Psychologistyczna socjologia Pareta
Vilfredo Federico Damaso Pareto (1848-1923) - należał do najbardziej radykalnych krytyków idei postępu i liberalnej demokracji. Podobnie jak Freud i Le bon twierdził, że niewiele zjawisk najnowszej historii można uważać za rezultat działań logicznych. Jego znaczenie dla psychologii było związane z jego psychologistyczną teorią działania ludzkiego oraz z wprowadzeniem do nauk społecznych wielu ważnych kategorii teoretycznych jak: system społeczny, równowaga społeczna i elita - nadał im postać w jakiej weszły do XXw. Zaliczenie go do psychologistów jest uproszczeniem. Uważał za niemożliwe wyjaśnienia życia społecznego w oparciu o jeden decydujący czynnik i często sięgał po formułę oddziaływania wzajemnego. Psychologistyczna jest teoria czynności pozalogicznych.
Ideał nauki a rzeczywistość społeczna
Duży wpływ miały na niego wzorce pozytywistyczne i nauki ścisłe. Obok Durkheima i Webera zajął stanowisko wobec Marksa i jego kontynuatorów. Nie miał złudzeń co do społecznej roli nauki jak inni pozytywiści. Starał się wyzbyć słabości pierwszego pozytywizmu: rugował ze swego języka wyrażenia niejednoznaczne, postulował posługiwanie się symbolami wolnymi od skojarzeń z mową potoczną, poszukiwał rzeczywistości eksperymentalnej drogą zastosowania w naukach społecznych metod nauk przyrodniczych. Ekonomia polityczna to rodzaj mechaniki, nauki ścisłej. Nie tyle starał się on wyjaśnić procesy społeczne za pomocą praw mechaniki, ale odnajdywał w niej najlepsze przykłady stosowania uniwersalnej metody naukowej, którą nazwał metodą logiczno-eksperymentalną. Składała się ona z 2 zasadniczych procedur: metodycznego obserwowania zjawisk i odkrywania regularności ich zachodzenia oraz przeprowadzania dedukcji pozwalającej rozciągać zdobytą wiedzę na dziedziny, które nie były przedmiotem bezpośredniej obserwacji. Ta metoda miała być wolna od błędów innych metod nauk społecznych. Nauki społeczne tak jak mechanika badają dwa rodzaje ruchów: ruchy rzeczywiste bezpośrednio dane nam w obserwacji oraz takie, które mają miejsce tylko w pewnych szczególnych warunkach, jakie w rzeczywistości nie występują.
Socjologia jest nauką bardziej „syntetyczną” niż ekonomia i może od niej znacznie więcej. Nawet rozumowanie głupie i niedorzeczne, jeśli podziela je wiele osób jest faktem doniosłym dla socjologii i może prowadzić do odkrycia praw. W ujęciu Pareta socjologia to przede wszystkim nauka o działaniu pozalogicznym.
Pozytywizm Pareta nie był programem wielkiej społecznej reformy, lecz służył raczej utwierdzaniu przekonania o jej niemożliwości. Nauka ma jedynie zdolność rozumienia zdarzeń i co najwyżej określania środków do osiągnięcia celów ustalonych bez jej udziału.
Życie społeczne jako domena działań pozalogicznych
Podzielił działania ludzkie na logiczne i pozalogiczne. Pierwsze odpowiadają wzorom poznania naukowego, drugie to wszystkie działania ludzkie, którymi rządzi nie wiedza o faktach i związkach między nimi, lecz wiara płynąca ostatecznie z uczuć czy instynktów (głownie to drugie interesowało Pareta). Pytał się głównie dlaczego myślenie większości ludzi jest nielogiczne i jak uczucia i instynkty prowadzą do zakłócania procesów logicznego myślenia.
Nie może istnieć społeczeństwo kierujące się wyłącznie rozumem.
Przewaga działań pozalogicznych jest ludzką cechą gatunkową i nie można jej tłumaczyć warunkami społecznymi. Te ostatnie jedynie określają do jakich mistyfikacji odwołują się ludzie, aby swojemu nielogicznemu myśleniu nadać pozory logiczności.
„Zmieniają się derywacje, rezydua trwają”
Czynności pozalogiczne - działania, które mają na ogół początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp. O pozalogicznym charakterze działania decyduje jego geneza. Z tego powodu nie należy go mylić z działaniem nielogicznym, gdyż działanie poza logiczne może być zgodne z logiką, choć co prawda przypadkowo, gdyż jego źródłem nigdy nie jest rozumowanie. Działanie logiczne cechuje odpowiedniość obranego celu i zastosowanych środków, przy czym ta odpowiedniość zachodzi nie tylko z punktu widzenia podmiotu działającego, ale i punktu widzenia obserwatorów. W przypadku działania pozalogicznego wchodzi w grę jedna z czterech możliwości: brakuje takiej - zarówno subiektywnej, jak i obiektywnej - odpowiedniości; ma ona miejsce wyłącznie z punktu widzenia podmiotu działającego; zachodzi faktycznie, ale podmiot nie zdaje sobie z tego sprawy w momencie podejmowania działania; środki są odpowiednie do celu zarówno w jego świadomości, jak i rzeczywistości.
Rezydua (wg. Tatarkiewicza to „osady psychiczne”)- nie wiadomo, co Pareto miał dokładnie na myśli; jedni twierdzą, że to nic innego jak „ekstrawagancki synonim instynktów”, podczas gdy inni (Parsons) rozumieją je jako coś co „stanowi rezultat, do jakiego dochodzimy drogą zastosowania pewnej procedury. Punktem wyjścia jest zespół teorii dotyczących działania. Teorie te poddaje się krytycznej analizie, stosując standardy nauki logiczno-eksperymentalnej, po czym pozostawia się na boku te ich elementy, które są z tymi standardami zgodne. Pozostałe elementy dzieli się na stałe i zmienne.” Głównie chodzi jednak o to, że działania ludzkie w znacznej mierze nie są działaniami logicznymi, a u ich podłoża znajduje się coś, co nie podlega zmianom. Mimo nieskończonej zmienności i różnorodności zjawisk społecznych mamy zawsze do czynienia z ludźmi kierowanymi przez takie same pozarozumowe siły czy motywy, które jednak występują w rozmaitych proporcjach i połączeniach.
Derywacje - elementy zmienne działań pozalogicznych. Pareto podobnie jak Marks krytykował tych autorów, których on nazwał „ideologami” - ci, którzy swoje refleksje a temat życia społecznego ograniczają do sfery słownych deklaracji, nie zadając sobie pytania co się za nimi kryje. Derywacje stanowią doniosły czynnik życia społecznego, albowiem ludzie nie kierują się na ogół rozumem, ale odczuwają potrzebę przedstawiania wszystkiego, cokolwiek robią, jako działań racjonalnych. Stałą częścią składową wszystkich pozalogicznych działań ludzkich jest więc wytwarzanie uzasadnień i usprawiedliwień. Derywacje to skłonność do mistyfikacji instynktów i uczuć i należy to do natury ludzkiej. „Derywacje obejmują rozumowania logiczne i pseudologiczne, a także służące tym samym celom manifestacje uczuć; są one przejawami głodu myślenia istot ludzkich”. Podzielił derywacje na cztery klasy: derywacje odwołujące się do prostego stwierdzenia (prawdziwego lub nie), faktu lub powinności: „Tak jest i już!”, „Tak trzeba!”, „Tak musi być!” itp.; derywacje odwołujące się do autorytetu (jednostki, grupy, tradycji, bóstwa itd.); derywacje odwołujące się do zgodności z uczuciami lub zasadami (interesami, prawem itd.) derywacje wykorzystujące niejasności języka , nieokreśloność terminów, ich moc perswazyjną, metafory, analogie, alegorie itd. Chodzi o to, na skutek czego jakieś twierdzenia czy nakazy zostają - mimo swej ewidentnej nierzadko sprzeczności z faktami i logiką - przyjęte bez zastrzeżeń przez osoby lub grupy, do których je zaadresowano. Pareto skupił się na tym, w jakiej mierze derywacje są zgodne z potrzebami określonymi przez panujące rezydua. Ludzie okłamują raczej sami siebie, niż są okłamywani przez innych.
Rezydua i derywacje: oddziaływanie wzajemne - Pareto wykazywał podrzędność derywacji w stosunku do rezyduów, ale zajmował się też ich stosunkami wzajemnymi. Brał pod uwagę wpływ derywacji na rezydua. Uważał, że kiedy derywacja zostaje zaakceptowana, wzmacnia siłę i żywotność uczuć, które w ten sposób znajdują możliwość wyrazu. Dobrze wiadomo, że uczucia, na których myśli często się koncentrują, rozwijają się mocniej niż inne uczucia, nieprzyciągające uwagi umysłu. Mówił o możliwości przekształcenia się derywacji w rezydua.
System społeczny i historia
Społeczeństwo to „wielki agregat molekuł”, którymi są jednostki ludzkie. Nie da się wyjaśnić jego funkcjonowania bez zbadania, jak owe „molekuły” są powiązane ze sobą i w jaki sposób wzajemnie na siebie oddziałują.
Osobliwością teorii Pareta było zbudowanie abstrakcyjnego modelu systemu społecznego, w którym działają przeciwstawne sobie siły. Wiązało się to z porzuceniem koncepcji ewolucjonistycznych i skupieniem uwagi na względnie trwałych układach elementów w określonym momencie.
Równowaga systemu społecznego - zdawał sobie sprawę ze zmienności i różnorodności świata społecznego; należy go rozpatrywać jakby w stanie unieruchomienia i przy uwzględnieniu jedynie niektórych spośród nieskończonej liczby elementów składających się na każde konkretne społeczeństwo. Tworzył abstrakcyjny model nie podejmując daremnego wysiłku ogarnięcia całego bogactwa rzeczywistości empirycznej (przez to zarzucano mu ahistoryzm). Historia interesowała go nie jako proces ale jako zbiór faktów układających się w powtarzalny wzór. W świecie społecznym Pareta nie istnieje - poza nauką, techniką itd. - postęp. Zmiana ma w nim charakter falowy i polega w istocie na „oscylacjach” wokół pewnego stałego punktu X, który można określić jako punkt równowagi systemu społecznego. Socjologia ma określić warunki tej równowagi i jej przejściowego naruszania, nie troszcząc się o wyczerpujący opis zmian, jakie w społeczeństwach zachodzą - to sprawa historiografii.
Heterogeniczność systemu społecznego - system społeczny to „jedność przeciwieństw”. Nie da się wyeliminować z życia społecznego konfliktu i walki. Ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia się do równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji. Społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne. Skoro jednostki ludzkie są pełne wewnętrznych konfliktów i różnią się charakterami to tym bardziej społeczeństwo musi być heterogeniczne jako agregat jednostek i klas. Każda różnica jest potencjalnym konfliktem. Badając walkę w społeczeństwie skupił się na konflikcie związanym z powstawaniem i upadkiem społecznych elit. Najbardziej istotny jest podział na elity i masy. U podłoża podziałów i konfliktów znajduje się naturalna nierówność ludzi oraz ich niezmienna psychika. Elita przynależy ludziom z każdej klasy, którzy osiągają najwyższe wskaźniki. Elita rządząca to ta część owej klasy, która środkami przemocy lub perswazji zdołała sobie zapewnić skuteczną kontrolę nad zachowaniem się mas. Uprzywilejowana pozycja elity utrzymuje się tak długo jak jednostki są w stanie utrzymywać najwyższe wskaźniki. Gdy w klasach niższych nagromadzi się więcej lepszych jednostek, to ona stanie się elitą. Równowaga systemu jest stale zagrożona, ale w razie jej naruszenia zostaje przywrócona dzięki ustaleniu się nowego układu sił. Koncepcja „krążenia elit”.
Gaetano Mosca (1858-1941) - miał podobną teorię elit przed Paretem.
3