Kalkulacja - inaczej rachunek kosztów jednostkowych (rachunek nośników kosztów). Kalkulacja jest to czynność obliczeniowa zmierzająca do ustalenia wysokości kosztów przypadających na przedmiot kalkulacji (najczęściej albo ustalając koszt całkowity wyprodukowania danego wyrobu, albo jednostkowy koszt wytworzenia).
Przedmiot kalkulacji zależy od:
a) typu (rodzaju) produkcji (jednostkowej, seryjnej, masowej),
b) obowiązujących jednostek miar, przy czym wyróżnia się:
- jednostki naturalne (kg, sztuka, metry),
- jednostki umowne (osobodni, tonokilometry).
Zadania kalkulacji to:
1. ustalenie struktury kosztu jednostkowego,
2. kontrola poniesionych kosztów,
3. ustalenie ceny wyrobów.
Za przedmiot kalkulacji przyjmuje się najczęściej jednostkę produktu gotowego lub jej wielokrotność. Powinien on więc być jednoznacznie określony i wyrażony za pomocą odpowiedniej miary naturalnej lub umownej. Wyroby gotowe lub ich grupy objęte przedmiotem kalkulacji powinny być dokładnie określone. Określona powinna być ich konstrukcja, wyposażenie, wymiary, właściwości użytkowe oraz inne cechy. Dzięki temu możliwe jest zapobieganie zaliczaniu tych samych wyrobów do różnych przedmiotów kalkulacji.
Przedmiot kalkulacji może być określony ilościowo za pomocą miar naturalnych lub miar umownych. Za przedmioty kalkulacji wyrażone w naturalnych jednostkach miary uważa się przedmioty ujęte w sztukach, metrach, kilogramach lub ich wielokrotnościach, przyjętych w obrocie handlowym lub wewnątrzzakładowym.
W zależności od czasu sporządzania kalkulacji wyróżnia się:
a) kalkulację wstępną,
b) kalkulację wynikową.
W jednostkach wytwórczych, jeśli się przyjmie uprzednio dokonany podział kosztów na bezpośrednie i pośrednie, sporządza się typowy (uproszczony) arkusz kalkulacyjny, który przedstawia poniższa tabela.
Stosownie do potrzeb jednostki liczba pozycji składających się na koszt wytworzenia sprzedanych produktów może być znacznie większa. Arkusz kalkulacyjny może być także dostosowany do grupy produktów lub poszczególnych produktów. Jeżeli przedsiębiorstwo ewidencjonuje koszty w układzie rodzajowym, np. przy produkcji jednorodnej, arkusz kalkulacyjny zawiera pozycje kosztów rodzajowych. Koszty rodzajowe ogółem stanowią koszty wytworzenia produktów.
Zadaniem kalkulacji jest obliczanie kosztu jednostkowego. W tym celu stosuje się różne metody kalkulacji. Dobór odpowiedniej metody uzależnia się od przedmiotu kalkulacji (wyrób gotowy, usługa, zlecenie) oraz od technologii wytwarzania produktów. W praktyce mają zastosowanie dwie podstawowe metody, a mianowicie kalkulacja podziałowa i kalkulacja doliczeniowa.
Uwzględniając organizację procesu produkcji wyróżnia się:
1. Kalkulacja podziałowa prosta - stosowana w przypadku produkcji masowej jednego asortymentu wyrobów, wykorzystującej tę samą technologię, maszyny i urządzenia.
2. Kalkulacja podziałowa ze współczynnikami - stosowana w przypadku produkcji masowej różnych wyrobów produkowanych z tego samego surowca, za pomocą takich samych zabiegów produkcyjnych i przechodzących przez te same urządzenia produkcyjne, ale w wyniku otrzymuje się produkty różniące się między sobą właściwościami, jakością i parametrami użytkowymi.
3. Kalkulacja podziałowa odjemna - w wyniku procesu produkcyjnego otrzymujemy produkt główny oraz produkty uboczne.
4. Kalkulacja procesowa lub fazowa - stosowana w przedsiębiorstwach, w których produkcja przechodzi kilka wyodrębnionych w kalkulacji, kolejnych faz procesów produkcyjnych.
Stosuje się ją, gdy materiał wyjściowy czy surowiec w kolejnych fazach ulega przeróbce i uszlachetnieniu, a wynikiem całego procesu jest produkt finalny.
5. Kalkulacja doliczeniowa - polega na odrębnej ewidencji kosztów bezpośrednich dla poszczególnych produktów oraz doliczeniu do nich, za pomocą specjalnych kluczy rozliczeniowych, odpowiedniej części kosztów pośrednich. W efekcie uzyskujemy koszt zbliżony do kosztu indywidualnego.
Kalkulacja podziałowa pozwala ustalić koszt jednostkowy wyrobu przez podzielenie kosztu całkowitego przez ilość wytworzonych wyrobów. Koszt jednostkowy ustala się w tej kalkulacji według formuły:
kj =KC/ x
gdzie:
KC - koszt całkowity
xwg - ilość wyprodukowanych wyrobów gotowych
kj - koszt jednostkowy
Kalkulacja podziałowa prosta z remanentem produkcji nie zakończonej - w praktyce występuje sytuacja, że przedsiębiorstwo oprócz wyrobu gotowego produkuje tzw. produkt w toku, który jest elementem produkcji nie zakończonej. Produkt w toku jest to taki produkt który przeszedł albo wszystkie, albo niektóre fazy procesu produkcyjnego, dlatego nie może być zaliczany do wyrobu finalnego. W przypadku takiej sytuacji występują dwie metody kalkulacji. W pierwszej metodzie produkcję nie zakończoną wycenia się według planowanego kosztu wytworzenia. Znając ten koszt, koszt jednostkowy ustala się odejmując od kosztu całkowitego koszty produkcji, a różnicę tę dzieli się przez ilość wyprodukowanych wyrobów.
W drugiej metodzie produkcję nie zakończoną zamienia się na produkt finalny według stopnia zaawansowania procesu produkcji.
Kalkulacja podziałowa prosta ze współczynnikami
Kalkulacja podziałowa ze współczynnikami jest stosowana w produkcji masowej różnych wyrobów produkowanych z tego samego surowca, wykorzystujących ten sam proces technologiczny. Jednakże wyroby te różnią się między sobą parametrami użytkowymi (np. wagą, pojemnością). Stosowana jest najczęściej w fabrykach opakowań, fabryce drutu, gwoździ, cegielni. Istota tej kalkulacji polega na tym, żeby sprawdzić koszty całkowite różnych wyrobów do wspólnego mianownika za pomocą współczynników na jednorodne - umowne przedmioty kalkulacji. Współczynniki to wielkości, parametry, które charakteryzują wzajemny stosunek poniesionych kosztów różnych wyrobów, za pomocą których możliwe jest ustalenie umownych jednostek przeliczeniowych kosztów produkcji. Współczynnikami mogą być: cena, czas obróbki, pojemność, grubość, ciężar właściwy itp., przy czym współczynnik powinien być tak dobrany, żeby uwzględniał technologię produkowanych wyrobów, a także techniczne normy zużycia czynników produkcji i stawek kosztów, tak aby można w sposób prawidłowy dokonać podziału kosztów na produkowane wyroby.
Etapy kalkulacji współczynnikowej:
1. Określenie sumy poniesionych kosztów.
2. Określenie liczby wytworzonych wyrobów.
3. Ustalenie współczynnika dla każdego wyrobu.
4. Określenie jednostki współczynnikowej (iloczyn wytworzonych wyrobów i dobranego współczynnika).
5. Ustalenie kosztu jednostki współczynnikowej (podział wyodrębnionych kosztów przez sumy jednostek współczynnikowych).
6. Ustalenie jednostkowego kosztu wyrobu, który jest iloczynem współczynnika i kosztu jednostki współczynnikowej.
Metoda doliczeniowa polega na tym, że koszty bezpośrednie ustalane są na podstawie dokumentów produkcyjnych (normy zużycia materiałów, dokumenty magazynowe, karty płacy robotników), koszty pośrednie zaś obliczane są w postaci narzutów procentowych do kosztów bezpośrednich lub k. robocizny bezpośredniej. Jest to metoda powszechnie stosowana ze względu na ograniczone możliwości wykorzystania metody podziałowej.
Kalkulacja doliczeniowa kosztów jest stosowana w jednostkach gospodarczych wytwarzających produkcję jednostkową, produkcję małoseryjną i różnorodną produkcję masową. Polega ona na odrębnym kalkulowaniu każdego, z góry określonego przedmiotu kalkulacji (wyroby, usługi, zamówienia). Metodą kalkulacji doliczeniowej oblicza się indywidualny koszt obranego przedmiotu kalkulacji. Koszty bezpośrednie odnosi się wprost na właściwe przedmioty kalkulacji, natomiast koszty pośrednie dolicza się za pomocą odpowiednich kluczy rozliczeniowych. Ważna jest, aby kluczami tymi były wielkości określające umowny związek między podstawą rozliczenia, a kosztami, które będą przedmiotem rozliczania.
W ramach kalkulacji doliczeniowej wyróżnia się dwie odmiany, a mianowicie: kalkulację zleceniową i kalkulację rozliczeniową.
Kalkulacja doliczeniowa zleceniowa
Kalkulacja doliczeniowa zleceniowa jest stosowana przy produkcji jednostkowej małoseryjnej, a więc przy produkcji niepowtarzalnej. Przedmiotem kalkulacji jest konkretne zlecenie produkcyjne, obejmujące część składową produktu, produkt gotowy lub serię. Kalkulacji tej dokonuje się w momencie zakończenia danej produkcji, a obligatoryjnie na zamknięciu roku obrotowego jest wyznaczone przepisami prawa.
Kalkulacja doliczeniowa asortymentowa
Kalkulacja doliczeniowa asortymentowa nazywana także remanentową lub okresową jest stosowana przy produkcji małoseryjnej i wieloseryjnej złożonej. Przedmiotem kalkulacji jest konkretny asortyment produkowanych wyrobów, dla którego otwiera się odpowiednie urządzenie ewidencyjne służące do ujmowania kosztów związanych z produkcją danego asortymentu. Umożliwia ona ustalenie kosztu jednostkowego w danym okresie bez względu na wielkość i liczbę wykonywanych zleceń.
KONCEPCJA RACHUNKU KOSZTÓW DZIAŁAŃ
Rachunek kosztów działań lub rachunek kosztów procesów jest nowoczesnym narzędziem rachunkowości zarządczej.Zastosowano go po raz pierwszy w latach 80 -tych
po fali krytyki tradycyjnych systemów kalkulacji kosztów - głównie ich przydatności do podejmowania
Rachunek kosztów działań (ABC)
- metoda pomiaru kosztów i efektywności działań, zasobów, produktów, i innych obiektów kosztów,
Koncepcja ABC polega na
powiązaniu zasobów z działaniami oraz działań z innymi obiektami kosztów na podstawie stopnia wykorzystania działań oraz poznania przyczynowo-skutkowych relacji pomiędzy
czynnikami powstawania kosztów a działaniami.
Ze względu na zmiany
w strukturze powstawania kosztów w przedsiębiorstwie, metoda ta kładzie szczególny nacisk na rozpoznanie przyczyn powstawania kosztów pośrednich i znajomość zachowania się tego typu kosztów
Koncepcja ABC wychodzi z założenia, że na działalność gospodarczą jednostki składa się szereg różnego rodzaju działań (procesów) niezbędnych do wytworzenia i sprzedaży produktów
Koszty są w ostatecznym efekcie ponoszone w celu wytworzenia lub sprzedaży produktów,
ale nie produkty bezpośrednio, lecz działania są przyczyną ich powstawania.
Działania czy procesy to
„zbiór powtarzalnych jednorodnych lub podobnych zdarzeń i czynności, wykonywanych w celu określonej funkcji gospodarczej i powodujących powstawanie kosztów”
FAZY KALKULACJI ABC
identyfikacja istotnych działań występujących w przedsiębiorstwie
Procesy można ustalić w przekroju miejsc powstawania kosztów przedsiębiorstwa.
Warunkiem uznania procesu za element procesowego rachunku kosztów jest jego powtarzalność oraz określone pole decyzyjne.
Słownik działań przedsiębiorstwa nie powinien zawierać więcej niż 50 - 70 działań
Nie należy wyodrębniać działań , które angażują mniej niż 5% zasobów (generują niskie koszty) - można wtedy połączyć kilka działań w jedno lub rozliczać je metodą kalkulacji doliczeniowej jako np. koszty ogólnowydziałowe
FAZY KALKULACJI ABC
identyfikacja istotnych działań występujących w przedsiębiorstwie
określenie jednostki wolumenu każdego działania tzw. miary (miernika) działania
należy określić kluczowe czynniki wpływające na poziom poszczególnych działań i wybrać jednostkę miary trafnie charakteryzującą koszty danego działania.
Wielkość uznana za miarę danego działania powinna być łatwo mierzalna, zrozumiała i proporcjonalna do rozliczanych przy jej zastosowaniu kosztów.
Niektórym działaniom można przyporządkować kilka miar - należy wtedy wybrać tę najodpowiedniejszą.