STEREOTYPY NARODOWE
Stereotyp - jest rodzajem postawy wobec rzeczywistości społecznej, w której element poznawczy jest specyficznie zdeformowany. Najczęściej są budowane w odniesieniu do grup społecznych i etnicznych, klasowych, zawodowych, lub związanych z określoną płcią.
Stereotypy są przekazywane jednostce przez społeczeństwo we wczesnym okresie życia.
Stereotyp etniczny - najczęściej spotykany rodzaj stereotypów, odnoszących się swoją treścią do grup etnicznych (innych narodów lub mniejszości narodowych). Może być albo
zbyt dużym uproszczeniem reprezentacji typowych cech członków grupy etnicznej (B) fałszywym twierdzeniem powtarzanych wiele razy i przyjęty przez wielu ludzi za ogólną prawdę. Użycie stereotypów często niesie niezrozumienie i rani uczucia. Stereotypy etniczne zwykle są niedokładne, obraźliwe i są podstawą dyskryminacji i rasizmu.
Błuszkowski, „Stereotypy narodowe w świadomości Polaków”
I Autor bada stereotypy narodowe funkcjonujące w świadomości Polaków. Stara się przy tym odpowiedzieć na pytanie jakim jesteśmy narodem:
pierwsza hipoteza zakłada, ze Polacy są społeczeństwem otwartym wobec innych, tolerującym odmienność i wielość tożsamości etnicznych, dopuszczającym zapożyczenia z innych kultur narodowych, będące koniecznym warunkiem modernizacji kraju
druga hipoteza zakłada, że Polacy są społeczeństwem zamkniętym, etnocentrycznym, uznającym separatyzm kulturowy za skuteczny sposób zachowania ich tożsamości narodowej
Autor nie odpowiada jednoznacznie na postawione pytanie o charakter naszego społeczeństwa. Wykazuje jednak, że skłonność nr.1 jest korzystniejsza, gdyż w przypadku Polski, postawa taka ułatwiałaby likwidację opóźnień i dystansu cywilizacyjnego wobec krajów wysokorozwiniętych. Ponadto autor wykazuje, że skłonność nr.1 jest uwarunkowana etnicznie. Zatem mobilizacja społeczeństwa, ukierunkowana na rozwój społeczny, polityczny, gospodarczy, jest zależna od wyposażenia etniczno-politycznego narodu. Niestety skłonność nr.1 może rodzić obawy o możliwą utratę tożsamości etniczno-kulturowej, stając się źródłem partykularyzmu (dążenie do odcięcia, uniezależnienia) narodowo-państwowego, postaw etnocentrycznych oraz niechętnego stosunku do zmian systemowych- czyli skłonność nr. 1, może prowadzić do skłonności nr.2.
II „Autostereotyp narodowy jako korelat tożsamości zbiorowej narodu”- tytuł podrozdziału. W tej części swojego wywodu, autor powołuje się na autorytet w danej dziedzinie- W. Lippmanna. Lippnann wymienia model (system) stereotypów: Autostereotyp- stereotyp będący obrazem własnej grupy (podmiot i przedmiot autostereotypu jest ten sam).
Heterostereotyp- obraz jednej grupy utrwalony w świadomości innej grupy(podmiot postrzegający i przedmiot postrzegany są różne).
Otóż wg. Lippmanna autostereotypy są b. istotną częścią tożsamości narodowej, gdyż dają gwarancję poczucia własnej wartości, pozycji i praw w świecie. Zatem autostereotyp zajmuje centralne miejsce w systemie stereotypów, wypełniając ważne funkcje autoidentyfikacyjne i obronne. W rezultacie autostereotyp jest obrazem własnym, w którym odtwarzamy i chronimy swą tożsamość.
Autostereotyp jest wytworem kultury symbolicznej i podlega dwóm kryteriom: semiotycznemu i aksjologicznemu. Zgodnie z kryterium semiotycznym autostereotyp obejmuje takie zachowania ludzi, które są znakami rozpoznawczymi, samookreślającymi grupę. Zgodnie z kryterium aksjologicznym, autostereotyp jest wartością, którą grupa wyznaje i kultywuje. Zatem autostereotyp tworzy obraz grupy z jednej strony, z drugiej strony wyraża grupowe dążenia i interesy.
Wg A. Kłoskowskiej w naszych głowach istnieją mapy grup narodowych, ułatwiające poruszanie się w świecie obcych kultur. Wynika stąd zależność między postrzeganiem siebie i innych. Inaczej mówiąc- poznając siebie i tworząc obraz własnej grupy narodowej w formie autostereotypu, czynimy to na tle wyobrażeń o innych grupach narodowych, (heterostereotypów). Zatem lippmanowski „system stereotypów” powstaje w kontekstowej zależności- postrzegania siebie i otoczenia. Taka kontekstowa zależność stereotypów ma 2 wymiary: 1. poszukiwanie podobieństw i różnic między autostereotypem i heterostereotypami, 2. współzależności percepcyjne między heterostereotypami różnych narodów. Wbrew pozorom badanie kontekstowe ukazuje zarówno skłonności percepcyjne, postawy jak i reakcje emocjonalne. „Stereotypy mówią i o tych, co w nie wierzą, i o tych, których dotyczą” (A. Kołakowski).
W strukturze postrzegania otoczenia narodowo-państwowego przez Polaków znajduje się grupa 21 narodów, które są im znane i uznawane za ważne. W pierwszej kolejności Polacy wymieniają społeczeństwa krajów w bezpośrednim sąsiedztwie Polski: Białorusinów, Czechów, Litwinów, Niemców, Rosjan, Słowaków, Ukraińców. W drugiej kolejności wymieniają społeczeństwa sąsiedztwa europejskiego Polski: Anglików, Austriaków, Francuzów, Hiszpanów, Holendrów, Szwedów, Węgrów, Włochów. Te 15 społeczeństw tworzy europocentryczną strukturę postrzegania Polaków. Jeżeli uwzględnimy jeszcze inne znane narody- Amerykanów, Kanadyjczyków, Żydów (cyw. Zachodnie), Turków (pogranicze Europy i Azji), stworzymy euroatlantycką strukturę postrzegania Polaków. Dla pełniejszego obrazu należy dodać jeszcze- Japończyków (wysoki poziom cywilizacyjny) i Chińczyków (najliczniejszy naród świata).
Wyodrębnienie grupy narodów znanych i ważnych dla Polaków było istotnym elementem badań nad autostereotypem narodowym. Należało przy tym wykazać genezę i funkcje polskiego autostereotypu, a także porównać jego treść z zawartością heterostereotypów. Takie porównania pozwoliły odpowiedzieć badaczom na pytanie czy jest to układ odniesienia pozytywnego, czy negatywnego, a zatem dawało odpowiedz na pierwsze pytanie- czy Polacy są narodem otwartym czy zamkniętym.
Kłoskowska pojęcie autostereotypu narodowego wiąże z pojęciem tożsamości narodowej („utrwalone i przekazywane z pokolenia na pokolenie wzory kulturowe autopercepcji wspólnoty narodowej, należące do zakresu symbolicznej kultury, będące przekazywalną innym narodom oraz niezbywalną własnością tej wspólnoty” Błuszkowski) .
Bokszański prowadząc badania tożsamości wspólnot narodowych, stwierdził iż istnieją dwie różne podstawy określenia tożsamości- grunt antropologiczny, uznający kulturę za podstawę zbiorowej tożsamości, gdyż kultura spaja zbiorowość, dyktuje styl, wzory i wartości kulturowe oraz reakcje emocjonalne i umysłowe członków danej zbiorowości, -grunt socjologiczny , który tożsamość narodową traktuje w trybie teoretycznym, doktrynalnym, niekiedy ideologicznym i politycznym, a przedmiotem badania czyni grupy społeczne, nadające kształt danej tożsamości narodowej.
Mimo wszystko tożsamość narodowa nie może być używana jako kategoria analityczna, gdyż jest to byt idealny w weberowskim rozumieniu- jest ona abstrakcyjnym pojęciem. Lecz stanowi także „autoidentyfikację kolektywną wspólnoty narodowej”, „jest następstwem samoistnego, aktywistycznego, procesu autoidentyfikacyjnego zachodzącego w zbiorowości narodowej, opierającej swa odrębność i pozostawanie tą samą zbiorowością na samowiedzy, samookreśleniu i samo-umiejscowieniu w otoczeniu narodowo-państwowym”. (cyt. z Błuszkowskiego).
Rodzaje tożsamości narodowej wg Kołakowskiego- historyczna, antycypacyjna. Tożsamość historyczna narodu opiera się na pamięci narodowej, w której utrwalone są jego początki i późniejsze dzieje. Tożsamość antycypacyjna- dotyczy pojmowania przez naród nadchodzącej przyszłości (jakim narodem chciałby być wśród innych narodów, jak postrzega swoje szanse i zagrożenia). Podążając za myślą Kołakowskiego, Błuszkowski wyciąga tezę, iż zrekonstruowanie obrazu narodu z punktu widzenia jednostki, doprowadzi do stwierdzenia, iż „ Autostereotyp narodowy jest korelatem empirycznym tożsamości narodowej”(czyli po prostu: tożsamość narodowa widziana oczami jednostki to autostereotyp narodowy). Stąd też możemy wyodrębnić (wciąż nawiązując do badań Kołakowskiego) autostereotyp tradycyjny i autostereotyp historyczny.
III. Autostereotyp tradycyjny - ukształtowany w przeszłości, niezbywalny składnik autostereotypu, zapewnia ciągłość poczucia odrębności narodowej w przeszłości i teraźniejszości. Polacy swoją odrębność i swoistość narodową, jako elementy świadomości zbiorowej wymieniają- nadużywający alkoholu, wierzący, ceniący życie rodzinne, honorowy, rozrzutny, odważny, leniwy, lekkomyślny, uczynny, niezdyscyplinowany.
Autostereotyp Polaka w znacznym stopniu różni się od stereotypu typowego Europejczyka. Polacy przypisują sobie wartości wspólnotowe (narodowe, religijne, rodzinne). Z kolei u Europejczyków dostrzegają orientację indywidualistyczną- ważniejsza jest dla nich praca niż rodzina, dążą do osiągnięcia sukcesu, są bardziej zaradni, są oszczędni, żyją w lepszych warunkach, są lepiej wykształceni. Ponadto autostereotyp Polaków wykazuje ogromną trwałość tradycyjnego obrazu własnego tkwiącego w narodowej samoświadomości! Na taki stan wpłynął w szczególności okres utraty niepodległości. Wówczas wykształcała się świadomość narodowa Polaków! Głównie dlatego iż istniała potrzeba samookreślenia i obrony narodowej tożsamości. Państwa zaborcze zmierzały do wykorzenienia tradycji narodowych i do narzucenia obcego języka czy kultury, ale osiągnęły odwrotny skutek- naród zaczął dążyć do niepodległości. Ukształtowała się świadomość powstańcza, a wiek XIX ukształtował ponadto tożsamość narodową Polaków w postaci tyrtejskiej (literatura romantyczna, walka za ojczyznę, polski patriotyzm znany w całej Europie). I tak, ówczesny lęk o utrzymanie narodowej tożsamości, dziś skutecznie wyparł możliwość podjęcia wysiłku modernizacyjnego kraju, który podniósłby Polskę na wyższy poziom cywilizacyjny.
Zatem tradycyjny autostereotyp Polaków ma postać patriotyczno-heroiczną. Idee niepodległościowe, ukształtowane w XIX wieku, wyrażające się w zawołaniu Bóg- Honor- Ojczyzna, stały się podstawą zbudowania własnego obrazu w okresie porozbiorowym, a także nadal stanowią ważny składnik polskiego autostereotypu. Ów tradycyjny stereotyp nawiązuje do trzech sylwetek: Polaka- katolika, Polaka- patrioty, Polaka- człowieka honoru.
Polak- katolik. Religijność ma znaczącą pozycję w strukturze autostereotypu Polaków. Wynika to z historycznych wydarzeń- religię zespolono z patriotyzmem (przez co stworzono- emocjonalną motywację do wyrzeczeń i poświęceń dla narodu, oparcie w wierze, nadzieję na lepszą przyszłość; kościół umożliwiał kultywowanie polskości i spajał naród w nieszczęściu). Konstytucja 3 Maja uznawała wiarę rzymsko-katolicką za panującą religię narodową, zabraniała odejścia do innej wiary, pod karą apostazji.
Polak- patriota. Ten składnik autostereotypu dawał poczucie przynależności i więzi z polską zbiorowością narodową. Motywował do odzyskania narodowej autonomii. Polski patriotyzm ukształtował się w tradycji romantycznej- bohater-powstaniec, gotowość do poświęceń, śmierć na ołtarzu ojczyzny. Dlatego przez ostatnie 200 lat, z ideą niepodległościową zdecydowanie przegrywała idea wydobycia kraju z zacofania cywilizacyjnego! Modernizacja została zepchnięta na dalszy plan, europeizacja i demokracja przegrywały z przywiązaniem do języka i obyczajów przodków. Stąd postawy obronne i etnocentryczne!
Polak- człowiek honoru. Honor jest dla Polaków synonimem godności. W autostereotypie występuje jako symbol i wartość narodowa, jest utożsamiany z dumą narodową. Honor i duma narodowa kompensowały brak własnej państwowości, stanowiły rodzaj samoidealizacji zbiorowości narodowej, pobudzały wiarę w odzyskanie wolności. Pojęcie honoru odnosiło się w przeszłości do szlachty, a opisywało cechy rycerskie- odwagę, męstwo, waleczność. Stopniowo cechy te rozprzestrzeniły się na pozostałe grupy narodowe. A w czasach niewoli mentalność szlachecka okazała się dobrym podłożem do pielęgnowania poczucia narodowej godności. Lekkomyślność, szeroki gest, rozrzutność (wzór szlacheckiej pańskości) zaspokoiły potrzebę wielkości członków upokorzonego narodu i utrzymały poczucie narodowej tożsamości.
Jak widać autostereotyp Polaków doby współczesnej jest nasycony w dominującym stopniu treściami etnocentrycznymi, zorientowanymi na zachowanie odrębności kulturowych i tożsamości kulturowej w takiej postaci, która nie jest w stanie motywować do szybkiej i skutecznej modernizacji . Wzory Polaka- patrioty, Polaka- katolika, Polaka- człowieka honoru, połączone z kultywowaniem życia rodzinnego i ciągłością tradycji narodowych, nie pozwalają odpowiedzieć pozytywnie na pytanie- „Jakim narodem są Polacy- otwartym czy zamkniętym?”. Jednak przyszłość Polski, spleciona z przyszłością europejską wymaga przyspieszenia zmian. Zatem Polacy powinni czym prędzej przejść ewolucję samoświadomości narodowej od autostereotypu tradycyjnego do autostereotypu antycypacyjnego.
IV. Autostereotyp antycypacyjny Polaków - odnosi się on do postrzegania swojego narodu w przyszłości. Nie oznacza to odrzucenia autostereotypu tradycyjnego, możliwe jest współwystępowanie lub synteza obu autostereotypów.
W przypadku Polaków występują przesłanki do ukształtowania się nowego typu samoświadomości, która sprzyjałaby wyzwaniom cywilizacyjnym kraju i jednoczącej się Europy. Zrastanie się europejskiej wspólnoty państwowej jest konieczne, lecz pojawiają się problemy pomiędzy państwowym obywatelstwem, a świadomością narodową. Otóż kraje wspólnoty są nadmiernie przywiązane do tradycyjnej suwerenności narodowej, a to utrudnia procesy zrastania wspólnoty. W efekcie UE nie posiada przykładowo europejskiej opinii publicznej, która dodatkowo stymulowałaby procesy integracyjne na naszym kontynencie.
Otwartość postawy narodowej można określić za pomocą prostego badania- kryterium akceptacji bądź odrzucenia nowej identyfikacji narodowej (A. Kłoskowska) Czyli respondentom zadawano pytanie- „ Gdyby nie był(a) Pan(i) Polakiem (polką), do którego narodu chciał(a)by Pan(i) należeć?”. Większość Polaków deklaruje postawę otwartą na inne narody. Najczęściej preferowane identyfikacje państwowe- amerykańska (25,2%), niemiecka(22,4%), francuska(19,6%), włoska(13,1%), angielska(12,2%), kanadyjska(10,8%), szwedzka(9,0%), holenderska(8,9%), hiszpańska(7,0%)...Otwarci więc jesteśmy na kraje rozwinięte gospodarczo cywilizacji euroatlantyckiej, do tych też krajów Polacy deklarują najwyższy stopień otwartości i zbliżenia. Dystans Polacy deklarują do Chińczyków i Żydów, a największy dystans mają do Rosjan, Ukraińców, Białorusinów, Turków.
Najwyżej ocenianymi narodami są przez Polaków narody cywilizacji euroatlantyckiej(podobnie jak w teście nowej identyfikacji narodowej).
Autostereotyp antycypacyjny Polaków jest tworzony przez- 1.porównanie treści tradycyjnego autostereotypu Polaka z treścią heterostereotypów (określanie różnic i podobieństw) 2. możliwość przejęcia przez Polaków cech narodów da których aspirują.
Typy narodów rozróżniane przez Polaków pośród heterostereotypów: narody demiurgiczne-tworzące historię (np. Amerykanie- aktywni, bogaci, nowocześni, przedsiębiorczy, Japończycy-pracowici, nowocześni, postępowi, zdyscyplinowani). Narody będące dobrymi gospodarzami. (np. Szwedzi- czyści, bogaci, gospodarni, lubiący porządek, Niemcy- lubiący porządek, bogaci, zdyscyplinowani). Narody ludyczne- lubiące się bawić (np. Francuzi- kulturalni, lubiący się bawić, inteligentni, towarzyscy, bogaci, Włosi- weseli, lubiący się bawić, towarzyscy, rozrzutni, otwarci, lekkomyślni). Narody oparte na tradycji- (np. Anglicy- konserwatywni, bogaci, oszczędni, tradycjonalistyczni, egoistyczni, honorowi, zarozumiali, inteligentni, kulturalni, Żydzi- wierzący, oszczędni, zamknięci, fanatyczni, tradycjonalistyczni, zarozumiali, stroniący od zabawy). Narody zacofane (jako taki postrzegają się Polacy, Białorusini- biedni, nadużywający alkoholu, zacofani, niegospodarni, bierni, leniwi, niewykształceni, nieprzedsiębiorczy).
Jak wypadają podobieństwa i różnice autostereotypu Polaków wobec heterostereotypów innych narodów? Otóż okazuje się, że Polacy nie postrzegają się ani jako naród ludyczny, demiurgiczny, ani nie są dobrym gospodarzem, ani nie uważają do końca, że są narodem zacofanym. Polacy postrzegają siebie jako naród oparty na swoistej tradycji (religia, cnoty patriotyczne, wybujałe poczucie godności narodowej)dającej im poczucie wartości, połączonej ze stylem ludycznym, a właściwie biesiadnym, połączonym z nadużywaniem alkoholu, a także takie cechy jak- rozrzutny, leniwy, lekkomyślny. A takiemu wybujałemu poczuciu godności towarzyszy kompleks niższości (sprzeczność!!!) wobec narodów ludycznych, demiurgicznych, będących dobrymi gospodarzami i takich opartych na tradycji.
Sprzeczność ta jest trwale się utrzymująca, ale może zostać usunięta poprzez tworzenie się nowego autostereotypu, w wyniku aktualizacji autostereotypu antycypacyjnego. Jak wiemy, jest to możliwe, gdyż obraz otoczenia narodowo-państwowego Polaków jest bipolarny: zachodnie społeczeństwa postrzegamy pozytywnie, a wschodnie negatywnie! Widzimy zatem kontrast i wiemy, w którym kierunku dążyć- silnie aspirujemy do bycia społeczeństwem zachodnim. Stwarza to psychologiczne przesłanki do przyjmowania cech i wartości przypisywanych owym społeczeństwom. Wówczas znikną również sprzeczności między wybujałym poczuciem godności, a kompleksem niższości. Cały ten proces będzie stymulowany przez ogólnoeuropejskie procesy integracyjne. Tymczasem granice Polski staną się granicami UE. Zatem Polacy muszą usunąć dystans emocjonalny, nacechowany urazami i uprzedzeniami wobec wschodnich sąsiadów i dla strategicznego dobra ukształtować nowe, otwarte stosunki międzynarodowe.