Uwagi ogólne o ustalaniu rozpoznania
Uwagi poniższe nie są przeglądem różnych strategii w zakresie postępowania diagnostycznego. Wykonanie tego zadania wymagałoby obszernego rozdziału, który nie mieści się w obrębie małego podręcznika. Ograniczono się zatem do krótkiej wzmianki na temat koncepcji, nazywanej również teorią etioepigenezy. Teoria ta opracowana i wprowadzona do nauki przez T. Bilikiewicza stanowi trwały dorobek psychiatrii polskiej.
Ustalenie rozpoznania w myśl założeń etioepigenezy jest przydatne-i owocne nie tylko dla psychiatrów, ale pozostaje bliskie sposobowi myślenia diagnostycznego szeregu doświadczonych klinicystów uprawiających medycynę „somatyczną". Jest to kolejna przyczyna, dla której' uzupełniono ten rozdział krótką charakterystyką rozpoznania etioepigenetycznego.
Teoria etioepigenezy, której założenia stały się podstawą nozograiii etioepigenetycznej, ma już dość długą historię. Zamieszczone poniżej wyjaśnienia, przeznaczone dla studentów, w przyszłości lekarzy różnych specjalności, oparte są głównie na VI wydaniu dzieła T. Bilikiewicza pt.: „Psychiatria kliniczna".
Zgodnie z podstawowym założeniem należy dążyć do uwzględnienia nie tylko utrzymującego się aktualnie procesu chorobowego, np. zespołu depresyjnego, zespołu paranoidalnego, któregoś z zespołów zaburzeń świadomości bądź jeszcze innego stanu psychopatologicznego, ale także podłoża, na którym ten zespół się rozwinął. Tak więc stwierdzając, dajmy na to, zespół paranoidalny psychiatra zadaje sobie pytanie, czy jest to zespół psychotyczny, który powstał na podłożu przewlekłej schizofrenii bądź rozwinął się w przebiegu psychozy afektywnej, lub też u podłoża obserwowanych zaburzeń psychicznych znajdują się np. somatyczne zmiany inwolucyjne.
Takie postępowanie jest słuszne, choć nadal niewystarczające. Słuszne, gdyż uwzględnia dwa okresy (lub inaczej — warstwy) etioepigenetyczne, tj. okres drugi zmian organicznych (morbi, processus et defectus psychoorganici) i okres trzeci — nawarstwień czynnościowych (syndromata functionalia).
Dla uproszczenia przykładu ograniczymy się tylko do uwzględnienia zespołu paranoidalno-depresyjnego jako względnie częstego oraz do pytania o jego podłoże. Tym podłożem, będącym drugą warstwą, mogą być hipotetyczne zmiany organiczne właściwe dla schizofrenii przewlekłej (tj. „prawdziwej") albo zmiany endogenne stanowiące przypuszczalne podłoże psychozy afektywnej (substratum endogenes cyclophreniae), a także inne czynniki tworzące warstwę drugą, np. różne choroby somatyczne i zatrucia. Warstwa trzecia to — we wszystkich rozpatrywanych przypadkach — czynnościowy zespół paranoidalno-depresyjny, który nawarstwił się na „zasadniczo organiczne" podłoże.
Jak łatwo się domyśleć, nozografia etioepigenetyczna kieruje uwagę również na warstwę pierwszą, tj. dziedziczno-konstytucjo-n a l n ą. Jej szerokie uwzględnianie jest wyrazem przywiązywania należnej wagi m.in. do właściwości osobowości człowieka, zarówno wówczas gdy jest to osobowość prawidłowo ukształtowana, ale o określonym profilu, jak i wykazująca anomalie różnego typu i głębokości. Nie jest przecież sprawą obojętną dla ścisłości ustalenia rozpoznania i dla oceny rokowania, czy zachorował człowiek o osobowości skrajnie niedojrzałej lub np. o cechach histeroidii, czy też o osobowości zwartej i odpornej.
Zgodnie z powyższym nozografia etioepigenetyczna wyróżnia w sposób oryginalny trzy warstwy (okresy) i przywiązuje istotną wagę do nawarstwiania się zespołów czynnościowych na podłoże organiczne. W myśl referowanych poglądów należy dążyć do ustalenia trzypiętrowego (lub trójwarstwowego) rozpoznania, co pozwala na „ujęcie całości strukturalnej choroby psychicznej w jej dziejowym rozwoju dynamicznym" (op. cit., s. 750). Oryginalność koncepcji etioepigenetycznej polega przede wszystkim na tym, że pozwala dostrzec zespoły czynnościowe, takie jak katatoniczny, paranoidalny i hebefreniczny, „w oderwaniu" od podłoża schizofrenicznego.
Rozpoznanie etioepigenetyczne stara się uwzględnić wszystkie trzy warstwy (a przynajmniej drugą i trzecią). Nie wystarczy, rzecz jasna, jeżeli rozpoznamy „psychozę infekcyjną", gdyż takie sformułowanie mówi nam bardzo niewiele, ale musimy określić rodzaj psychozy, którą może być zespół majaczeniowy, a więc delirium infectiosum, czy też zespół splątaniowy (amentia). Takie postępowanie uwzględnia już warstwę drugą i trzecią; jeżeli to tylko osiągalne, proces diagnostyczny zmierza do poznania także okresu pierwszego, wysuwając pytania i szukając na nie odpowiedzi o właściwości genetyczno-konstytucjonalne badanego pacjenta.
1/2