeniu różnych czynników produkcji, do których należą człowiek, ziemia, kapitał, organizacja, przedsiębiorczość, w celu uzyskania określonej ilości produktów. Przedsiębiorstwo, którego celem jest maksymalizacja zysku, dąży do racjonalnego wykorzystania czynników produkcji. Zależności pomiędzy wielkością produkcji, a kosztami poniesionymi na jej uzyskanie można przedstawić w postaci funkcji produkcji. W produkcji rozróżniamy stałe czynniki produkcji, a więc grunty, budynki, budowle, których kosztów nie można zwiększyć w krótkim czasie, poprzez zakup czy wybudowanie oraz zmienne czynniki produkcji to pracownicy bezpośrednio produkujące plus zużyte surowce plus energia, z których koszty mogą być szybko zmienione. To rozróżnienie prowadzi do rozgraniczenia pomiędzy krótkim i długim okresem czasu produkcji. W krótkim okresie przynajmniej jeden czynnik produkcji jest stały. Natomiast w długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne. W teorii produkcji występuje też bardzo istotny krańcowy produkt pracy, który określa o ile wzrośnie produkcja całkowita w wyniku dodania do procesu produkcji jeszcze jednego pracownika.
Producent- definicja
Producent oznacza przedsiębiorcę prowadzącego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub w Unii Europejskiej działalność polegającą na wytwarzaniu produktu albo każdą inną osobę, która występuje jako wytwórca, umieszczając na produkcie bądź do niego dołączając swoje nazwisko, nazwę, znak towarowy bądź inne odróżniające oznaczenie, a także osobę, która naprawia lub regeneruje produkt,
Bezrobocie jako zjawisko społeczne
Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów.
Rynek pracy jest kategorią ekonomiczną, jest to miejsce zetknięcia się podaży i popytu na pracę, a jego podstawowa funkcja polega na dążeniu do równoważenia obu tych elementów. Na rynku pracy może występować stan równowagi między podażą a popytem na pracę, określany jako stan pełnego zatrudnienia. Może się on jednak charakteryzować brakiem równowagi pomiędzy podażą i popytem na pracę w postaci bezrobocia.
Trwały brak pracy jest czynnikiem, który ma decydujący wpływ na zaspokajanie ważnych potrzeb społecznych w różnych sferach życia. Bezrobocie powoduje narastanie takich społecznych kwestii, jak kwestia ubóstwa, kwestia edukacyjna, kwestia zdrowotna. Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest narastająca patologia społeczna, pogłębianie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego.
Negatywne skutki bezrobocia
Do skutków ekonomicznych zaliczamy :
a) utracona produkcja w gospodarce (mniejsza produkcja niż możliwości)
b) - zmniejszenia wpływów z podatków
- wydatków na zasiłki i inne formy pomocy społecznej (szkolenia)
c) pogorszenie sytuacji materialnej bezrobotnych i ich rodzin
d) zatrudnienie w szarej strefie
e) Uszczuplenie budżetu państwa - brak dotacji na inne cele.
f) Zubożenie całego społeczeństwa i zahamowanie rozwoju intelektualno – przemysłowego
g) Bezrobocie poprzez system podatkowy opróżnia kieszenie wszystkich podatników.
Skutki społeczne bezrobocia:
a) izolacja społeczna bezrobotnych
b) frustracja i pesymistyczne nastroje
c) rozwój patologii:
- alkoholizm
- przestępczość
d) pogorszenie stanu zdrowia psychofizycznego bezrobotnych
e) wzrost nastrojów radykalnych stanowiących podłoże dla skrajnych ruchów
politycznych (sytuacja przed II wojną w Niemczech)
f) niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki
g) spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa
h) utrata kwalifikacji zawodowych
i) Wzrost niezadowolenia społeczeństwa.
j) Utrata środków do życia nie tylko dla bezrobotnego, ale i dla całej jego rodziny, pogorszenie ich warunków do życia
Skutki masowego bezrobocia w danym kraju są dotkliwe nie tylko dla samych bezrobotnych i ich rodzin, ale również całego społeczeństwa. Chodzi tutaj o koszty świadczeń socjalnych, podwyższone podatki, nie wykorzystany potencjał ludzkiej pracy, poczucie zagrożenia bezrobociem ludzi zatrudnionych oraz nasilanie się społecznej patologii np. rozwody, trudności wychowawcze z dziećmi bezrobotnych, przestępczość młodocianych. Bezrobocie wywołuje negatywne skutki społeczne w sferze ekonomicznej i psychospołecznej, które nasilają się w miarę wydłużania się okresu pozostawania bez pracy. Bezrobocie prowadzi zawsze do obniżenia standardu życia, wywołuje pojawienie się poczucia krzywdy, frustracji, sprzyja izolacji społecznej, staje się czynnikiem utraty kwalifikacji zawodowych, pogarsza stan zdrowia, wpływa na wzrost konfliktów społecznych.
Długotrwały brak pracy powoduje szybka degradację ekonomiczną jednostki i rodziny, potęguje biedę i rozszerza sferę ubóstwa. Sytuacja materialna długotrwałych bezrobotnych zależy w dużym stopniu od ich standardu życia w czasie zatrudnienia, a zwłaszcza od posiadanych dóbr trwałego użytku, oszczędności oraz długów. Istotne znaczenie ma bowiem poziom, od którego zaczyna się proces degradacji ekonomicznej i społecznej. Najbardziej trudną sytuację materialną mają rodziny długotrwale pozostające bez stałego zatrudnienia. Trudności finansowe prowadzą do ograniczenia konsumpcji w rodzinach bezrobotnych. Najgorszy rygor oszczędnościowy stosują te rodziny, gdzie występuje kumulacja bezrobocia . Ograniczenie wydatków na żywność
Spowodowała, że w wielu rodzinach zaczęło występować zjawisko niedożywienia, a nawet głodu.
Bezrobocie wywołuje też negatywne skutki psychospołeczne. Wydłużenie się okresu pozostawania bez pracy powoduje nasilenie się zjawiska izolacji społecznej bezrobotnych, narastanie napięć i konfliktów w rodzinie, ograniczenie poparcia i aprobaty ze strony członków najbliższej rodziny. Bezrobocie uważane jest przez ogromną większość dotkniętych nim osób za katastrofę życiową. Wpływa na to nie tylko wyraźne pogorszenie się sytuacji ekonomicznej, ale także nasilanie się stresów wynikających z braku poczucia własnej wartości, użyteczności, lęku o przyszłość, utraty dotychczasowej pozycji w środowisku lokalnym, w rodzinie oraz utraty poczucia bezpieczeństwa socjalnego. Bezrobocie staje się czynnikiem wpływającym na wzrost patologii społecznej. Wśród nasilających zachowań patologicznych związanych z bezrobociem najczęściej występuje alkoholizm, chuligaństwo i kradzieże. Masowe bezrobocie prowadzi do istotnego pogorszenia warunków życia całych społeczności lokalnych.
Brak pracy lub zatrudnienia w sposób szczególnie negatywny wpływa na ekonomiczną funkcję rodziny. Zarobkowa działalność członków rodziny zostaje ograniczona. Bieżące dochody to tylko jeden z elementów materialnych warunków egzystencji rodziny. Ograniczenie możliwości materialnego zabezpieczenia członków rodziny wywiera ogromny wpływ na funkcję opiekuńczo-wychowawczą. Szczególnie zmieniają się formy opieki nad dziećmi najmłodszymi. Bezrobocie matki powoduje najczęściej odebranie dziecka z przedszkola, ponieważ rodziców nie stać na zapłacenie pobytu dziecka.
Pojawiają się również problemy związane z wykształceniem dzieci. Występuje stan niepewności, uczucie zagrożenia i zaniżenia aspiracji w zakresie planów edukacyjnych młodego pokolenia. U dzieci starszych niemożność zaspokojenia ich oczekiwań pogłębia świadomość regresu nie tylko w odniesieniu do pozycji ojca, czy obojga rodziców, ale statusu społecznego całej rodziny. Przejawia się to w różnych formach i stanowi poważne sygnały o degradującym wpływie bezrobocia na pozycję społeczną rodziny. Poważnym zmianom ulega również funkcja socjalizacyjna rodziny. Prowadzi to do pogłębiania izolacji społecznej. Życie rodzinne bezrobotnych nie stwarza klimatu sprzyjającego wszechstronnemu rozwojowi dzieci oraz rozbudzaniu ich szerszych zainteresowań.
Bezrobocie jest sytuacją, która może wywoływać zaburzenia w zachowaniu. Osoby pracujące, znaczną część swojego życia spędzają w zakładzie pracy i są z nim związane emocjonalnie. Praca jest dla większości ludzi źródłem utrzymania, zabezpieczenia finansowego własnego i rodziny, jest motywacją do dalszego rozwoju, daje możliwość zaspokojenia potrzeby sukcesu zawodowego, kariery, dojścia do władzy. Dlatego utratę pracy większość ludzi odczuwa boleśnie, wyzwalane jest poczucie, że życie legło w gruzach, co nie pozostaje bez wpływu na dalsze zachowania osób bezrobotnych. Utrata pracy może zmobilizować i wyzwolić w osobie inicjatywę oraz aktywność lub prowadzić do reakcji zaburzonych.
Pozytywne skutki bezrobocia
korzystny wpływ na konkurencyjność na rynku pracy, stymulacja wzrostu poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych wśród osób poszukujących pracy,
wzrost motywacji do kształcenia, do zwiększania nakładów na inwestycje w kapitał ludzki, co prowadzi do przyspieszenia procesów długofalowego wzrostu gospodarczego kraju,
możliwość realokacji zasobów ludzkich przy głębokich przemianach strukturalnych gospodarki z zawodów nieopłacalnych i nieefektywnych do zawodów nowoczesnych i efektywnych,
walka z inflacją, wyższy poziom bezrobocia oznacza bowiem osłabienie pozycji pracowników i związków zawodowych w przetargach płacowych z pracodawcami, co z kolei prowadzi do zmniejszenia presji na wzrost płac. Wzrost bezrobocia osłabia także dynamikę popytu na towary, która odgrywa rolę w kształtowaniu inflacji,
wzrost motywacji pracowników do bardziej efektywnej i solidnej pracy oraz ograniczenie nadmiernej fluktuacji kadr, przez co dochodzi do racjonalizacji zatrudnienia i poprawy efektywności gospodarowania'
zainteresowanie elastycznymi formami pracy w tym wolontariatem jako elementem Indywidualnego Planu Działania osoby bezrobotnej zawieranym z doradcą zawodowym.
Reakcje człowieka na utratę pracy
Sposób reakcji ludzi na utratę pracy zależy od następujących czynników:
Czasu pozostawania bez pracy: w pierwszej fazie - (do 3 miesięcy) następuje znaczne pogorszenie samopoczucia, następnie chwilowa poprawa, charakteryzująca się nieuzasadnionym optymizmem, po czym po upływie około 6 miesięcy w wyniku braku zmiany własnej sytuacji, następuje gwałtowne załamanie;
Wieku: im człowiek starszy, tym bardziej przeżywa swoją sytuację i w większym stopniu rośnie u niego poczucie niedowartościowania i nieprzydatności;
Płci: kobiety silniej reagują stresem niż mężczyźni;
Rodziny i jej postawy wobec bezrobotnej osoby: w przypadku postawy negatywnej powstaje w rodzinie atmosfera napięcia, wrogości, zaburzenia więzi emocjonalnej.
Pamiętać jednak należy, że utrata pracy, jak każde doświadczenie kryzysu, może być również wydarzeniem pozytywnym, korzystnym. Może stać się szansą na nowe życie, okazją do rozwoju, motywacją do skutecznego zmagania się z trudnym wydarzeniem. Krytyczne wydarzenia można opisać, jako emocjonalnie istotne dla osoby, wymuszające zmiany w dotychczasowym funkcjonowaniu, zarówno w życiu rodzinnym i społecznym jak i w zakresie postawy wobec otoczenia i własnej osoby.
Niezbędne działanie podejmowane w odniesieniu do osób bezrobotnych
O interesy pracowników musi zadbać państwo czyli rząd RP. Rząd powinien w pierwszej kolejności starać się ograniczyć bezrobocie oraz następnie, w nie mniejszym stopniu, powinny to robić samorządy lokalne (ważna jest właściwa współpraca tych dwu organów)
Działania rządu:
- upusty w podatkach dla pracodawców uruchamiających nowe stanowiska pracy
- uznanie całości lub części obowiązkowej składki na ZUS jako podatku od wartości dodanej pracy (zrównanie pracy z innymi towarami)
- stworzenie systemu bardziej elastycznego kształcenia
- ograniczenie biurokracji związanej z otwieraniem nowych firm
- wspieranie drobnych i średnich przedsiębiorstw
- polityka pro exportowa państwa prowadząca do zwiększenia produkcji i zatrudnienia
- zwolnienia z płatności VAT przy eksporcie
-skracanie czasu pracy
Działania samorządów (w zależności od możliwości):
- przyciąganie kapitału (głównie zagranicznego), ale bez popadania w skrajność i liczenia na cud wielkich inwestorów z Zachodu
- stawianie na drobne i średnie przedsiębiorstwa oraz współpraca z lokalnymi przedsiębiorcami
- stwarzanie dogodnych warunków do rozwoju firm (głównie drobnych) na swoim terenie
- mądre korzystanie z unijnych dotacji (np. z fundacji PHARE)
- walka z odpływem ludzi na Zachód powinna przybrać w konkretnym wymiarze: to nie robotnicy powinni wyjeżdżać do Niemiec, tylko zakłady pracy z udziałem niemieckiego kapitału powinny instalować się w Polsce
- uruchomienie robót publicznych
Działania bezrobotnych:
- muszą być bardziej elastyczni, chętniej korzystać z kursów kwalifikacyjnych, uczyć się nowego zawodu, dzisiaj nie ma już pracy dla osób niewykwalifikowanych
Przedsiębiorca – pojęcie
Zgodnie z brzmieniem art. 431 Kodeksu cywilnego przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebędąca osoba prawną, której została przyznana przez przepisy ustawy zdolność prawna (art. 331 KC), prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.
W świetle art. 4 ust. 1 i 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą, a także wspólnicy spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Cechą wyróżniającą przedsiębiorcę spośród podmiotów stosunków prawnych jest prowadzenie przez niego działalności gospodarczej.
Przedsiębiorca - w ujęciu prawnym podmiot prawa, który prowadzi we własnym imieniu działalność gospodarczą (art. 431 KC; art. 4 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).
Cechy przedsiębiorcy – (osoba)
Cechy klasycznego przedsiębiorcy:
- determinacja (pozytywne myślenie) Wiara we własny sukces
- kreatywność Twórcze myślenie
- przedsiębiorczość - bycie przedsiębiorczym oznacza bycie innowacyjnym i zdolnym do ponoszenia ryzyka
- innowacyjność Przejawem innowacyjności u przedsiębiorcy może być wprowadzanie nowej wiedzy w życie lub ulepszenie dotychczasowego pomysłu. Ważna jest w tym miejscu otwartość na nowe pomysły i chęć ich wdrażania w życie
- podejmowanie ryzyka Ryzyko jest nie odłącznym towarzyszem osób zajmujących się biznesem. Przedsiębiorca nie powinien bać się podejmować ryzykownych decyzji, gdyż są one normalnym elementem działalności gospodarczej.
- ambicja stanowi dodatkowy motywator do podejmowania przedsięwzięć gospodarczych. Pokazuje ona, że dana osoba posiada dobrze opracowany plan życiowy, zna cel swoich dążeń oraz wie, do jakich osiągnięć jest zdolna. W języku socjologicznym mówi się, że osoba posiada określone ambicje zawodowe, życiowe, itp.
- optymizm Przedsiębiorca powinien mieć optymistyczne nastawienie do ludzi (szczególnie tych zatrudnionych) i do tego, co robi. Trudno sobie wyobrazić pełen sukces w prowadzeniu interesów, gdy każdą lub większość spraw będzie kwitował stwierdzeniem: “To się na pewno nie uda”. Wypowiedzi o bieżących sprawach lub projekty na przyszłość powinny dawać ludziom przekonanie, że to jest możliwe, że to się uda. Z drugiej strony należy mierzyć siły na zamiary i nie stwarzać wrażenia, że firma może konkurować z każdym i wszędzie, bo będzie to raczej odebrane w kategoriach śmieszności niż optymizmu.
- dobry smak i wyczucie Kolejną cechą, czasem niedocenianą, jest dobry gust i estetyka. Cecha ta może być zauważona w ubiorze i ogólnym wyglądzie, wystroju biura i innych pomieszczeń firmowych, w miejscu przygotowanym do rozmów z klientami, itp. Ta cecha w praktyce ma bezpośredni wpływ na jakość pracy i osiągane przychody. Z wyglądem ludzi jest podobnie jak z atrakcyjnie opakowanym towarem. Taki „towar” bardziej przyciąga i jest chętniej kupowany.
- gotowość do współpracy Gotowość do współpracy z innymi to silny atut przedsiębiorcy. Motywuje przedsiębiorcę do umacniania pozycji własnej firmy poprzez współpracę z podobnymi firmami w tej samej branży lub pokrewnej. Warto jeszcze wspomnieć o umiejętności słuchania innych, która jest bardzo pomocna przy negocjacjach handlowych. Ważne to jest w przypadku konieczności rozwiązywania problemów związanych z zatrudnionymi pracownikami
Klasyczny przedsiębiorca to również człowiek: Władczy, energiczny, ekstrawertyczny, towarzyski, skrupulatny, zorganizowany, wytrwały, operatywny, - asertywny, nonkonformistyczny, elastyczny i niestereotypowy, wytrwały i konsekwentny w działaniu.
Przedsiębiorczość - cecha charakteru właściwa przede wszystkim dla przedsiębiorców.
W teorii ekonomii przedsiębiorczość definiowana jest jako swoista forma pracy lub jako czwarty (obok pracy, ziemi i kapitału) czynnik produkcji. Główne cechy przedsiębiorców to m.in. umiejętność dostrzegania potrzeb i doskonalenia pomysłów, zdolności do wykorzystywania nadarzających się okazji oraz gotowość do podejmowania ryzyka.
Osobę przedsiębiorczą charakteryzuje się: kreatywność i innowacja, umiejętność wykorzystania pomysłów, okazji, ryzyko (niepewność), dynamizm, aktywność, skłonność do podejmowania ryzyka, umiejętność, przystosowywania się do zmieniających się warunków, postrzeganie szans i ich wykorzystywaniem, innowacyjność i motoryką,
Cechy charakterystyczne przedsiębiorczości to przede wszystkim: ekspansywność - chęć dorównania najlepszym i najsilniejszym, stawianie sobie ambitnych celów by osiągnąć większe korzyści; innowacyjność - wprowadzanie i ciągłe poszukiwanie twórczych ulepszeń.
Pojęcie przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwo (lub inaczej jednostka gospodarcza) - wyodrębniona prawnie, organizacyjnie i ekonomicznie jednostka, prowadząca działalność gospodarczą. Najczęściej definiowanym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku lub zaspokajanie potrzeb konsumentów. W jego skład mogą wchodzić mniej lub bardziej odrębne jednostki gospodarcze, nazywane zakładami. Nieco inne znaczenie ma przedsiębiorstwo w języku prawnym. Przedsiębiorstwo posiada samodzielność ekonomiczną. Może również, lecz nie musi, posiadać osobowość prawną
Potocznie przedsiębiorstwo określa się również jako "firmę", jednak słowo to ma inne znaczenie prawne
Ze względu na charakter działalności przedsiębiorstwa można podzielić na:
Przedsiębiorstwa produkcyjne
przedsiębiorstwa wydobywcze, przedsiębiorstwa przetwórcze, przedsiębiorstwa obróbkowe, przedsiębiorstwa montażowe
Przedsiębiorstwa świadczące usługi
przedsiębiorstwa handlowe, przedsiębiorstwa komunikacyjne i transportowe, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, przedsiębiorstwa finansowe, przedsiębiorstwa o charakterze społecznym, inne przedsiębiorstwa usługowe
Ze względu na liczbę pracowników przedsiębiorstwa dzielimy na:
Mikro przedsiębiorstwa – zatrudniające do 9 pracowników
przedsiębiorstwa małe – zatrudniające od 10 do 49 pracowników
przedsiębiorstwa średnie – zatrudniające od 50 do 249 pracowników
przedsiębiorstwa duże – zatrudniające od 250 pracowników
Z punktu widzenia form własności można wyróżnić:
przedsiębiorstwa państwowe, przedsiębiorstwa prywatne (w tym przedsiębiorstwa będące własnością pojedynczych osób jak i rodzin oraz spółki), przedsiębiorstwa spółdzielcze, przedsiębiorstwa komunalne, przedsiębiorstwa będące własnością pracowników
Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw
Podstawowymi cechami gospodarki rynkowej jest dominująca przewaga prywatnej i publicznej własności nad państwową oraz znacząca rola małych i średnich przedsiębiorstw.
Polityka gospodarcza prawie wszystkich krajów o gospodarce rynkowej uznaje potrzebę wspierania rozwoju mniejszych przedsiębiorstw ze względu na korzyści wynikające z ich funkcjonowania w gospodarce narodowej. Kraje wysoko rozwinięte wyraźnie akcentują, że bez rozwoju małych przedsiębiorstw niemożliwe jest harmonijne funkcjonowanie mechanizmów rynkowych.
Małe przedsiębiorstwa odgrywają ważną rolę w gospodarce na całym świecie. Zarówno w Unii Europejskiej jak i w gospodarce Stanów Zjednoczonych Małe firmy stanowią ponad 99% z 18 milionów przedsiębiorstw w Unii i 17 milionów firm w Stanach Zjednoczonych.
Przy tak dużej liczbie małych firm ich wpływ jest odczuwalny w wielu dziedzinach, włącznie z wynikami finansowymi, innowacjami, tworzeniem miejsc pracy, tworzeniem nowych przedsiębiorstw wreszcie zasilanie sektora wielkich przedsiębiorstw.
Są dowody na to, że małe przedsiębiorstwa wykazują lepsze wyniki finansowe niż duże firmy. Przeciętnie mali producenci uzyskują wyższy zysk na jednostkę zainwestowanego kapitału niż duże firmy. Dzieje się tak z dwóch przyczyn.
Po pierwsze małe firmy w wielu gałęziach przemysłu przetwórczego mogą szybciej reagować i to przy niższym koszcie przy coraz szybszym tempie zmian produktów i usług, procesów produkcyjnych i usługowych oraz rynków.
Po drugie małe przedsiębiorstwa stały się bardziej atrakcyjne dla agresywnych i ambitnych jednostek. Cechy te umożliwiają podejmowanie ryzyka, wspieranie innowacji i utrzymanie wysokiej elastyczności, co może się przyczyniać do uzyskania wyższej marży zysku.
Drugim elementem, w których małe firmy odgrywają ważną rolę są innowacje. Dzięki innowacji i pomysłowości małych przedsiębiorstw powstały: komputer osobisty, radio tranzystorowe, fotokopiarka, kalkulator kieszonkowy, fotografia błyskawiczna, a nawet silnik odrzutowy. Dynamizm i pomysłowość małych firm dały początek wielu nowym gałęziom przemysłu.
Innym ważnym elementem istnienia małych firm jest ich zdolność do tworzenia nowych miejsc pracy. Młode i małe firmy wykorzystując rozwijającą się techniką tworzą miejsca pracy znacznie szybciej niż duże i stare przedsiębiorstwa, które raczej są skłonne do zwalniania swoich pracowników. Małe natomiast zatrudniają ludzi z wybitnymi kwalifikacjami z dziedziny nauk ścisłych i technicznych.
Kolejnym wskaźnikiem znaczenia małych przedsiębiorstw jest rekordowa ilość firm tworzonych każdego roku. .
Ostatnią przyczyną, dla której małe przedsiębiorstwa mają tak ogromny wpływ, jest ich udział w funkcjonowaniu sektora wielkich przedsiębiorstw. Wielkie firmy mogą być zainteresowane utrzymaniem małych i średnich firm na swym rynku jako pogranicza, aby w ten sposób zapobiec lub utrudnić wejście nowych konkurentów. Przetrwanie małych firm na rynku zdominowanym przez wielkie przedsiębiorstwa jest wtedy dodatkowym elementem wśród barier wejścia. Duże firmy nabywają również od małych firm znacznie więcej materiałów do produkcji niż od innych dużych producentów. Na przykład General Motors Copr. Zaopatruje się u ponad 25 tys. Dostawców, z których większość to małe firmy.
Drobne firmy mogą bardziej skutecznie dostarczać specjalistycznych produktów, ponieważ niewielkie rozmiary przedsiębiorstw zapewniają im dodatkową elastyczność. Odgrywają też ważną rolę w dystrybucji i sprzedaży konsumentom produktów pochodzących od dużych firm.
Główne dziedziny, w których małe przedsiębiorstwa dobrze sobie radzą to przede wszystkim usługi, handel detaliczny i hurtowy, ale istnieją też w innych gałęziach np.: w produkcji czy rolnictwie.
Firmy usługowe są chyba najpowszechniejszym typem drobnych przedsiębiorstw. Ich uruchomienie wymaga niewielkich nakładów pieniężnych. Na rynku jak grzyby po deszczu powstają biura rachunkowe, wymagają one tylko zaangażowania jednego księgowego i małego biura.
Handel detaliczny od zawsze chyba był popularną dziedziną małych przedsiębiorców nawet w czasach starożytnych. Drobni handlarze mogą się specjalizować w sprzedaży tylko jednego towaru lub zaopatrywać wybraną grupę ludzi.
Handel hurtowy, który jest zdominowany przez drobne przedsiębiorstwa, polega na zakupie towarów od wielkich wytwórców, a następnie ich sprzedaży detalistom. W tej dziedzinie drobne przedsiębiorstwa są efektywnym rozwiązaniem, ponieważ zapewniają niezbędną elastyczność i mogą wyprowadzać odpowiednie osobiste stosunki przydatne w koordynacji wielkiej liczby sprzedawców i nabywców.
Produkcja nie jest dziedziną, w której małe firmy odnoszą sukcesy, ale nie jest to regułą. Niektóre wielkie firmy zaczynały jako małe jedno lub dwuosobowe przedsiębiorstwa. Przykładem tego jest firma Microsoft, założona przez dwóch ludzi w garażu stała się gigantem. Ich rewolucyjny produkt, jakim było oprogramowanie do komputerów był nowatorski i zapełnił lukę w rynku. Łatwiejsza obsługa komputera dzięki oprogramowaniu Microsoftu stworzyła nowe możliwości i większą dostępność dla konsumentów do rynku komputerów. Jednocześnie przyczynił się do rozpowszechnienia komputerów w każdej dziedzinie przemysłu i naszym codziennym życiu.
W rolnictwie powodzenie rolników produkujących na małą skalę nie zawsze jest opłacalne, ale to w dużej mierze uzależnione jest od warunków politycznych i ekonomicznych w danym kraju.
Chociaż wiele przedsiębiorstw spośród tych, które powstają, co roku odnosi sukcesy, to jeszcze więcej ponosi porażki. Na sukces małych przedsiębiorstw składa się wiele elementów, są to ciężka praca, pragnienie osiągnięcia sukcesu, pęd do rozwoju, zdolność do poświęceń, popyt rynkowy na dane produkty i usługi, a także szczęście.
Gotowość do podejmowania ryzyka w rozsądnych granicach, wiara w swoje możliwości, gotowość do pracy i cel to cechy, przy których mały przedsiębiorca jest w stanie osiągnąć sukces. Czasami przypadek może spowodować, że mała firma dokona czegoś przełomowego i rozwinie swoją działalność na wielka skalę.
za kluczowe zalety sektora MSP uznaliśmy:
Elastyczność - możliwość łatwiejszego i szybszego dostosowywania się do zmieniających się warunków.
Bliskość rynku i konsumentów -więcej bezpośrednich interakcji kadry zarządzającej z klientami, a przez to - lepsze rozumienie ich potrzeb
Bliskie relacje - możliwość nawiązywania głębszych relacji
Bezpośredni wpływ - większa łatwość tworzenia rozwiązań obejmujących całość organizacji, większy wpływ osobowości przedsiębiorcy na efektywność działania firmy
Sprawniejsze zarządzanie - wykorzystanie faktu, że im organizacja większa i bardziej złożona - tym wymaga większych wysiłków i bardziej złożonych systemów zarządzania
Cechy małych i średnich firm
Definicja MSP (małe i średnie przedsiębiorstwa) obowiązuje na mocy Rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 364 z dnia 25 lutego 2004r. Od 1 stycznia 2005 do tej grupy zostały zaliczone również mikro przedsiębiorstwa. Małe firmy stanowią ponad 99% z 88 milionów przedsiębiorstw w Unii i 17 milionów firm w Stanach Zjednoczonych.
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) mają w Polsce kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego Polski. Są one niezbędne dla zrównoważonego funkcjonowania gospodarki i przyczyniają się do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Główne cechy sektora MSP to:
zdolność do bardzo szybkiego reagowania na potrzeby rynku,
otwartość na postęp techniczny i organizacyjny,
potencjalna zdolność do tworzenia nowych miejsc pracy,
niski koszt stanowiska pracy,
łatwość dostosowania się do miejsca, czasu i zasobów,
występowanie we wszystkich działach gospodarki.
Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią integralną część sił wewnętrznych regionu warunkujących jego rozwój. Firmy z sektora MSP mają charakter głównie lokalny i regionalny. Lokalny rynek jest dla nich podstawowym źródłem zaopatrzenia w zasoby pracy, materiały itp., a także podstawowym rynkiem zbytu dla większej części firm.
Kryteria podziału przedsiębiorstw
| przedsiębiorstwa | małe | średnie |
|---|---|---|
| zatrudnienie | Mniej niż 50 | Mniej niż 250 |
| Przychody netto ze sprzedaży | Do 7mln euro | Do 40mln ero |
| Suma aktywów z bilansu | Do 5mln euro | Do 27mln euro |
Słabości małych firm
Do kluczowych zagrożeń można zaliczyć brak środków na działalność innowacyjną, nieefektywne metody organizacji i zarządzania oraz silna presja konkurencyjna międzynarodowych koncernów z jednej strony i taniej,
Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią ponad 99% ogólnej liczby firm. Są zatem liczebnie główną siłą gospodarczą na rynku przedsiębiorstw, wytwarzają 33% PKB i zatrudniają prawie 30% ogółu pracujących w Polsce.
Niestety, w ostatnich latach maleje liczba aktywnych przedsiębiorstw, zmniejsza się także skłonność do uruchamiania nowych firm. Dzieje się tak przede wszystkim z powodu istniejących barier rozwoju.
Lista dziesięciu najważniejszych czynników utrudniających działalność małych i średnich przedsiębiorstw jest od lat niezmienna
Czynniki wpływające na rozwój przedsiębiorczości (pozyskiwanie nowych źródeł dochodu)
1. Zdolność rozwiązywania problemów.
2. Kreatywność menadżerów.
3. Skłonność do podejmowania ryzyka.
4. Wykorzystanie szans.
5. Efektywne wykorzystanie zasobów.
6. Innowacje.
7. Tworzenie nowoczesnych struktur organizacyjnych.
8. Skuteczne prowadzenie negocjacji.
9. Skuteczna kontrola i samokontrola.
10. Nowe rozwiązania ekologiczne
Wyróżniamy następujące formy finansowania przedsiębiorstw:
Finansowanie własnymi środkami:
z zatrzymanego zysku
z odpisów amortyzacyjnych
z dopłat wspólników spółki
Finansowanie z zewnętrznych środków:
z kredytu inwestycyjnego
z faktoringu
z leasingu
z franczyzy
lub
Najważniejsze czynniki wpływające na rozwój przedsiębiorstw i ich sytuację ekonomiczną
pozapłacowe koszty pracy,
brak przejrzystości, jednoznaczności podatków pośrednich (VAT),
brak przejrzystości systemu podatku dochodowego od działalności gospodarczej,
stawki podatku dochodowego od działalności gospodarczej,
nieelastyczne prawo pracy,
konkurencja ze strony szarej strefy,
brak możliwości stosowania elastycznych form zatrudnienia,
brak wykwalifikowanych pracowników,
procedury administracyjne,
konkurencja ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw.
Konkurencja ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw
Zagrożenie dla działalności i rozwoju MSP ich właściciele widzą też w konkurencji ze strony uprzywilejowanych przedsiębiorstw, których pozycja budowana jest na dostępie do pomocy publicznej. Dotyczy to głównie podmiotów państwowych, działających w specjalnych strefach ekonomicznych, umarzania niektórym zakładom podatków i składek na ubezpieczenia społeczne, udzielania pomocy publicznej „dużym przedsiębiorstwom o szczególnym znaczeniu dla gospodarki” oraz trudnego dostępu małych firm do funduszy unijnych.
Inne bariery
Wśród innych barier przedsiębiorcy wymieniają także problemy z pozyskaniem środków finansowych na działalność i rozwój firmy (dotyczy to zarówno uzyskiwania kredytów w bankach komercyjnych, jak i wspomnianych już trudnościach w uzyskaniu dofinansowania ze środków unijnych), zatory płatnicze, które prowadzą do problemów z płynnością i grożą bankructwem, szczególnie w sytuacji, gdy sądy gospodarcze rozpatrują spory przeciętnie w ciągu 800 dni oraz duże wahania koniunktury na lokalnych i regionalnych rynkach.
Przeszkodą dla rozwoju MSP jest również słabo rozwinięta infrastruktura i ciągle niestabilna sytuacja polityczna.