Stany zachowania banknotów
W numizmatyce obowiązują zupełnie inne standardy jakościowe niż w filatelistyce. Wynika to chociażby z tego, że pieniądz - w przeciwieństwie do znaczka pocztowego - może być używany wielokrotnie. Stąd też obiektami kolekcjonerskimi stają się nie tylko monety i banknoty prosto z banku, lecz również pochodzące z obiegu - mniej lub bardziej zużyte. Stan zachowania banknotu - obok rzadkości występowania - jest jednym z głównych czynników decydujących o jego wartości kolekcjonerskiej - a także materialnej. Większość katalogów podaje wyceny banknotów dla różnych stanów zachowania, najczęściej dla I, III i V lub II, IV i VI. Przyjmuje się, że banknoty współczesne powinny do kolekcji powinny trafiać zupełnie nowe, w przeciwnym wypadku ich wartość jest równa wartości nominalnej. Inaczej ma się rzecz z banknotami starszymi. Odwrotnie niż monety (wykonane przeważnie z metalu) pieniądze papierowe są mniej trwałe i bardziej podatne na zniszczenie. Dlatego też kolekcjonerzy banknotów akceptują walory o różnym stopniu zużycia lub uszkodzenia. Jednak także banknoty nieobiegowe można pozyskać w stanie nie używanym, na przykład ze znalezisk w paczkach lub z resztówek, sprzedawanych niekiedy przez banki. Dlatego też czasami nawet dość stare banknoty bywają stosunkowo niedrogie, również w stanie prawie nowym. Z banknotów polskich dotyczy to np. niskich nominałów marek polskich z 1919 roku, okupacyjnych “młynarek” czy drobnych odcinków sprzed denominacji. Z drugiej strony, banknoty z niektórych okresów praktycznie są nie do zdobycia w bardzo dobrym stanie i wtedy katalogi podają wycenę tylko dla stanów słabszych.
Oto opis stanów zachowania banknotów, przyjęty przez International Bank Note Society, organizację skupiającą kolekcjonerów pieniędzy papierowych z całego świata. Standardami IBNS posługuje się wiele katalogów, m.in. Standard Catalog of World Paper Money, wydawany przez Krause Publications, oraz firmy numizmatyczne i kolekcjonerzy przy wymianie walorów między sobą. Obok nazw i skrótów angielskich w literaturze podaje się często stany zachowania określone liczbami rzymskimi:
Stan I. Bankowy, ang. Uncirculated (UNC), niem. kassenfrisch lub bankfrisch. Banknot zupełnie nowy, bez śladów zużycia lub uszkodzeń. W wypadku banknotów starszych dopuszcza się niekiedy lekkie zmatowienie lub zżółknięcie papieru.
Stan I-. Prawie bankowy, ang. About uncirculated (AU), niem. fast kassenfrisch. Perfekcyjnie zachowany banknot, z minimalnymi śladami używania. Dopuszcza się jedno lekkie zgięcie przez środek (ale nie dwa), ewentualnie pozaginane rogi. Papier czysty, narożniki ostre.
Stan II. Wyśmienity, ang. Extremently fine (XF lub EF), niem. vorzüglich. Banknot bardzo atrakcyjny, z niewielkimi śladami używania, papier czysty, z oryginalnym połyskiem, dopuszcza się kilka lekkich zgięć lub jedno złamanie, także przybrudzone lub załamane rogi.
Stan III. Bardzo piękny, ang. Very fine (VF), niem. sehr schön. Banknot dość atrakcyjny, z wyraźniejszymi śladami używania. Dopuszcza się liczne zgięcia pionowe i poziome, papier może być lekko zabrudzony, ale wciąż sztywny; możliwe minimalne plamienie farby, nie ma naddarć marginesów, chociaż krawędzie noszą delikatne ślady zużycia; rogi lekko zużyte, ale nie całkiem zaokrąglone.
Stan IV. Piękny, ang. Fine (F), niem., schön. Banknot zużyty w większym stopniu, wielokrotnie pozginany, papier lekko przybrudzony, nieco sflaczały. Naddarcia mogą dochodzić do obrazka, zdarzają się dziurki od zszywek bądź szpilek, a także dziurka pośrodku, od wielokrotnego zginania. Kolory lekko wyblakle, lecz wciąż wyraźne.
Stan V. Bardzo dobry, ang. Very good (VG), niem. sehr gut. Banknot wyraźnie zużyty, papier sflaczały, możliwa dziurka w centrum od wielokrotnego zginania. Dopuszczalne naddarcia, dziurki od szpilek lub zszywek, niewielkie plamy, minimalne ubytki.
Stan VI. Dobry, ang. Good (G), niem. gut. Banknot mocno zużyty, wielokrotnie zginany, o papierze zupełnie sflaczałym. Możliwe, plamy, dziurki , brak drobnych fragmentów, np. rogów lub części marginesów. Rysunek niewyraźny, kolory wyblakłe, plamienie farby, brud, lecz niedopuszczalne większe ubytki, banknot wciąż całkowicie czytelny.
Stan VII. Przyzwoity, ang. Fair, niem. befriedigend. Banknot brudny, wytarty, mocno zużyty, z wyraźnymi naddarciami. Możliwe większe ubytki i inne uszkodzenia.
Stan VIII. Słaby, ang. Poor, niem. magnelhaft. Zupełna “szmata”, banknot totalnie zużyty, niekiedy nawet trudny do rozpoznania. Liczne uszkodzenia i ubytki, plamy i wyblakłe kolory.
Uwaga: banknoty w stanie VII i VIII często w ogóle nie są katalogowane. Jakąkolwiek wartość w tym stanie mogą mieć tylko wyjątkowo rzadkie okazy.
Niekiedy stosuje się też do oceny banknotów stany pośrednie (np. XF-AU czy VF-XF) lub określanie stanu zachowania w procentach. W tym ostatnim wypadku stan UNC = 100%, AU = 85-96%, XF = 75-80%, VF = 70-50%, F = 45-35%, VG 30-25%, G = 20%.