Salamandra plamista, jaszczur plamisty, jaszczur ognisty (Salamandra salamandra) - gatunek płaza ogoniastego z rodziny salamandrowatych o charakterystycznym wyglądzie i szerokim zasięgu występowania. Prowadzi samotniczy, drapieżny tryb życia. Wyróżnia się liczne podgatunki. W Polsce podlega ścisłej ochronie, jako gatunek wymagający ochrony czynnej.

Nazwa

Polska, jak i łacińska nazwa tego stworzenia prawdopodobnie sięga rodowodem języka perskiego, w którym znaczy "żyjąca w ogniu".

Morfologia

Salamandra plamista to największy europejski przedstawiciel płazów ogoniastych; osiąga długość 10-24 cm (maksymalnie 32 cm). Zwierzę posiada walcowate, krępe ciało. Jego głowa jest duża, płaska i szeroka, pysk - zaokrąglony, oczy - wyłupiaste, o okrągłych, ciemnych źrenicach. Z boku głowy występują pokaźne pigmentowane gruczoły przyuszne. Szczęki dysponują dwoma rzędami drobnych zębów, inny rodzaj zębów rośnie na środku podniebienia. Boki zdobi 12 bruzd międzyżebrowych. Pomiędzy bruzdami, na środku grzbietu, salamandra plamista ma dwa rzędy ujść gruczołów jadowych. Jad tych gruczołów, oraz ubarwienie skóry są środkami obrony przed drapieżnikami. Masywne, stosunkowo krótkie i krótkopalczaste nogi tego płaza przystosowały się do życia naziemnego, nie wytwarzają błon pławnych ani modzeli. Zarówno śródręcze, jak i śródstopie w większości kostnieje. Podczas gdy przednie łapy kończą się czterema palcami, tylne posiadają ich aż pięć. Otwór kloakalny jest wąski i długi na 8-13mm^.

Ogon typu lądowego, w przekroju okrągły i krótszy od reszty ciała, kończy się tępo^.

Wilgotna i błyszcząca skóra salamandry plamistej ubarwiona jest jaskrawo. Czarny i błyszczący wierzch ciała kontrastuje z żółtymi lub pomarańczowymi plamami bądź pasami. Występuje ogromna zmienność ubarwienia. Spód ciała, pokryty cieńszą skórą, ma kolor szaroczarny lub brązowoszary.

Nie spotyka się też dwóch osobników o takim samym układzie i kształcie plam. Ubarwienie takie odgrywa dwie role: pomaga zwierzętom ukryć się w runie leśnym, a dla potencjalnego drapieżnika, który już je wypatrzył, stanowi ostrzeżenie o obecności substancji trujących w skórze potencjalnej zdobyczy^.

Zaznacza się dymorfizm płciowy: samice przerastają samce, mają także bardziej masywną budowę^. Osobniki żeńskie posiadają też relatywnie krótsze kończyny, podczas gdy wysmuklejsze samce mają dłuższe, delikatniejsze nogi, a także zgrubiały u nasady ogon i bardziej obrzękniętą kloakę. Ubarwienie obu płci nie różni się^.

Gruczoły tego gatunku wydzielają gęsty, biało-żółty, gorzki w smaku jad, którego zapach niektórzy określają jako waniliowy^. Silnie drażni on śluzówkę. Powoduje także pieczenie^. Dla człowieka jest niegroźny, ale w razie przypadkowego kontaktu wydzielina gruczołów może podrażnić oczy, dlatego też zwierzęcia nie należy dotykać. Ustalono, że jad zawiera m.in. salamandrynę.

WYSTEPOWANIE

Zwierzę to występuje od Półwyspu Iberyjskiego aż do północno-zachodniej Turcji. Notuje się je całej Francji z wyjątkiem niewielkich nadmorskich terenów na południu. Spotyka się je w Andorze, San Marino i centralnych Włoszech, gdzie sięga aż do najbardziej wysuniętego na południe kontynentalnego obszaru kraju. Granica zasięgu występowania przebiega następnie wybrzeżem Adriatyku, co wiąże się z obecnością płaza w Słowenii. Salamandra plamista żyje też w północnej i środkowej Rumunii oraz na niewielkim obszarze w południowo-zachodniej Ukrainie. Na Węgrzech spotyka się ją tylko na północy i zachodzie kraju^. Północna granica zasięgu występowania biegnie w południowej Polsce, środkowych, a bardziej na zachód w północnych Niemczech, a następnie w południowo-wschodniej Holandii i Belgii. Gatunek spotyka się także w Luksemburgu, w całych Czechach. Napotyka się także informacje sugerujące występowanie gatunku w górach północnej i zachodniej Afryki^. Nieraz wśród miejsc, gdzie żyje, umieszcza się także Izrael, Iran i Syrie

Siedlisko

Salamandra prowadzi lądowy tryb życia. Siedliska dorosłych płazów nie ograniczają się do miejsc, w których występuje woda; można je spotkać w wilgotnych lasach liściastych, mieszanych, a rzadziej iglastych, na polanach, w obrębie skalistych zboczy, w buszu, a nawet na obszarach rolniczych, dolinach ze strumieniami, w południowej Europie w pobliżu osiedli ludzkich, na pastwiskach i łąkach. Dobrze sobie radzi w środowisku zmienionym, widuje się ją nawet w ogrodach. Szczególnie lubi lasy bukowe, iglastych zaś unika, podobnie jak gleb wapiennych. Bytuje także w otoczeniu roślinności śródziemnomorskiej. Zamieszkuje głównie okolice podgórskie (lasy pogórza, regiel dolny), w Alpach dochodzi zwykle do wys. 800 m n.p.m., a w polskich Karpatach i Sudetach od 250 do 1080 m n.p.m.

Zachowanie

Salamandra plamista to zwierzę wyjątkowo wilgociolubne. Prowadzi samotny tryb życia, chociaż kilka, a nawet kilkadziesiąt osobników może zimować w jednym miejscu. Jej aktywność przypada na noc.. Dzień zwierzę to zazwyczaj spędza pod kłodami, w norach, rozpadlinach i wykrotach. Kryje się także pośród mchu. Potrafi wykopać tunel długi na 40 cm, przy czym jego szerokość wynosi zwykle 4-6 cm. Na łowy wychodzi tylko nocą lub w ciepłe pochmurne i deszczowe dni. Nie znosi upałów (jest wtedy nadzwyczaj osowiała i apatyczna). W ciepłym klimacie to na lato przypada spadek aktywności tego ogoniastego^. Poluje głównie na skąposzczety i nagie ślimaki. W czasie polowania porusza się bardzo niezgrabnie, więc owady, pajęczaki lub wije udaje się jej złapać tylko wyjątkowo. Bez pożywienia może obyć się kilka tygodni. Zaskoczona nie ratuje się ucieczką, lecz zamiera w bezruchu. Pływa bardzo kiepsko, a w przypadku stromych brzegów zbiornika nie może się wydostać i umiera. Ponieważ ma stosunkowo silny jad oraz odstraszające ubarwienie i prowadzi nocny tryb życia, ma relatywnie niewielu wrogów. Zaliczają się do nich łososiowate i gatunek raka. Salamandra zapada w sen zimowy dość późno, na przełomie października i listopada, a nieraz na początku grudnia^. Czasem wykazuje aktywność nawet w czasie grudniowych ociepleń. Na wiosnę płaza tego spotyka się już w marcu.

Status

Większość populacji salamandry plamistej zachowuje się stabilnie, aczkolwiek w niektórych obszarach bardziej dotkniętych działalnością ludzką obserwuje się spadek^. W efekcie tego całkowita liczebność gatunku obniża się

Do zagrożeń dla tego zwierzęcia zalicza się utratę środowiska naturalnego (wylesianie), zatrucie wód, odławianie m.in. w celach handlowych, drapieżnictwo ze strony introdukowanych do niego ryb, niekorzystne warunki klimatyczne, jak zbyt duża suchość. Wspomnieć należy też o wypadkach drogowych, gdy dorosłe płazy giną pod kołami samochodow, a także o fragmentacji populacji.

---