Kształcenie wielostronne.
Przesłanki fizjologiczne i psychologiczne.
Teoria ta powstała w wyniku badań prowadzonych w Katedrze Dydaktyki Uniwersytetu Warszawskiego. Jej pierwszy zarys pojawił się w 1965 roku w rozprawie „Wielostronne uczenie się a problem aktywności uczniów” Okonia. W wersji rozszerzonej przedstawiona jest w dwu książkach Okonia: „Podstawy wykształcenia ogólnego” (1976), „Nauczanie problemowe we współczesnej szkole” (1975). Inni autorzy również poświęcili jej swoje książki: Bohdan Komorowski, Józef Galant, Tadeusz Krajewski i Jadwiga Walczyna. Mieczysław Oryl i Danuta Nakoneczna przeprowadzili, niezależnie od siebie, badania w wielu szkołach podstawowych i średnich nad przydatnością tej teorii w procesie kształcenia szkolnego.
Przedmiotem teorii kształcenia wielostronnego jest rozwój człowieka, dokonujący się pod wpływem kształcenia, i to nie tylko szkolnego nauczania i uczenia się. Mówiąc o rozwoju człowieka, mamy na myśli zarówno rozwój poszczególnych jednostek poddanych edukacji, jak i rozwój całego - młodego i starszego - pokolenia, w swoisty sposób wpływający na rozwój i postęp w życiu społeczeństwa.
Jak wiadomo w pedagogice i psychologii wyróżnia się dwa sposoby rozumienia pojęcia rozwoju. Pierwszy z nich polega na wyodrębnianiu w ontogenezie człowieka kolejno po sobie następujących etapów, zwanych fazami rozwojowymi, w których wykształca się jakiś zespół cech, stwarzając przesłanki do kształtowania się nowych zespołów cech w następnych fazach. W drugim znaczeniu, mniej popularnym, rozwój rozumie się jako proces kierunkowych przemian osobowości wychowanka, przebiegających od stanów prostszych i mniej doskonałych do bardziej złożonych i pod jakimś względem doskonalszych. Za synonim takiego rozwoju przyjmuje się postęp.
W swoich dążeniach do zapewnienia wychowankom harmonijnego rozwoju szkoła natrafia na różne przeszkody i często doznaje niepowodzeń. Jedną z najważniejszych przyczyn tych niepowodzeń jest zachwianie równowagi we wszelkiej edukacji, w dzisiejszych czasach zdecydowanie ukierunkowanej na rozwój intelektualny, przy wyraźnym lekceważeniu kultury uczuć i kultury pracy. Jest to stwarzanie sztucznych barier miedzy oddziaływaniem szkoły na umysły młodzieży oraz na jej uczucia, wolę i charakter
Psychologia zdążyła wkroczyć na nowe drogi, czego ogół pedagogów niemal nie zauważył. Ten nowy kierunek rozwoju psychologii traktuje człowieka jako harmonijnie funkcjonującą całość: poznającą, czującą i działającą, świadomą własnego „ja”, powiązaną wieloma więzami ze społeczeństwem i z kulturą. Najważniejszym argumentem przemawiającym za takim właśnie pojmowaniem człowieka jest rozumienie przez współczesną psychologię związku między poznaniem a moralnością jednostki ludzkiej.
Na ten związek zwracał uwagę Jean Piaget, uważany za najwybitniejszego psychologa naszego wieku. Uważał, że zasady postępowania moralnego i zasady logiki uświadamia sobie dziecko pod wpływem dorosłych, a nie samo z siebie, że jedne i drugie zasady dziecko poznaje w działaniu współdziałaniu z innymi, że wreszcie współdziałanie to sprzyja zmianom świadomości, rozbudza krytycyzm, umożliwia uświadomienie sobie pojęć moralnych i zasad logiki.
W Polsce podobny sposób myślenia reprezentuje m. in. Janusz Reykowski wraz ze swoją szkołą. Przyjmuje on, że to co uważa się za różne funkcje osobowości, jest w gruncie rzeczy wyrazem czynności jednego, działającego jako niepodzielna całość systemu regulacyjnego. Poziom wyższy tego systemu wiąże się z powstaniem sieci poznawczej i sieci operacyjnej.
Sieć poznawcza - scala napływające z różnych źródeł informacje, budując z nich odpowiednie struktury poznawcze, odpowiadające różnym przedmiotom, relacjom między nimi i regułom zmian. Na sieć poznawcza składają się operacje i oceny.
Sieć operacyjna - rejestrująca dane o świecie rzeczy i o świecie społecznym.
Sieć wartości - takie uporządkowanie elementów poznawczych, jakie odpowiada ich subiektywnemu - pozytywnemu bądź negatywnemu - znaczeniu dla jednostki.
Trzy rodzaje aktywności człowieka.
Do funkcji, dzięki którym jednostka zawdzięcza swoją egzystencje i swój rozwój zalicza się: poznawanie świata i siebie, przezywanie świata i nagromadzonych w nich wartości oraz zmienianie świata. Te trzy typowo ludzkie funkcje leżą też u podstaw teorii kształcenia wielostronnego.
Najważniejsze w tej teorii jest to, że uwzględnia one podstawowe rodzaje działalności ludzkiej, a więc i działalności ucznia, które w konsekwencji mają wykonywać oczekiwane zmiany w nim samym. Te podstawowe trzy rodzaje to: aktywność intelektualna, aktywność o charakterze emocjonalnym i aktywność praktyczna ( polegająca na przekształcaniu rzeczywistości w procesie pracy wytwarzającej nowe wartości)
Człowiek pełny (homo concors) to istota harmonijnie rozwinięta, zgodna wewnętrznie, aktywna we wszystkich trzech sferach: poznawania świata, przeżywania wartości i zmieniania świata. Jest to zarazem człowiek twórczy, który poznając coraz głębiej rzeczywistość, wartościując ją i zmieniając, jednocześnie staje się autorem nowych i oryginalnych rozwiązań, dzieł i wartości sferze życia, społecznego, ekonomicznego, w dziedzinie techniki, w obrębie różnych dziedzin nauki i sztuki. Koncepcja kształcenia wielostronnego ma właśnie na względzie upowszechnianie takich założeń kultury pedagogicznej, które wkraczając do szkoły jak i do innych instytucji powszechnego wychowania i kształcenia, będą w stanie wpływać na kształtowanie się nowego stylu pracy pedagogicznej.
Trzy rodzaje aktywności:
Aktywność intelektualna - zmierza do poznawania świata i siebie, przyswaja nagromadzoną przez ludzkość wiedzę przyrodniczą i społeczną, korzystając z pomocy nauczyciela i źródeł tej wiedzy.
Aktywność emocjonalna - przeżywanie wartości i ich wytwarzanie. Chodzi tu o radość, którą młody człowiek może czerpać z przezywania dostępnych mu wartości poznawczych, moralnych, społecznych, estetycznych i innych.
Aktywność praktyczna - wymaga poznania wiedzy o rzeczywistości, którą jednostka ma stwarzać lub zmieniać. Wiedza staje się tu bezpośrednio użyteczna w twórczości technicznej i w procesach pracy produkcyjnej.( technika, ekonomika i zakresie produkcji)
----- Poznanie rzeczywistości a przyswajanie wiedzy.
Zdolność uczenia się jest najważniejszą zdolnością człowieka, jej bowiem zawdzięcza rozwój wszystkich dyspozycji i rozwój całej osobowości. Uczenie się jest trwającą przez całe życie odmianą działalności człowieka, w toku której pod wpływem poznania, doświadczenia i ćwiczenia powstają nowe formy jego zachowania i działania. Zabawa, praca i inne różne formy aktywności społecznej mieszczą w sobie tylko pierwiastek uczenia się.
Najprostszą postać uczenia się stanowi uczenie się poznawcze, które dzieli się na (trzy odmiany):
Uczenie się spostrzeżeniowe - sprowadza do trwałych zmian w spostrzeganiu danej rzeczy lub zdarzenia pod wpływem uprzedniego spostrzegania tej rzeczy lub innych rzeczy do niej podobnych. ( owe zmiany polegają na tym ze obcując z danymi rzeczami spostrzegamy je coraz jaśniej i dokładniej dochodząc do takiej perfekcji jak np. botanik który odróżnia tysiące gatunków roślin)
Wstępne warunkowanie sensoryczne - kojarzenie dwu bodźców sensorycznych przez osobę uczącą się , np. widoku jakiegoś przedmiotu i dźwięku.
Nabywanie wiedzy - jakaś sytuacja bodźcowa pobudza część ośrodkowego układu nerwowego, powodując zmiany połączeń już istniejących, czyli wytworzonych wcześniej. Pod wpływem tych zmian reakcja, która teraz wystąpi jako odpowiedź na tę sytuację lub na inne sytuacje bodźcowe, będzie inna od tej, jaka wystąpiłby wcześniej. (Te zmianę dokładniej tłumaczy Donald O. Hebb.) Posiadanie wiedzy nie jest jednak równoznaczne z posiadaniem umiejętności robienia czegoś. Nabywając wiedzę, zwykle poprzestajemy na tym i najczęściej samo to zdarzenie po pewnym czasie zapominamy.
Uczenie się poznawcze przyjmuje w szkole postać uczenia się przez przyswajanie wiedzy, co może odbywać się na drodze pośredniej lub bezpośredniej.
Działalność poznawczą ucznia opartą na bezpośrednim poznawaniu rzeczywistości opiera się na poznaniu świata. Źródłem jest sama rzeczywistość, czyli konkretne rzeczy, procesy, zdarzenia.
Poznanie pośrednie czerpie się z ze źródeł drukowanych, w szkole z podręczników. Ta wiedza mniej przemawia do wyobraźni uczniów.
Działalność badawcza w szkole.
Poznawanie rzeczywistości może się dokonywać przez bezpośrednie jej „podpatrywanie”, jak również przez zaznajamianie się z gotowymi wynikami ludzkiego poznania. Co prawda w wielu szkołach się do tego ono tylko sprowadza, lecz w nowoczesnej szkole ważna część stanowi poznawanie świata dzięki własnemu wysiłkowi - np. poprzez rozwiązywanie problemów
Pojęcie problemu zostało wyklarowane w dydaktyce polskiej . W sensie obiektywnym problem jest układem o niewystarczających danych. Zatem zadaniem rozwiązującego problem jest te brakujące dane odkryć.
W procesie uczenia się problemowego punktem wyjścia jest sytuacja problemowa, która inspiruje uczącego do poszukiwania i formułowania problemu, wynajdywania pomysłów rozwiązania.
Główna faza pracy nad problemem polega na wytwarzaniu pomysłów (hipotez) rozwiązania. Proces wymaga dużej giętkości myślenia, rozwiniętej wyobraźni i dużej pomysłowości.
Przeżywanie wartości i aktywność emocjonalna.
Kształcenie i wychowanie umysłowe to podstawowe czynniki kształtujące osobowość ludzką, przygotowujące młode pokolenie do sprostania wymogom epoki szybkich i ogromnych przemian w dziedzinie nauki i techniki oraz w życiu społeczeństwa i ludzkości.
Uczenie się przez przeżywanie polega na stwarzaniu takich sytuacji w pracy szkolnej i pozaszkolnej, w których ma miejsce wywoływanie przeżyć emocjonalnych u wychowanków. Przezywane wartości stają się podstawa do wartościowania, w których stopniowo rozszerza się skala ocen pozytywnych i negatywnych oraz do angażowania się i wartościowego działania
Przeżycie jest więc przejawem stosunku podmiotu do wartości moralnych, społecznych, politycznych, estetycznych czy naukowych, jak również do przyrody i samego siebie.
Efekty uczenia się przez przeżywanie mogą mieć ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości ucznia. Obejmują one poznanie związane z uczniem jako podmiotem poznania i w ogóle z człowiekiem, jego czynami i twórczością, urządzeniami społecznymi i całą kulturą. Ważną sprawą jest rozbudzanie uczuć, pozwalających młodemu człowiekowi przezwyciężać własne postawy egoistyczne ze względu na dobro innych, na sprawy swego kraju i postępu w świecie.
Działanie i aktywność praktyczna.
Zadaniem aktywności umysłowej jest częste stawianie uczących się w sytuacjach, w których mogą rozwiązywać problemy praktyczne w zakresie techniki, produkcji czy życia społecznego. Problemy te pozwalają im lepiej poznać sens społeczny wiedzy nagromadzonej przez ludzkość, a zarazem rozwijać własne zdolności twórcze.
Aktywność wytwórcza polega na przekształcaniu rzeczywistości, na tworzeniu tego, czego z niej dotąd nie było. ( w grę wchodzą tu np. zadania z dziedziny wytwórczości przemysłowej, rolnej, handlowej)
Uczenie się przez działanie może przyjmować różną postać. Najmniej kształcąca jest ta, która ma zapewnić tylko opanowanie samych czynności, bez wiązania ich z podstawami naukowymi. Zupełnie inne są wartości ogólnokształcące i wychowawcze działania , w którym stosuje się wiązanie teorii z praktyka i praktyki z teorią