Dziewczęta z Nowolipek
Pola Gojawiczyńska, polska pisarka z Warszawy, córka stolarza, który prowadził warsztat przy ulicy Nowolipki. Uczyła się w szkole powszechnej, jednak w 1905 po strajku szkolnym została wydalona ze szkoły. Później pobierała naukę na kompletach, na pensji, wreszcie rozpoczęła kursy dla wychowawczyń w ochronce. W 1914 jej rodzina wyjechała do Rosji.
Apolonia zdana sama na siebie rozpoczęła pracę jako wychowawczyni w przedszkolach miejskich, podwarszawskich ochronkach, bibliotekach i teatrzykach amatorskich. Swoje pierwsze próby pisania wysłała do Gabrieli Zapolskiej i zyskała jej aprobatę. W czasie I wojny światowej brała udział w pracy niepodległościowej i należała do Polskiej Organizacji Wojskowej. Jej pierwszym utworem była nowela Dwa fragmenty, za którą w 1915 otrzymała wyróżnienie czasopisma „Echo Pragi”. Powstał wtedy szkic noweli Dzieciństwo.
W 1932 zaczęła publikować następne utwory i współpracować z „Gazetą Polską”. W 1936 pisarka została członkiem władz oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich. W 1937 teatr wystawił jej sztukę Współczesne.
Czas II wojny światowej spędziła pod Warszawą. W 1943 została aresztowana i więziona na Pawiaku w kobiecym oddziale Serbia. Opisała to we wspomnieniach pod tytułem Krata. Po wyjściu z więzienia ciężko chora, leczyła się w szpitalu św. Józefa i ukrywała się w domu Iwaszkiewiczów. Po wojnie zamieszkała w Łodzi. Została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi, Orderem Sztandaru Pracy I Klasy, otrzymała nagrodę miasta Warszawy za całokształt twórczości, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotą Odznaką Odbudowy Warszawy.
Pola Gojawiczyńska była jedną z najpopularniejszych pisarek okresu międzywojennego. Jej utwory zawierały wątki psychologiczne i społeczno-obyczajowe związane z awansem środowiska proletariackiego i drobnomieszczańskiego Warszawy i Śląska. Jej utwory Dziewczęta z Nowolipek i Rajska jabłoń posłużyły za podstawę do scenariusza filmów fabularnych. Ostatnia ekranizacja z 1985 roku ukazała się w reżyserii Barbary Sass.
Twórczość:
1933 Powszedni dzień
1934 Ziemia Elżbiety
1935 Dziewczęta z Nowolipek
1936 Rozmowy z milczeniem
1937 Rajska jabłoń
1938 Dwoje ludzi
1938 Słupy ogniste
1945 Krata
1946 Stolica
1947 Dom na skarpie
1956 Miłość Gertrudy
1956 Opowiadania
1964 Stolica
1971 Z serca do serca
1974 Szybko zapomniane
2001 Święta rzeka
Dziewczęta z Nowolipek - powieść Poli Gojawiczyńskiej, publikowana najpierw w odcinkach na łamach "Gazety Polskiej", a następnie wydana w formie książkowej w 1935 roku. Książka opowiada o losach kilku przyjaciółek, dorastających na biednej warszawskiej ulicy Nowolipie i o konfrontacji ich marzeń z rzeczywistością. Utwór zawiera pierwiastki autobiograficzne. W 1937 roku Gojawiczyńska opublikowała kontynuację Dziewcząt z Nowolipek, zatytułowaną Rajska jabłoń, obie części cyklu funkcjonują razem pod określeniem "dylogia warszawska".
Powieść podzielona jest na dwie części i składa się z serii epizodów, dotyczących każdej z postaci. Pisana jest za pomocą mowy pozornie zależnej.
Została dwukrotnie zekranizowana: po raz pierwszy w 1937 przez Józefa Lejtesa i po raz drugi w 1985 roku, przez Barbarę Sass (ta ekranizacja obejmuje również treść Rajskiej jabłoni).
Pokolenie pisarek debiutujących w pierwszej połowie XX wieku dokonało feminizacji kultury. Co prawda, autorki dwudziestolecia międzywojennego nie zbudowały nowego modelu twórczości kobiecej - bazowały na dorobku pisarek pozytywistycznych, nie wyrażały także wprost feministycznych poglądów, ani też nie krytykowały instytucji patriarchalnych, jednak w ich twórczości kobiecość stała się nieodłącznym elementem działalności artystycznej.
Do najwybitniejszych dzieł prozy psychologicznej dwudziestolecia międzywojennego należy zaliczyć powieść Poli Gojawiczyńskiej, zatytułowaną "Dziewczęta z Nowolipek". Jest to książka dziś już trochę zapomniana, ale nadal ciekawa i wzruszająca. Gojawiczyńska opisuje w niej egzystencję ubogich dziewcząt. Pierwsza część książki, zatytułowana "Pieśń" opowiada o pięknym i pełnym nadziei dzieciństwie oraz o coraz boleśniejszym dorastaniu ze szczególnym uwzględnieniem dojrzewania seksualnego.
Postaci występujące w książce mają swoje autentyczne prototypy - Bronka i Janka Mossakowskie, Cechna i Amelia Raczyńskie, Kwiryna i Frania to przyjaciółki z podwórka i szkolnej ławki samej Gojawiczyńskiej.
Dziewczęta mieszkały na ubogich przedmieściach Warszawy, pochodziły z porządnych, pobożnych domów, w których rodzina, kościół oraz poprawne prowadzenie się były pierwszorzędnymi wartościami. Kształciły się, ponieważ chciały w przyszłości wyjść za mąż z miłości, a nie dla pieniędzy, chciały się wyrwać ze świata, w którym rygory moralne i bieda zdominowały przyjaźń i lojalność. Marzenia i dążenia dziewcząt stanowią istotę powieści, która obfituje w bogate szczegóły życia obyczajowego. Choć portrety bohaterek zostały zarysowane z dużą dozą ciepła, a nawet liryzmu, z kart książki wyłania się posępny obraz świata. Wymowa powieści jest pesymistyczna i gorzka, zwłaszcza w aspekcie uzależnienia kobiety od mężczyzny i spowodowanego tym jej cierpienia i upodlenia.
Zasadniczym imperatywem w postępowaniu dziewcząt była chęć uzyskania awansu społecznego. Wszystkie jednak charakteryzował klasyczny bovaryzm, objawiający się bierną niezgodą wobec zastanej rzeczywistości, ograniczeniem się do marzeń o lepszym świecie, szczególną podatnością na fałszywe uroki eleganckiego życia, szamotaniem w dusznym domu, któremu nie dało się przeciwstawić żadnych prawdziwych wartości, wreszcie: jedyną możliwą formą buntu, czyli rezygnacją ze statusu porządnej dziewczyny i sponiewieranie własnego ciała w naiwnym pragnieniu odwetu za nieudaną miłość. Dlatego też, odkrywszy dzięki tajnym kompletom nowy, wielki świat, dziewczęta uczyniły z niego mityczną Arkadię. Biletem wstępu do tego obcego świata, równoznacznego - w rozumowaniu dziewcząt - z wolnością i wyzwoleniem, miała być miłość mężczyzny.
Momentem przełomowym, poniekąd symbolicznym okazał się wybuch wojny. To wydarzenie uświadomiło dziewczętom ich naiwność. Miłość okazała się mieć irracjonalną siłę, która doprowadziła Amelię do usunięcia ciąży, a później wyrachowanego małżeństwa ze starym, ale bogatym aptekarzem. Niedobra, nieodwzajemniona miłość stała się przyczyną samobójstwa uzdolnionej Frani i tragedii niespełnionego macierzyństwa Cechny. Miłość i niezdolność znoszenia cierpień sprawiły, że Bronka, opuszczona przez Ignasia, uległa pragnieniom swojego ciała i pragnieniom innych mężczyzn, by ukoić ból samotności. Janka uciekła z nieznanym oficerem w głąb Rosji.
Dziewczyny przemieniły się w kobiety przepełnione goryczą, spowodowaną zawiedzionymi uczuciami i utraconymi złudzeniami. Sprzeniewierzyły się religijnym matkom i własnej godności. Tylko Kwirynie udało się zrealizować marzenia z dzieciństwa: założyła sklep, stanęła w nim przy kasie. Jednak Kwiryna od dziecka różniła się od zbyt wrażliwych koleżanek. Była pewna siebie, stanowcza, a nawet wyrachowana.
Najbardziej radykalną przedstawicielką polskiego feminizmu była Irena Krzywicka, która wraz z Tadeuszem Boy-Żeleńskim publicznie prowadziła kampanię mającą na celu seksualne uświadamianie kobiet. Ale także Pola Gojawiczyńska walczyła z panującym w dwudziestoleciu międzywojennym obskurantyzmem społecznym, choć czyniła to dużo subtelniej. W swojej powieści ukazała ogromną przepaść między pokoleniami, wykorzystała odważne motywy aborcji i prostytucji, by ukazać sytuację współczesnych jej kobiet.
4