3 formy organizacyjne działalności dydaktycznej, wg. W. Okonia: 1. Praca lekcyjna - charakteryzuje się większym stopniem przymusu niż swobody.

2. Praca domowa - charakteryzuje się większym stopniem swobody i samodzielności,

ale nie jest ona wolna od przymusu. 3. Praca pozalekcyjna i pozaszkolna - zapewnia ona najwięcej samodzielności i swobody, tu wybór

dziedziny zainteresowań dokonuje się zazwyczaj przy pojawieniu się pozytywnej, najczęściej

bezinteresownej motywacji.

Główne kryteria podziału form organizacyjnych, wg. Cz. Kupisiewicza:

1. Liczba uczniów uczestniczących w procesie nauczania - uczenia się (formy jednostkowe i

zbiorowe pracy uczniów).

2. Miejsce uczenia się (zajęcia szkolne i pozaszkolne).

3. Czas trwania zajęć dydaktycznych (zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne).

Systemy organizacyjne kształcenia

System klasowo - lekcyjny

Polega on na tym, że wszystkich uczniów w szkole dzieli się na grupy, tworząc odrębne klasy, które tworzą uczniowie w tym samym lub zbliżonym wieku oraz na podobnym etapie rozwoju umysłowego. Każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania, który określa tygodniową liczbę godzin dla każdego przedmiotu lub bloku przedmiotów nauki szkolnej, przy tym program każdego przedmiotu dzieli się na działy te zaś na tematy, które są opracowywane na kolejnych 40 - 50 minutowych lekcjach. Praca tą kieruje nauczyciel, który dokonuje oceny osiągnięć ucznia i decyduje o jego promocji do następnej klasy. Lekcja jest podstawową formą nauczania i uczenia się w systemie klasowo - lekcyjnym. W klasach I - III szkoły podstawowej nie ma podziału na jednostki lekcyjne ani na przedmioty nauczania, kształcenie ma charakter zintegrowany.

System mannheimski

W tym systemie nie wiek uczniów, lecz różnice w ich rozwoju umysłowym stały się podstawą przydziału do poszczególnych klas: l. Klasa dla uczniów przeciętnych.

2. Klasa dla uczniów mało zdolnych.

3. Klasa dla uczniów opóźnionych w rozwoju umysłowym.

4. Klasa dla uczniów najbardziej zdolnych.

Progresywizm i nowe wychowanie

Progresywizm reprezentowany był m.in. przez:

• szkołę eksperymentalną Deweya,

• metodę projektów,

• metodę Winnetki,

• plan daltoński.

Nowe wychowanie zaś przez:

• metodę ośrodków zainteresowań,

• nauczanie łączne,

• system Freineta,

• metodę kompleksów.

Każda z tych koncepcji opierała się na swoistym doborze treści kształcenia i w związku z tym na odpowiednio dostosowanych metodach i formach pracy nauczycieli i uczniów.

Lekcja jako podstawowa forma kształcenia

Lekcja jest podstawową jednostką formy organizacyjnej nauczania, podczas której nauczyciel w określonych ramach czasowych, prowadzi zajęcia ze względnie stałą grupą uczniów, zgodnie z planem zajęć, stosuje różne metody i środki dydaktyczne, aby osiągnąć założony cel kształcenia. Lekcja umożliwia uczniom realizację zadania lub zadań i osiągnięcie przez nich wyników, jakie są przewidziane w podstawie programowej. Wincenty Okoń stwierdza, że w systemie klasowo - lekcyjnym, lekcja jest dominującą formą pracy nauczyciela z uczniami.

Struktura lekcji

Struktura lekcji uwzględnia czynności nauczyciela i uczniów.

Budowa lekcji, zgodnie z poglądem K. Sośnickiego składa się z trzech części:

1. Część powtarzająca - służy przypomnieniu, rozszerzaniu i powtórzeniu dawniej opanowanego

materiału, sprawdzeniu pracy domowej oraz przygotowaniu do nowej lekcji.

2. Część postępująca - obejmuje podanie tematu i planu całego zagadnienia oraz jego opracowanie.

3. Część zbierająca - ma za zadanie zebrać w całość i uporządkować wiadomości uzyskane przez

uczniów, zwrócić uwagę na sprawy istotne, ułatwić zapamiętanie.

Struktura lekcji typu ogólnego wg. K. Sośnickiego:

a). organizacja klasy,

b). kontrola pracy domowej i przygotowanie do nowej lekcji,

c). przeprowadzenie nowej lekcji,

d). podsumowanie nowych wiadomości,

e). zadanie pracy domowej.

Należy ustalić podstawowe typy lekcji, które nauczyciel może i powinien w sposób twórczy wzbogacać i modyfikować oraz na tej podstawie poszukiwać innych struktur lekcyjnych. Lekcje mające jednakową strukturę, niezmiennie stosowane, stają się nużące poprzez swoją jednostajność, skłaniają uczniów do obojętności oraz nie rozwijają u nich wielostronnych procesów myślenia. Różne typy lekcji wpływają na wywoływanie odmiennych operacji myślowych u uczniów.

Cztery toki kształcenia

Toki kształcenia stanowią podstawę struktur lekcyjnych, a zarazem części ogólniejszych toków dydaktycznych.

1). Tok podający,

2). Tok problemowy,

3). Tok operacyjny,

4). Tok ekspozycyjny.

Typy lekcji

Tok lekcji „podającej”

Lekcja podająca służy do opracowania obszernego materiału, który ze względów dydaktycznych należy zrealizować w ramach jednej lekcji. Uczniowie przyswajają wiedzę w gotowej postaci.

Podstawowa struktura lekcji podającej, wg. J. Półturzyckiego:

I. Część przygotowawcza:

1). wstępna organizacja i przygotowanie lekcji,

2). sprawdzenie pracy domowej,

3). Powtórzenie materiału i nawiązanie do nowego tematu.

II. Część podstawowa:

1). podanie nowych treści,

2). zrozumienie,

3). opracowanie i zebranie.

III. Część końcowa:

1). Powtórzenie i utrwalenie,

2). Omówienie zadania domowego,

3). Wykorzystanie i wzbogacenie nowych zagadnień.

Zaletą podającego toku nauczania jest prosta struktura oraz szybkie przekazywanie uczniom gotowej wiedzy do zapamiętania. Wadą jest niski stopień aktywności i samodzielności uczniów, a do rangi najważniejszej urasta tu przyswajanie i zapamiętywanie.

Tok lekcji „problemowej”

Uczenie się na lekcji problemowej przyjmuje postać odkrywania i wymaga twórczej i aktywnej postawy uczniów. Muszą oni samodzielnie dochodzić do nowej wiedzy poprzez rozwiązywanie zagadnień. Rozwiązywanie problemów może odbywać się w pracy: indywidualnej, grupowej lub zbiorowej. W strukturze lekcji problemowej powinny się znaleźć co najmniej następujące etapy:

• określenie problemu,

• rozwiązanie tego problemu,

• sprawdzenie rozwiązania,

• usystematyzowanie,

• utrwalenie.

Koniecznym warunkiem w nauczaniu problemowym jest odpowiednia postawa nauczyciela, postawa wyzwalająca chęć i energię uczniów, potrzebę osiągania celów.

Tok lekcji „operacyjnej” („ćwiczeniowej”)

Uczniowie uczą się oddziaływać na rzeczywistość.

W najczęściej spotykanym typie lekcji tego rodzaju wyróżnić można następujące części:

1). Przygotowanie klasy do pracy i sprawdzenie zadania domowego,

2). Uświadomienie sobie przez uczniów zadania lekcji,

3). Ustalenie zasad i reguł umożliwiających wykonanie tego zadania,

4). Wzorowy pokaz danej czynności,

5). Wykonanie pierwszych działań przez uczniów pod kontrolą nauczyciela,

6). Ćwiczenia systematyczne, odpowiednio urozmaicone,

7). Zadanie pracy domowej sprzyjającej utrwalaniu sprawności.

Tok lekcji operacyjnej w jego głębszym rozumieniu polega na usunięciu w świadomości ucznia bariery między teorią i praktyką, praktyką i teorią. Ma on młodego człowieka doprowadzić do tego, aby rozumiał działalność ludzi, jak i również swoją własną, by zarazem chciał i potrafił doskonalić własne sprawności zwłaszcza w wybranych dziedzinach i aby te sprawności służyły nie tylko jemu, ale i innym ludziom.

Tok lekcji „ekspozycyjnej”

Lekcja eksponująca kształtuje postawy i uczucia. Głównym zadaniem jest rozwijanie przeżyć emocjonalnych. Podstawową częścią tej lekcji jest ekspozycja wartości danego dzieła. Struktura tej lekcji może mieć luźną i zmieniającą się strukturę. Uczucia i postawy uczniów są ukierunkowywane za pośrednictwem procesów emocjonalnych, należy ten tok zastosować w sytuacji gdy eksponuje się jakieś wartości moralne, estetyczne, społeczne, polityczne czy religijne po to, aby uczniowie wyrobili sobie własny stosunek do nich, a zarazem tworzyli swój system wartości, uświadamiali sobie cele wartościowego życia i wytyczali kierunki własnego postępowania.

Organizacja pracy uczniów na lekcji

Praca jednostkowa

Praca jednostkowa polega na tym, że uczeń indywidualnie realizuje swoje zadania szkolne, korzystając bezpośrednio (np. gdy odpowiada, lub o coś pyta) lub pośrednio (np. gdy wykonuje pracę domową korzystając z instrukcji udzielonej w klasie) z pomocy nauczyciela. Praca jednostkowa ma miejsce przede wszystkim na lekcjach przeznaczonych:

• na opanowanie nowego materiału,

• na wykonywanie samodzielnych zadań,

• w pracy domowej (gdzie jest najbardziej uprawiana),

• na zajęciach kontrolnych.

Zaletą pracy jednostkowej jest możliwość indywidualizacji treści i tempa uczenia się oraz stałej i zarazem dokładnej kontroli przebiegu i efektów pracy ucznia. Celem pracy indywidualnej jest m.in. zmuszenie niejako wszystkich uczniów do samodzielnego wysiłku intelektualnego w procesie rozwiązywania problemów.

Praca zbiorowa

Praca zbiorowa to praca „równym frontem”, obejmuje swoim zasięgiem równocześnie wszystkich uczniów w klasie. Organizacja lekcji ma formę pracy zbiorowej, jeżeli wszyscy uczniowie w klasie wspólnie uczestniczą z nauczycielem w procesie nauczania. Praca zbiorowa stwarza stosunkowo korzystne warunki wytwarzania więzi społecznych w klasie szkolnej. Sprzyja wytwarzaniu się wspólnych uczuć, postaw, przekonań, wspólnego podłoża światopoglądowego.

Praca grupowa

Praca grupowa wyróżnia się następującymi cechami:

1. Sprzyja realizacji celów społeczno-wychowawczych:

• przyzwyczaja do odpowiedzialności, podporządkowania się, gotowości udzielania pomocy

innym, partnerstwa.

2. Umożliwia realizację celów poznawczych:

• zwiększa wydajność pracy uczniów, sprzyja rozwojowi ich aktywności poznawczej i samodzielności.

3. Zwiększa zasób interakcji międzyjednostkowych i umożliwia powstanie więzi między uczniami.

4. Obiektywizuje proces samooceny i sprzyja obiektywizmowi w ocenianiu innych.

Aby grupa prawidłowo i skutecznie funkcjonowała podstawowym warunkiem jest właściwy dobór do niej uczniów. Powinny powstawać w sposób spontaniczny, samorzutnie, ale nauczyciel musi czuwać, aby tworzące się zespoły były zróżnicowane pod względem umysłowego rozwoju i poziomu oraz aby były równoważne między sobą. Prowadzi to do niemal równoczesnego wykonywania zadań przez wszystkie grupy w jednakowym czasie. Najsprawniej pracują grupy 3-5 osobowe, w większych grupach uczniowie rzadziej dochodzą do głosu i grupy te nie stwarzają optymalnych możliwości aktywnego uczestnictwa wszystkich członków zespołu.

Najczęściej spotykane formy pracy grupowej:

1. Praca grupowa jednolita („równym frontem”) - treść problemów, poleceń, jest jednakowa dla

wszystkich grup w klasie. Po wykonaniu tego samego zadania przez każdą grupę, odbywa się

wspólna dyskusja nad uzgodnieniem i usystematyzowaniem uzyskanych prze grupy wyników (praca zbiorowa).

2. Praca grupowa zróżnicowana - treść problemów, poleceń jest różna dla każdej grupy i każda z

nich rozwiązuje inny problem. Zadania rozwiązywane przez poszczególne grupy z reguły składają

się na określoną całość.

3. Praca grupowa kombinowana - polega na łączeniu pracy grupowej jednolitej z pracą

zróżnicowaną. Jak wykazała Joanna Jung łączenie tych obu form daje lepsze wyniki niż oddzielne

stosowanie każdej z nich.

4. Praca brygadowa - polega na wykonywaniu przez stałe grupy zadań o charakterze

praktyczno-produkcyjnym w politechnicznej pracowni szkoły, w warsztatach szkolnych, na

działce szkolnej i w zakładach produkcyjnych.

Organizacja pracy domowej

Praca domowa uczniów jest uzupełnieniem i wzbogaceniem najważniejszej formy pracy nad kształceniem i wychowaniem czyli lekcji. Praca domowa jako uzupełnienie i ciąg dalszy pracy lekcyjnej umożliwia pogłębienie i utrwalenie wiedzy ucznia, wdraża go do samodzielności w myśleniu i posługiwaniu się wiedzą oraz w realizowaniu samodzielnych zadań twórczych. Zmusza uczniów do samodzielnego podejmowania codziennych obowiązków, kształtuje ich wolę i charakter, rozwija systematyczność, dokładność, inicjatywę, pomysłowość, wzmacnia wiarę we własne siły, kształtuje pozytywny stosunek do pracy.

Praca domowa spełnia swoje funkcje dydaktyczno-wychowawcze, gdy:

• łączy się ściśle z pracą lekcyjną,

• jest właściwie zadana,

• stosuje się odpowiednie rodzaje zadań,

• nie przeciąża się uczniów nadmierną liczbą zadań domowych,

• nie przekracza możliwości uczniów, czyli jest zróżnicowana,

• jest samodzielnie wykonana,

• systematycznie się ją kontroluje i ocenia.

Zadawanie pracy domowej

Praca domowa właściwie zadana powinna uwzględniać następujące czynności dydaktyczne:

1). Stworzenie sytuacji motywacyjnej i wzbudzenie zainteresowań w celu uzasadnienie potrzeby

podjęcia pracy domowej;

2). Dokładne określenie i wyjaśnienie tematu, rodzaju pracy, treści zadania;

3). Podanie celu wykonania zadania domowego;

4). Udzielenie instrukcji wykonawczej, wraz z ukazaniem metody pracy oraz techniki wykonania;

5). Wykazanie środków potrzebnych do wykonania zadania domowego;

6). Udzielenie odpowiedzi na pytania uczniów i dodatkowe wyjaśnienia;

7). Ukazanie sposobu samokontroli nauki (pracy) własnej.

Dydaktyczne zajęcia pozalekcyjne

Zajęcia pozalekcyjne mogą być realizowane w trzech formach:

1. Praca masowa, polega na organizowaniu zbiorowych zajęć kulturalnych, imprez, rozrywek,

np. pogadanki, referaty, wieczory dyskusyjne, pokazy, wspólne wyjście do kin, teatrów.

2. Praca grupowa (koła zainteresowań), polega na organizowaniu uczniów w kilkuosobowe zespoły,

w których zajęcia prowadzone są przez dłuższy czas według określonego planu i programu.

Cele kół zainteresowań:

• poszerzenie i pogłębienie wiedzy oraz umiejętności związanych z określoną dziedziną techniki,

sztuki, sportu, itp.,

• wykrywanie i rozwijanie indywidualnych zdolności oraz zainteresowań uczniów,

• organizowanie czasu wolnego uczniów,

• pogłębienie działania wychowawczego.

Najliczniejsze w szkole są koła przedmiotowe, grupujące zespoły uczniów zainteresowanych określonym przedmiotem szkolnym. Skupiają one uczniów od klasy piątej. Koło to ma na celu rozszerzenie Widzy uczniów z wybranych zagadnień poszczególnych dyscyplin naukowych oraz rozwoju ich zdolności poznawczych. Koła techniczne mają na celu zdobycie przez uczniów praktycznych umiejętności i sprawności, zaznajomienie z różnymi dziedzinami techniki oraz budzenie zainteresowań naukowo-technicznych. Organizowane są dla uczniów od klasy czwartej.

Koła artystyczne skupiają młodzież, która dysponuje pewnymi wiadomościami i umiejętnościami w określonej

dziedzinie i pragnie je doskonalić poprzez różne rodzaje twórczości artystycznej.

Koła sportowe mają na celu rozwój fizyczny młodzieży oraz podniesienie jej zdrowotności.

3. Zajęcia indywidualne, mogą sprowadzać się do wykonywania albumów, opracowywania referatu,

wykonywania pomocy naukowych, dekoracji, itp.

Wycieczki szkolne

Wycieczka szkolna to szczególna forma kształcenia, polega na wyprowadzaniu uczniów poza klasę szkolną w celu bezpośredniego zetknięcia się z rzeczami, zjawiskami i procesami w ich naturalnym otoczeniu. Wycieczka posiada niezastąpione walory poznawcze i wychowawcze, należą do swoistych form aktywności intelektualnej, emocjonalnej, praktycznej i społecznej. Wycieczki szkolne rozwijają wiedzę o kraju. Stwarzają okazję do poznawania obiektów, ludzi, środowisk, krajobrazów, wytworów cywilizacji, zabytków historycznych i osobliwości przyrody. Bezpośrednie obserwacje zjawisk, procesów wzbudzają u uczniów żywe zainteresowanie.

Ze względu na miejsce do którego prowadzimy uczniów, wyróżniamy wycieczki:

• w teren, do zakładów pracy, różnych instytucji, muzeów, wystaw, galerii, itp.

Większość wycieczek organizuje się po zapoznaniu uczniów z częścią materiału, stwarza to okazję do zaznajomienia ucznia w sposób bezpośredni z zastosowaniem zdobytej przez nich wiedzy. Organizuje się również wycieczki po opracowaniu kilku tematów w celu powtórzenia i podsumowania wiadomości.

Każdą wycieczkę powinno poprzedzać jej gruntowne przygotowanie, czyli dokładne określenie celu i opracowanie planu wycieczki. Uczniowie powinni dokładnie zapoznać się z celem i planem oraz zadaniami związanymi z przygotowaniem się do wycieczki, jej przebiegiem i wykorzystaniem materiału z wycieczki.

W czasie wycieczki uczniowie realizują wyznaczone zadania, pracując indywidualnie, grupowo lub zbiorowo. Wycieczka spełnia swój cel, gdy jej wyniki zostaną omówione i usystematyzowane.

---