AFRYKA

Kontynent w większości na półkuli wschodniej, po obu stronach równika. Od Europy oddzielony Morzem Śródziemnym, od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym. Zachodnie wybrzeża Afryki oblewa Ocean Atlantycki, a od wschodu Ocean Indyjski. Skrajnymi punktami kontynentu są przylądki Ras al-Ghiran 37°21 'N, Igielny 34°51 'S, Almadi 17°33'W, Hafun 51°23'E. Największa rozciągłość południowa Afryki wynosi ok. 8000 km, równoleżnikowa ok. 7500 km. Pod względem wielkości powierzchni 30,3 min km² Afryka jest drugim po Euroazji kontynentem Ziemi.

Ukształtowanie poziome. Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym, długość linii brzegowej 30,5 tyś. km. Jedynym większym półwyspemjest Półwysep Somalijski, wyspy stanowią zaledwie 2% powierzchni. Największe to: Madagaskar, Komory, Maskareny, Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra.

Ukształtowanie pionowe. Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby, średnia wysokość 658 m. Najwyższy punkt stanowi wulkan ICibo w masywie Kilimandżaro (5895 m), najniżej położony punkt znajduje się w depresji jeziora Assal (l 50 m p.p.m.). Ponad 75% powierzchni Afryki leży na wysokości 300-2000 m. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami.

Klimat. Położenie po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klimatycznych. Środkową część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa i długa pora sucha). Północne i południowe krańce mająklimat podzwrotnikowy morski z gorącym, suchym latem i łagodną deszczową zimą.

Stosunki wodne. Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, a ok. 18% do zlewiska Oceanu Indyjskiego. Ponad 30% powierzchni kontynentu stanowią obszary bezodpływowe. Na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi l podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi.

Świat roślinny. W obszarze śródziemnomorskim Afryki rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki, dalej na południe skąpa skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary, przechodząc w półpustynną i sawannową. Po obu stronach równika bardzo różnorodne formacje roślinne, na obszarach suchych i gorących różne typy sawanny. Na obszarach o dużych opadach wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe. Dalej na południe formacje suchoroślin, lasy monsunowe, sawanny, półpustyme przechodzące w pustynie.

Świat zwierząt. Obszar Afryki na południe od Sahary należy pod względem zoogeograficznym do krainy etiopskiej, na północ od Sahary do obszaru śródziemnomorskiej krainy palearktycznej.

W Afryce występuje 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówki, 3 rodziny owadożemych i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gatunki jak słoń afrykański, nosorożec biały i zwyczajny, zebry, z małp człekokształtnych goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych.

Ludność. Afrykę zamieszkuje 682 min osób (1992 r.) co stanowi ponad 12,3% ludności świata. Przyrost naturalny wynosi 30%o (1985-90), największy (33%o) w Afryce Zachodniej, najniższy (23%o) w Afryce Południowej. Średnia długość życia wynosi 49 lat dla mężczyzn i 52 lata dla kobiet. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne, średnia gęstość zaludnienia 22 osoby na km². Do obszarów naj gęściej zaludnionych należą m. in. dolina Nilu w Egipcie ponad 1200 osób na km², pas miedzionośny w Zambii. Afrykajest najsłabiej zurbanizowanym kontynentem, w miastach mieszka ok. 34% ludności (1990). W 1990 r. były 24 miasta z ludnością ponad l min, największe to Kair, Aleksandria, Algier, Akra, Kinszasa, Abidżan.

Odkrycia i podróże geograficzne. Najdawniejsze wiadomości o północno-wschodniej Afryce, od Libii po Sudan, Etiopię i Somalię mieli Egipcjanie. W pierwszym tysiącleciu p.n.e. statki fenickic przemierzały M. Śródziemne wzdłuż wybrzeży północnej Afryki, a nawet ok. 600 p.n.e. opłynęły kontynent na rozkaz faraona Necho II. Do lepszego poznania północnej części kontynentu przyczyniła się kolonizacja grecka, podbój Egiptu przez Aleksandra III Wielkiego, a następnie podboje i kolonizacja krymska. W średniowieczu źródłem wiadomości o Afryce były pisma podróżników arabskich, jak Al-IIdrisi (XII w.), Leon Afrykański (XVI w.) Poznanie konturów wiąże się z wyprawami Portugalczyków, które od początku XV w. posuwały się etapami wzdłuż wybrzeży.

Największych odkryć w najtrudniej dostępnych obszarach dokonali: D. Livingstone (kotlina Kala-hari, dorzecze Zambezi), H. M. Stanicy (dorzecze Kongo) oraz V. L. Cameron. Pod koniec XIX, na początku XX wieku odbyło się wiele wypraw o charakterze militarnym i administracyjno-handlowym, które dokonały ostatecznego rozpoznania wnętrza Afryki. Ostatnie białe plamy z mapy kontynentu zostały usunięte w okresie międzywojennym.

Język. Współczesne języki oraz historycznie zaświadczone i wymarłe, łącznie ponad 1500 typologicznie zróżnicowanych języków, klasyfikuje się hipotetycznie w 4 rodzinach językowych. Najszerzej rozpowszechnione języki to: arabski, amhauski, oromo, suahili, njaudża, rwanda, hausa, joruba, ibo, mandingo, kongo, lingala, zulu, xhosa. Rozdrobnieniu językowemu towarzyszy zjawisko wehikularności niektórych języków używanych do porozumiewania się międzyetnicznego w skali większych regionów. Wiele języków jest używanych w oświacie i środkach przekazu, kilkanaście krajów Afryki nadało jednemu lub kilku językom rodzinnym rangę urzędową z jednoczesnym powszechnym stosowaniem w tych funkcjach języka angielskiego lub francuskiego, portugalskiego i hiszpańskiego.

Największe wyspy	Powierzchnia w km^2	Najwyższe szczyty	Wysokość m n.p.m.
Madagaskar	587041	Uhura (Kilimandżaro) — Tanzania	5895
Sukutra (Sokotra)	3579	Kenia — Kenia	5194
Reunion	2510	Mawenzi (Kilimandżaro) — Tanzania	5149
Bioko	2017	Ruwenzori —Uganda Zair	5119
Tenerif	1946	Ras Daszan — Etiopia	4620
Mauritius	1865	Meru -^Tanzania	4567
Fuerteyentura	1722	Buahit — Etiopia	4510
Zanzibar	1658	Karisimbi — Ruanda	4507
Wyspy Kanaryjskie	1376	Talo — Etiopia	4413
Komory	1148	Wagagai (Mt. Elgon) — Kenia, Uganda	4321
Dżarba	1050	Batu — Etiopia	4307
Najdłuższe rzeki	Długość w km	Największe jeziora	Powierzchnia w km^2
Nil-Kagera	6671	Wiktorii (Ukerewe)*	68800
Kongo (Zair)-Lualaba	4835	Tanganika	32880
Niger	4160	Malawi (Niassa)	28480
Zambezi (Zambeze)	2660	Czad	20700
Ubangi (Oubangui)-Uele	2280	Turkana (Rudolfa)*	8500
		Szatt Malgnir*	6700
		Szatt-al-Dźarid*	5700
		*) Jezioro słone

Czynne wulkany Wysokość m n.p.m. Ostatni wybuch — rok

Mera—Tanzania 4565 1910

Mt. Cameroun — Kamerun 4070 1910

Pico de Teide — Wyspy Kanaryjskie 3718 1909

Nyiragongo — Zair 3 470 1977

Nyamaragira—Zair 3056 1977

Pustynie	Powierzchnia w km^2
Sahara	7750000
Kałahari	518000
Pustynia Nubijska	250000
Pustynia Arabska	129500

---