Słownik przyrodniczy

A

Aerozol – zawiesina drobnych cząstek stałych lub ciekłych w powietrzu.

Aglomeracja – kilka, kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt miast leżących blisko siebie i tworzących jeden obszar zabudowany. Typowa aglomeracja składa się z jednego głównego ośrodka i wielu mniejszych, położonych wokół (np. aglomeracja warszawska). Natomiast skupisko kilku miast o podobnej wielkości to konurbacja.

Archipelag – grupa wielu wysp leżących blisko siebie.

Atmosfera ziemska – powłoka gazowa otaczająca Ziemię, składająca się z mieszaniny gazów zwanej powietrzem.

B

Barograf – urządzenie służące do pomiaru i rejestracji ciśnienia atmosferycznego.

Bezodpływowy obszar – rozległe zagłębienie terenu, z którego wody powierzchniowe nie mają naturalnego odpływu do wód Wszechoceanu.

Bieguny Ziemi (geograficzne) – punkty, w których oś Ziemi przebija powierzchnię Ziemi. Są 2 bieguny: północny i południowy.

Biocenoza – ożywiona część ekosystemu. Składają się na nią m. in. rośliny, zwierzęta, bakterie, grzyby. Wszystkie te organizmy żyją w siedlisku zwanym biotopem ekosystemu.

Biotop – nieożywiona część ekosystemu. Zaliczają się do niego takie elementy środowiska geograficznego jak woda, powietrze, gleba, ukształtowanie powierzchni. W biotopie żyją i rozwijają się różnorodne organizmy, które tworzą biocenozę ekosystemu.

C

Chmura – widzialny zbiór małych kropelek wody lub kryształków lodu, unoszący się w atmosferze.

Ciało niebieskie – obiekt we wszechświecie zaobserwowany na niebie. Ciałami niebieskimi są m. in. gwiazdy, planety, satelity naturalne.

Ciało stałe – stan skupienia, w którym substancje mają sztywną strukturę mikrocząstkową i dlatego trudno zmienić ich kształt czy objętość (atomy lub jony mogą wykonywać drgania tylko wokół stałych położeń).

Ciecz – pośredni stan skupienia między ciałem stałym a gazem. Ma określoną objętość, ale nieokreślony kształt. Cząsteczki cieczy są uporządkowane w małych obszarach i drgają nieregularnie.

Ciepło – forma przekazu energii między dwoma ciałami, związaną z różnicą ich temperatur. Ciepło przepływa od ciała cieplejszego do chłodniejszego.

Cieśnina – zwężenie powierzchni wodnej, łączące ze sobą 2 większe akweny, np. oceany, morza, zatoki, a oddzielające 2 obszary lądowe, np. kontynenty, półwyspy, wyspy.

Ciśnienie atmosferyczne – ciśnienie wywierane przez atmosferą ziemską. Na poziomie morza w przybliżeniu odpowiada ciśnieniu słupa rtęci o wysokości 760 mm.

D

Delta – rodzaj ujścia rzeki do morza lub jeziora. Przed samym ujściem gromadzi się różnorodny materiał (skalny, organiczny) naniesiony przez rzekę, która w tym miejscu, szukając drogi odpływu, rozgałęzia się na wiele ramion. W deltach występują bardzo urodzajne gleby (mady), czego przykładem mogą być Żuławy Wiślane, który to obszar (rejon ujścia największej polskiej rzeki) jest intensywnie wykorzystywany do celów rolniczych.

Depresja – obszar lądu leżący poniżej poziomu morza.

Długość geograficzna – kąt zawarty między płaszczyzną południka 0° a płaszczyzną południka przechodzącego przez dany punkt. W zależności od położenia owego punktu (na półkuli wschodniej lub zachodniej) wyróżnia się długość geograficzną wschodnią lub zachodnią.

Dolina – forma rzeźby terenu mająca kształt wydłużonego zagłębienia o jednostronnym nachyleniu. Bardzo często wytworzna na skutek długotrwałego działania wód płynących, np. rzek.

Dorzecze – fragment obszaru lądowego, z którego wszystkie wody powierzchniowe spływają do jednej rzeki. Granice dorzecza wyznacza dział wodny.

Dział wodny – linia w terenie oddzielająca od siebie zlewiska lub dorzecza. Przebiega po najwyższych wzniesieniach.

Dziura ozonowa - część atmosfery o zmniejszonej zawartości ozonu. Występuje na wysokości 15-20 km (w tzw. warstwie ozonowej), głównie nad biegunem północnym.

Dżungla (wilgotny las równikowy) – strefa krajobrazowa występująca w klimacie równikowym. Charakteryzuje się wielkim nagromadzeniem rozmaitej roślinności (drzew, krzewów, lian, pnączy, paproci, traw, mchów, porostów i in.), która tworzy gęsty, wielopiętrowy las.

E

Ekliptyka – umowne koło na sferze niebieskiej, w płaszczyźnie którego znajduje się orbita Ziemi.

Ekosystem – zbiór organizmów żywych funkcjonujący na ograniczonym obszarze, w określonych warunkach. Ożywiona część ekosystemu (rośliny, zwierzęta, mikroorganizmy) to biocenoza. Natomiast część nieożywiona (woda, powietrze, gleba, ukształtowanie powierzchni i in.) to biotop.

Energia – podstawowa wielkość fizyczna, służąca do ilościowego określenia różnych procesów i sposobów oddziaływania, jakie zachodzą w przyrodzie.

Energia termiczna – energia przenoszona pod wpływem różnicy temperatur, od ciała cieplejszego do chłodniejszego w postaci ciepła.

F

Fahrenheit Gabriel Daniel – fizyk żyjący w latach 1686–1736. Pochodził z rodziny niemieckich kupców osiadłych w Gdańsku. W roku 1925 zaprojektował 212-stopniową skalę temperatury (skalę Fahrenheita).

Fazy Księżyca – różne kształty oświetlonej powierzchni Księżyca, wynikające ze zmiennego ustawienia Ziemi, Słońca i Księżyca względem siebie. Wyróżnia się pełnię oraz pierwszą i ostatnią kwadrę. Do faz Księżyca zalicza się także nów, kiedy to Księżyca nie widać (Słońce oświetla wtedy tą jego stronę, która z Ziemi jest niewidoczna).

G

Galaktyka – zagęszczenie materii we Wszechświecie, złożone z miliardów gwiazd, planet i innych ciał niebieskich oraz pyłów i gazów kosmicznych, które grawitacyjnie utrzymywane są w jednym skupisku. Najbardziej znana galaktyka to Droga Mleczna (Milky Way); w niej znajduje się m. in. Układ Słoneczny.

Gaz – stan skupienia materii, w którym atomy lub cząsteczki wykazują bardzo małe wzajemne oddziaływania, co powoduje ich poruszanie się w całej dostępnej przestrzeni.

Geoida – nazwa bryły obrazującej kształt kuli ziemskiej. Jest to w przybliżeniu kula o niewielkich spłaszczeniach występujących przy biegunach. Geoidę ogranicza powierzchnia wód wszechoceanu (0 m n. p. m.), przedłużona w wyobraźni pod powierzchnią lądów (kontynentów).

Gleba – powierzchniowa, biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej. Powstała ze znajdującej się w podłożu skały macierzystej, w wyniku długotrwałego działania m. in. wody, klimatu, mikroorganizmów, a także człowieka. Jest intensywnie wykorzystywana w rolnictwie do uprawy roślin.

Globus – najwierniejszy model całej powierzchni kuli ziemskiej. W odróżnieniu od mapy, nie posiada żadnych zniekształceń kątów, odległości i powierzchni.

GMT (Greenwich Mean Time), Czas Uniwersalny – czas słoneczny średni na południku zerowym, przechodzącym przez obserwatorium astronomiczne w Greenwich (dzielnica Londynu) w Wielkiej Brytanii.

Gołoborze – nagromadzenie ostrokrawędzistych bloków skalnych na stoku góry, powstałe w wyniku rozpadu skał podłoża, pod wpływem działania wody, temperatury, organizmów żywych i innych czynników zewnętrznych. W Polsce gołoborza spotkać można w Górach Świętokrzyskich, w Tatrach i w Karkonoszach.

Górowanie – moment, w którym dane ciało niebieskie znajduje się w najwyższym punkcie swojej dziennej "wędrówki" po sferze niebieskiej. Przykładem może być górowanie Słońca, będące jednocześnie południem słonecznym.

Góry – zwarte obszary o urozmaiconej rzeźbie terenu i znacznych wysokościach względnych, wyraźnie wyróżniające się ponad otaczającym terenem. W Polsce do gór zalicza się obszary leżące powyżej 500 metrów nad poziomem morza.

Granica państwowa – teoretyczna powierzchnia prostopadła do powierzchni Ziemi, wyznaczająca zasięg terytorialny państwa. Wyróżnia się granice lądowe, które zazwyczaj są dokładnie wytyczone na powierzchni Ziemi, oraz granice morskie, mające charakter umowny - na ogół przebiegają one w odległości 12 mil morskich (około 22 km) od linii brzegowej danego państwa.

Gwiazda – duże, jasne ciało niebieskie. Jest to olbrzymia gazowa kula świecąca własnym światłem (nie odbitym). Gwiazda najbliższa Ziemi to Słońce.

Gwiazdozbiór (konstelacja) – grupa gwiazd tworząca na sferze niebieskiej charakterystyczny układ.

H

Hala – naturalna łąka wysokogórska, często wykorzystywana do wypasania owiec. Hale występują np. w Alpach i Tatrach. Natomiast w Bieszczadach łąki te nazywane są połoninami.

Higrograf – urządzenie służące do pomiaru i rejestracji wilgotności powietrza.

Horyzont – przestrzeń nad powierzchnią Ziemi, znajdująca się wokół obserwatora i widoczna dla niego. Często termin ten mylony jest z pojęciem widnokrąg.

I

Izolator cieplny - substancja źle przewodząca ciepło.

Izolator elektryczny – substancja źle przewodząca prąd elektryczny.

J

Jelita - część układu pokarmowego, znajdująca się w jamie brzusznej. Odbywa się w nich trawienie. Pokarm z jelit przenika do krwi.

Jezioro – wypełnione wodą naturalne zagłębienie w powierzchni Ziemi. W Polsce najwięcej jezior (zarówno w na nizinach jak i w górach) to pozostałości po zlodowaceniach. Stosunkowo dużo jest też jezior przybrzeżnych, które powstały na skutek odcięcia zatoki od morza przez mierzeję.

K

Klif – wysoka forma wybrzeża. Stromy stok lądu bezpośrednio dochodzący do morza.

Klimat - przeciętne, typowe stany atmosfery, które powtarzają się corocznie na określonych obszarach.

Kocioł polodowcowy – duże, półkoliste zagłębienie terenu, powstałe w górach, w miejscu gromadzenia się mas lodu. Po ustąpieniu lodowca kotły polodowcowe bardzo często wypełniała woda i w ten sposób stawały się one jeziorami, np. Morskie Oko w Tatrach.

Kometa – ciało niebieskie krążące wokół gwiazdy po bardzo wydłużonej orbicie. Charakterystyczne elementy komety to jej jądro i warkocz. Najbardziej znana jest Kometa Halleya, którą można obserwować z powierzchni Ziemi co 76 lat.

Komunikacja – duża gałąź gospodarki narodowej zaliczana do działu usług. Dzieli się na transport (przewóz ludzi i towarów) oraz łączność (przesyłanie informacji).

Kontynent – wielki obszar lądowy otoczony przez oceany i morza. Na Ziemi wyróżniono 6 kontynentów: Afrykę, Amerykę Południową, Amerykę Północną, Antarktydę, Australię i Oceanię oraz Eurazję. Bardzo często Eurazja dzielona jest na 2 odrębne kontynenty (części świata): Europę i Azję.

Konurbacja – rodzaj aglomeracji, na którą składa się kilka (kilkanaście) miast o podobnej wielkości, bez wyraźnej dominacji jednego ośrodka. W Polsce przykładem może być konurbacja górnośląska, w skład której wchodzą m. in. Katowice, Gliwice, Sosnowiec, Zabrze, Bytom, Chorzów.

Kosodrzewina – gatunek sosny tworzący krzaczaste zarośla w wyższych partiach gór (1200-1800 m n. p. m.).

Kotlina – duże obniżenie terenu o wypłaszczonym dnie, otoczone górami lub wyżynami.

Kraj (państwo) – organizacja polityczna obejmująca zakresem swego działania ogół społeczeństwa, które zamieszkuje określony obszar, wyznaczony przez granice państwowe.

Krajobraz – ogólny wygląd powierzchni Ziemi, uwzględniający jej ukształtowanie poziome i pionowe oraz pokrycie terenu. Wyróżnia się krajobrazy naturalne (przyroda nie zmieniona działalnością człowieka) i przeobrażone.

Kras – skalne formy na powierzchni i wewnątrz Ziemi powstałe w wyniku działania procesów krasowych.

Krasowe procesy – rozpuszczająca działalność wód na skały, najczęściej wapienne.

Krew – płyn ustrojowy krążący w zamkniętym układzie naczyń krwionośnych kręgowców. Składa się z płynnego osocza oraz krwinek białych (leukocyty), krwinek czerwonych (erytrocyty), płytek krwi (trombocyty) i in. Główną funkcją krwi jest rozprowadzanie w organiźmie tlenu i substancji odżywczych.

Księżyc – naturalny satelita Ziemi. Krąży w odległości około 384 tys. km od naszej planety. Jego średnica wynosi 3476 km, czyli nieco ponad 1/4 średnicy Ziemi.

L

Las – ekosystem z dużą ilością drzew. W strefie klimatu umiarkowanego wyróżnione zostały lasy iglaste (tajga), liściaste oraz mieszane. Strefę równikową porastają gęste wilgotne lasy równikowe (dżungla).

Laser - źródło światła wytwarzające bardzo silną, barwną i jednokierunkową wiązkę promieniowania widzialnego.

Lawa – rozpuszczona masa skalna o bardzo wysokiej temperaturze, wydobywająca się na powierzchnię Ziemi (zjawisko to zachodzi w wulkanach).

Lądolód – lodowiec kontynentalny, czyli wystepujący na obszarach płaskich, nizinnych. W odróżnieniu od lodowca górskiego (dla którego charakterystycznym elementem jest wąski i długi jęzor) zajmuje rozległe powierzchnie, np. lądolód na Antarktydzie lub Grenlandii.

Legenda mapy (planu) – uporządkowany zbiór objaśnień znaków umownych występujących na mapie lub planie.

Linia brzegowa – miejsce zetknięcia się powierzchni wody z lądem. Morska linia brzegowa ma wielkie znaczenie w geografii. Wyznacza poziom morza (0 metrów), do którego odwołują się wszystkie wysokości terenu na mapie. Ponadto tworzy ukształtowanie poziome terenu (kontury lądów). Służy też do wyznaczania morskiej granicy państwa.

Lodowiec – wielka masa lodu, która powoli przemieszcza się pod wpływem zmiennych warunków atmosferycznych (zamarzanie lub topnienie lodu powoduje przyrost lub cofanie się lodowca). Długotrwałe ruchy mas lodu znacznie zmieniają kształt powierzchni Ziemi. Przykładem moga być liczne zagłębienia, jakie pozostają w terenie po ustąpieniu lodowca; zbiera się w nich woda, tworząc jeziora, a cały obszar nazywany jest pojezierzem.

Lodowiec szelfowy – duża, płaska powierzchnia lodowa, z jednej strony oparta o ląd, a z drugiej podmywana przez wody morskie. Lodowce szelfowe występują u wybrzeży Antarktydy.

Ł

Łąka - obszar trwale porośnięty trawą. Wykorzystywany głównie w rolnictwie, np. jako pastwisko dla zwierząt hodowlanych.

M

Mapa – pomniejszony obraz powierzchni Ziemi, wykonany poprzez matematycznie określone odwzorowanie kartograficzne, przy pomocy znaków umownych.

Makia (roślinność śródziemnomorska) – strefa krajobrazowa charakterystyczna dla klimatu podzwrotnikowego wilgotnego. Złożona jest głównie z suchych i twardolistnych krzewów.

Materia – ogół rozpoznanych obiektów. Inne definicje: ogół obiektów wytwarzających grawitację i jej podlegających; wszystkie obiekty o masie spoczynkowej różnej od 0.

Meteoroidy – okruchy skalne o różnych rozmiarach, bezładnie rozrzucone w przestrzeni kosmicznej. Kiedy wpadają w atmosferę ziemską, zapalają się wskutek tarcia i świecą przy tym na niebie; są to tzw. roje meteorów. Meteoroidy, które nie spalą się całkowicie i spadną na powierzchnię Ziemi nazywane są meteorytami.

Mgła – chmura zalegająca bezpośrednio przy powierzchni Ziemi.

Miasto – jednostka osadnicza o gęstej zabudowie, której większość mieszkańców pracuje w pozarolniczych działach gospodarki, tj. w przemyśle i usługach.

Mierzeja – piaszczysty wał usypany przez fale i prądy morskie. Stopniowo narasta i oddziela zatokę od pełnego morza. Wyodrębniony zbiornik nazywany jest zalewem lub jeziorem przybrzeżnym (po całkowitym odcięciu połączenia z morzem).

Mieszanina – substancja złożona, niejednorodna chemicznie. Mieszaniny składają się z dwóch lub więcej składników w dowolnym stanie skupienia. Mogą być jednorodne fizycznie i wtedy noszą nazwę roztworów.

Minerał – związek chemiczny powstały w przyrodzie w sposób naturalny, mający stały skład chemiczny i określone właściwości fizyczne.

Monsun – sezonowy wiatr występujący w Azji Południowej i Wschodniej. Latem wieje znad morza w kierunku lądu, przynosząc intensywne opady. Zimą jest suchy, ponieważ wieje znad wnętrza lądu w stronę morza.

Morze – część oceanu wyodrębniona z jego otwartych wód przez wysunięte fragmenty lądu, np. półwyspy, wyspy.

N

Nasienie - organ przetrwalnikowy roślin nasiennych, w którym znajduje się zarodek, służy do rozsiewania i rozprzestrzeniania roślin.

Nizina – rozległy, na ogół płaski (choć może być lekko pofałdowany) obszar o wysokości poniżej 300 m nad poziomem morza. W Polsce, ze względu na niezbyt urozmaiconą rzeźbę terenu, przyjęto zaliczać do nizin obszary leżące poniżej 200 m n. p. m.

O

Oaza – niewielki obszar na pustyni gorącej, porośnięty bujną roślinnością. Zazwyczaj ma kształt zagłębienia w terenie, na dnie którego znajduje się studnia z wodą. W oazach uprawia się m. in. palmy daktylowe, figowce, cytrusy.

Obserwacja – metoda poznawania przyrody, w której obserwator nie zmienia badanego obiektu lub procesu.

Ocean – część Wszechoceanu. Na Ziemi wyróżniono 4 oceany: Atlantycki, Arktyczny (dawniej włączany do Atlantyckiego), Indyjski, Spokojny (inne nazwy: Pacyfik, Wielki). W obrębie każdego z nich wyróżnia się mniejsze jednostki, m. in. morza, zatoki, cieśniny.

Odwzorowanie kartograficzne – matematycznie określony sposób rzutowania trójwymiarowej powierzchni kuli (ziemskiej) na dwuwymiarową płaszczyznę mapy. Są 3 główne rodzaje odwzorowań: walcowe, stożkowe, azymutalne (płaszczyznowe). Powierzchnia kuli jest w nich rzutowana odpowiednio na: pobocznice figur obrotowych – walca lub stożka – albo bezpośrednio na płaszczyznę.

Opady atmosferyczne – produkty skroplenia pary wodnej spadające z chmur na powierzchnię Ziemi, które występują w postaci stałej (śnieg, grad) lub ciekłej (deszcz).

Orbita – tor ruchu jednego ciała niebieskiego względem drugiego. Zazwyczaj ma kształt elipsy, czego przykładem może być orbita Ziemi krążącej wokół Słońca.

Orogeneza (ruchy górotwórcze) – rozległe ruchy skorupy ziemskiej, trwające miliony lat i prowadzące do powstania gór.

Osady atmosferyczne — produkty skroplenia lub resublimacji pary wodnej osadzające się bezpośrednio na wychłodzonej powierzchni Ziemi lub znajdujących się na niej przedmiotach. Osadami atmosferycznymi są np. rosa, szron, szadź, gołoledź.

Oś Ziemi – przechodząca przez bieguny i środek Ziemi prosta, wokół której wiruje nasza planeta.

P

Państwo (kraj) – organizacja polityczna obejmująca zakresem swego działania ogół społeczeństwa, które zamieszkuje określony obszar, wyznaczony przez granice państwowe.

Parowanie – zmiana cieczy w gaz.

Para wodna – gazowy stan skupienia wody.

Park krajobrazowy – obszar wartościowy pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. Objęty ochroną, choć nie tak ścisłą jak park narodowy, np. na terenie parku krajobrazowego dopuszcza się rolniczą działalność człowieka pod warunkiem, że nie niszczy ona środowiska.

Park narodowy – obszar ochrony przyrody o powierzchni powyżej 1 tys. Ha (w Polsce). Posiada szczególnie cenne pod względem przyrodniczym środowisko, które nie zostało zmienione działalnością człowieka.

Plan – szczegółowy rysunek wykonany w dużej skali, przedstawiający niewielki fragment powierzchni Ziemi.

Planeta – ciało niebieskie o kształcie zbliżonym do kuli, krążące wokół gwiazdy. Przykładem planety jest Ziemia, która krąży dookoła Słońca.

Planetoida (asteroida) – ciało niebieskie o średnicy nie przekraczającej 1000 km, krążące wokół gwiazdy. Zbudowane jest głównie ze skał i metali. W Układzie Słonecznym największe nagromadzenie planetoid znajduje się między orbitami Marsa i Jowisza.

Plaża – niska forma wybrzeża. Płaska, piaszczysta (rzadziej żwirowa) powierzchnia rozciągająca się wzdłuż linii brzegowej morza lub jeziora.

Pluwiograf – urządzenie służące do pomiaru i rejestracji opadów atmosferycznych.

Płaskowyż – płaski lub bardzo nieznacznie pofałdowany obszar, leżący na wyżynie lub w górach.

Pogoda – stan atmosfery w konkretnym miejscu i czasie.

Pojezierze – obszar o dużym nagromadzeniu jezior. W Polsce pojezierza (Mazurskie, Pomorskie, Wielkopolskie) powstały w wyniku zlodowaceń.

Pokrycie terenu – ogół różnorodnych obiektów trwale związanych z powierzchnią Ziemi, w wielkim stopniu decydujący o krajobrazie danego obszaru. Do elementów pokrycia terenu zaliczają się m. in. rzeki, jeziora, lasy, łąki, zabudowa miast i wsi.

Południe słoneczne – moment górowania Słońca na sferze niebieskiej.

Południk – umowna linia na powierzchni Ziemi, łącząca po najkrótszej drodze biegun północny z południowym. Każdy południk zawsze wyznacza kierunek północny i południowy. Wraz z równoleżnikami południki tworzą siatkę geograficzną.

Powietrze – mieszanina gazów (78% azotu, 21% tlenu, 1% in.) oraz cząstek stałych, z których składa się atmosfera ziemska.

Poziomica – linia na mapie łącząca punkty o takiej samej wysokości nad poziomem morza.

Półpustynia – suchy obszar występujący najczęściej na obrzeżach pustyń gorących. Porasta go uboga roślinność w postaci rzadkich traw oraz pojedynczych krzewów.

Półwysep – fragment lądu w dużej części otoczony wodą. W odróżnieniu od wyspy ma połączenie ze stałym lądem.

Prąd elektryczny – uporządkowany przepływ ładunków elektrycznych, niesionych przez elektrony (w ciałach stałych i gazach) lub jony (w cieczach i gazach).

Prąd morski – postępowy ruch powierzchniowych mas wody w oceanie lub morzu. Prądy morskie mogą być ciepłe lub zimne, w zależności od ich temperatury względem wód, w które wpływają. Oddziaływują na klimat.

Przełom – zwężony odcinek doliny, często o stromych zboczach, w którym rzeka przedziera się przez pasmo gór.

Przemysł – jeden z 3 głównych działów gospodarki narodowej (obok rolnictwa i usług). Obejmuje zorganizowaną działalność produkcyjną człowieka, która ma na celu wytworzenie dóbr materialnych. Zazwyczaj przemysł dzielony jest na wydobywczy (pozyskanie bogactw naturalnych, np. rud żelaza, węgla kamiennego, ropy naftowej i in.) i przetwórczy (przetworzenie bogactw naturalnych, np. hutnictwo żelaza, produkcja samochodów, komputerów i wielu innych towarów, energetyka).

Psychrometr – urządzenie do pomiaru m. in. wilgotności powietrza. Zbudowane jest z dwóch termometrów: suchego i zwilżonego, oraz z wiatraczka, który wentyluje zbiorniczki termometrów. Na podstawie pomiarów temperatury z suchego i zwilżonego termometru ze specjalnych wzorów lub tablic psychometrycznych oblicza się wartość wilgotności.

Pustynia – duży obszar o skrajnie niekorzystnych warunkach naturlanych dla organizmów żywych (roślin, zwierząt, ludzi). Wyróżnia się pustynie gorące (piaszczyste, żwirowe, kamieniste), gdzie rozwój życia ogranicza brak opadów i wysokie temperatury, oraz pustynie lodowe, na których szczególnie uciążliwe są bardzo niskie temperatury.

R

Regiel – zwyczajowa nazwa lasu rosnącego w górach. Wyróżniony został regiel dolny, czyli las mieszany (z przewagą buków, jodeł, świerków) oraz regiel górny, czyli las iglasty (z dominacją świerków).

Resublimacja – przejście ze stanu gazowego (pary) bezpośrednio w stan stały.

Rezerwat przyrody – niewielki obszar o cennych walorach przyrodniczych, wyodrębniony dla ochrony zazwyczaj jednego elementu środowiska. Wyróżnia się

m. in. rezerwaty leśne, stepowe, wodne, krajobrazowe.

Rolnictwo – jeden z 3 głównych działów gospodarki narodowej (obok przemysłu i usług). Obejmuje działalność człowieka mającą na celu wytworzenie żywności w oparciu o zasoby naturalne Ziemi. Na produkcję rolną składa się uprawa roślin i hodowla zwierząt.

Równik – najdłuższy równoleżnik.

Równina – płaski lub bardzo nieznacznie pofałdowany obszar, leżący na nizinie. Równina położona na większych wysokościach nosi nazwę płaskowyżu.

Równoleżnik – umowna linia na powierzchni Ziemi prostopadła do południków, wyznaczająca kierunek wschodni i zachodni. Wraz z południkami równoleżniki tworzą siatkę geograficzną.

Równonoc – doba, w której dzień i noc są sobie równe i trwają po 12 godzin. W Polsce ma ona miejsce 2 razy w roku: 21 marca (równonoc wiosenna) i 23 września (równonoc jesienna). W tych dniach następuje zmiana pór roku, rozpoczynają się odpowiednio wiosna i jesień.

Rów tektoniczny – podłużne zagłębienie w powierzchni Ziemi lub w dnie oceanu, powstałe w wyniku gwałtownych ruchów skorupy ziemskiej. Wszystkie rowy tektoniczne mają strome stoki i znaczne głębokości.

Rtęć – ciekły metal o symbolu chemicznym Hg, bardzo często wykorzystywany do konstrukcji termometrów.

Ruchy górotwórcze (orogeniczne) – rozległe ruchy skorupy ziemskiej trwające miliony lat i prowadzące do powstania gór.

Rzeka – naturalnie płynący ciek wodny. Termin ten zazwyczaj używany jest w odniesieniu do dużych cieków; mniejsze nazywane są potokami, strumieniami, strugami.

Rzeźba terenu (ukształtowanie pionowe) – zróżnicowanie wysokościowe powierzchni Ziemi. Wielkimi formami rzeźby terenu są np. góry, wyżyny, niziny, kotliny, a mniejszymi równiny, płaskowyże, doliny, wąwozy i in.

S

Satelita naturalny (księżyc) – ciało niebieskie krążące wokół planety. Przykładem satelity naturalnego jest Księżyc (pisany z dużej litery), który krąży wokół Ziemi.

Satelita sztuczny – stworzony przez człowieka obiekt latający, który został wysłany w kosmos i gdzie krąży wokół ciała niebieskiego. Przykładem mogą być krążące wokół Ziemi satelity telekomunikacyjne.

Sawanna – strefa krajobrazowa charakterystyczna dla klimatu podrównikowego. Składa się na nią głównie roślinność trawiasta oraz pojedyncze krzewy i drzewa.

Sfera niebieska (niebo) – powierzchnia teoretycznej (nieistniejącej) kuli, na której obserwowane są ciała niebieskie. Obserwator znajduje się w środku tej kuli i stojąc na powierzchni Ziemi widzi tylko połowę sfery niebieskiej.

Siatka geograficzna – układ umownych linii na powierzchni Ziemi, złożony z południków i równoleżników.

Siatka kartograficzna – obraz siatki geograficznej na mapie.

Skala – stopień zmiany rozmiarów modelu (obrazu) w stosunku do rzeczywistych rozmiarów przedstawianego obiektu.

Skala mapy – stopień pomniejszenia obrazu powierzchni Ziemi na mapie.

Skała – naturalny zespół minerałów, będący odrębną jednostką w budowie skorupy ziemskiej. Ze względu na pochodzenie skały dzielą się na magmowe, osadowe i metamorficzne (przeobrażone).

Składniki pogody – temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, prędkość i kierunek wiatru, zachmurzenie, wilgotność powietrza, zjawiska pogodowe (burza, gradobicie, trąba powietrzna, tęcza, zorza polarna i in.).

Skorupa ziemska – zewnętrzna, skalna powłoka kuli ziemskiej o grubości od kilku do kilkudziesięciu kilometrów (maksymalnie 70 km).

Skraplanie – przechodzenie substancji ze stanu gazowego w ciekły.

Słońce – gwiazda najbliższa Ziemi, stanowiąca centrum Układu Słonecznego. Jest to wielka kula gazowa (złożona głównie z wodoru i helu), wytwarzająca olbrzymie ilości energii, co możemy odczuć w postaci światła i ciepła. Słońce ma 1 mln 392 tys. km średnicy, czyli jest 109 razy większe od Ziemi. Jego odległość od naszej planety wynosi 149 mln km.

Smog – ciemnoszara mgła, która tworzy się nad miastami w wyniku zwiększonej emisji zanieczyszczeń do atmosfery.

Stan skupienia - forma występowania danej substancji. Tradycyjnie wyróżnia się 3 stany skupienia: ciało stałe, ciecz i gaz. W XX w. dodano nowy: plazmę. Stan skupienia charakteryzuję podstawowe cechy fizyczne i zależy od struktury mikrocząstkowej (atomowej).

Step – strefa krajobrazowa typowa dla ciepłej odmiany klimatu umiarkowanego kontynentalnego. Zazwyczaj jest to rozległa równina porośnięta trawą.

Sublimacja – przechodzenie substancji ze stanu stałego bezpośrednio w stan gazowy.

Szelf – podmorskie przedłużenie powierzchni kontynentu. Szelf jest zalany wodami płytkich mórz przybrzeżnych, o głębokości do około 200 m.

Szerokość geograficzna – kąt zawarty między płaszczyzną równika a promieniem ziemskim przechodzącym przez dany punkt na powierzchni Ziemi. W zależności od położenia owego punktu (na półkuli północnej lub południowej) wyróżnia się szerokość geograficzną północną lub południową.

Szkic – odręczny rysunek przedstawiający ogólne rozmieszczenie ważniejszych obiektów na danym obszarze.

T

Tajga – strefa krajobrazowa charakterystyczna dla klimatu umiarkowanego chłodnego. Jest to las iglasty.

Temperatura - wielkość charakteryzująca stan ogrzania danego ciała.

Termograf – urządzenie służące do pomiaru i rejestracji temperatury.

Termohigrograf – urządzenie służące do pomiaru i rejestracji temperatury i wilgotności.

Tor ruchu – linia, po której porusza się dane ciało. Może być prostoliniowy lub krzywoliniowy.

Tundra – strefa krajobrazowa typowa dla obszarów nie pokrytych lodem w klimacie okołobiegunowym. Tworzy ją uboga roślinność złożona z porostów, mchów, traw, niewielkich krzewinek.

Turnia – skalny, ostrokrawędzisty wierzchołek góry o stromych stokach, nie pokryty roślinnością.

U

Układ Słoneczny – układ związanych ze sobą ciał niebieskich, w którym centralną pozycję zajmuje Słońce. Wokół tej gwiazdy krążą planety: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun. Ponadto w Układzie Słonecznym występują jeszcze satelity, planety karłowate, planetoidy, meteoroidy, komety oraz materia pyłowo-gazowa.

Ukształtowanie pionowe (rzeźba terenu) – zróżnicowanie wysokościowe powierzchni Ziemi. Wielkimi formami pionowego ukształtowania terenu są np. góry, wyżyny, niziny, kotliny, a mniejszymi równiny, płaskowyże, doliny, wąwozy i in.

Ukształtowanie poziome – kształt powierzchni Ziemi wyznaczony przez linię brzegową. Formami ukształtowania poziomego są m. in. wyspy i półwyspy (na lądzie) oraz zatoki i cieśniny (na morzu).

Ultrafiolet - to promieniowanie elektromagnetyczne niewidzialne dla ludzkiego oka, emitowane m.in. przez Słońce. Powoduje m.in. zmianę barwy naszej skóry – opaleniznę.

Usługi – jeden z 3 głównych działów gospodarki narodowej (obok przemysłu i rolnictwa). Obejmuje pozaprzemysłową i pozarolniczą działalność człowieka mającą na celu zaspokojenie potrzeb innych ludzi. Usługi dzielą się na materialne (np. transport, łączność, handel, rzemiosło, turystyka i in.) i niematerialne (np. służba zdrowia, edukacja, obrona narodowa, administracja państwowa i in.).

Użytki rolne – tereny wykorzystywane do produkcji rolnej. Wyróżnia się 3 główne rodzaje użytków rolnych: grunty orne, użytki zielone (łąki i pastwiska) oraz plantacje wieloletnie (np. sady).

W

Wąwóz – sucha, głęboka i wąska dolina o stromych zboczach.

Wiatr - poziomy lub prawie poziomy ruch powietrza. Powstaje na skutek różnicy ciśnienia atmosferycznego.

Widnokrąg – fragment powierzchni Ziemi rozciągający się wokół obserwatora i widoczny dla niego. W terenie otwartym ma on kształt koła. Termin widnokrąg często mylony jest z pojęciem horyzont.

Wieś – mała jednostka osadnicza o rozproszonej zabudowie. Mieszkańcy wsi zajmują się głównie rolnictwem.

Wilgotność powietrza – wyrażana w procentach zawartość pary wodnej w powietrzu.

Wschód Słońca – moment, w którym Słońce przekracza linię widnokręgu i pojawia się na horyzoncie.

Współrzędne geograficzne – długość geograficzna i szerokość geograficzna. Są to parametry liczbowe wyrażone w stopniach kątowych, służące do dokładnego określenia położenia dowolnego punktu na powierzchni Ziemi.

Wszechocean – słona powłoka wodna pokrywająca większą część kuli ziemskiej (71%). Dzieli się na 4 oceany, a te z kolei na mniejsze jednostki: morza, zatoki, cieśniny i in.

Wszechświat (Kosmos) – cała czasoprzestrzeń wraz zawartą w niej materią i energią.

Wulkan – miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, a także gazy wulkaniczne. Wulkan zazwyczaj ma kształt stożka.

Wybrzeże – wąski pas lądu wzdłuż linii brzegowej, na którym zaznacza się działanie fal morskich. Niekiedy terminu wybrzeże używa się także w odniesieniu do jezior i rzek.

Wydma – piaszczyste wzniesienie usypane przez wiatr. Wydmy najczęściej powstają na pustyniach oraz w rejonie wybrzeży morskich.

Wysokość bezwzględna – wysokość terenu odniesiona do poziomu morza.

Wysokość względna – wysokość terenu odniesiona do dowolnego poziomu, np. wysokość pagórka mierzona od jego podstawy.

Wyspa – część lądu (nie będąca odrębnym kontynentem) otoczona ze wszystkich stron wodą.

Wyżyna – zwarty i na ogół pofałdowany obszar leżący powyżej 300 metrów nad poziomem morza. W Polsce, ze względu na niezbyt urozmaiconą rzeźbę terenu, do wyżyn zalicza się obszary o wysokościach od 200 do 500 m n. p. m.

Z

Zachmurzenie – stopień pokrycia nieba przez chmury.

Zachód Słońca – moment, w którym Słońce przekracza linię widnokręgu i chowa się poniżej horyzontu.

Zaćmienie – zjawisko astronomiczne polegające na całkowitym lub częściowym zasłonięciu jednego ciała niebieskiego przez drugie. Na Ziemi najczęściej obserwowane są zaćmienia Księżyca (Ziemia zasłania promienie słoneczne padające na Księżyc) i zaćmienia Słońca (Księżyc zasłania Słońce).

Zalew – odrębny zbiornik wodny powstały np. w wyniku częściowego oddzielenia przez mierzeję wód zatoki od pełnego morza. Zalewami nazywane są także niektóre sztuczne zbiorniki wodne.

Zatoka – część oceanu, morza lub jeziora wciskająca się w ląd.

Ziemia – trzecia od Słońca planeta Układu Słonecznego. Ma kształt geoidy, której średnica równikowa wynosi 12756 km, średnica biegunowa - 12714 km, spłaszczenie - ~21 km, obwód wzdłuż równika - 40 075 km. Ziemia porusza się po eliptycznej orbicie wokółsłonecznej ze średnią prędkością 29,8 km/s i obiega Słońce w ciągu ~365 dni. Obraca się wokół własnej osi wykonując jeden obrót w czasie 23 godz. 56 min. Ziemię obiega jeden naturalny satelita – Księżyc. Ziemia zbudowana jest z czterech warstw: jądra wewnętrznego, jądra zewnętrznego, płaszcza i skorupy. Około 70% powierzchni Ziemi pokrywa woda. Atmosfera ziemska osłania powierzchnię naszej planety i zapobiega gwałtownym zmianom temperatury. Ziemia to jedyna planeta, na której stwierdzono występowanie życia.

Zlewisko – fragment obszaru lądowego, z którego wszystkie wody powierzchniowe (w tym rzeki) spływają do jednego morza lub oceanu. Granicę zlewiska wyznacza dział wodny.

Zlodowacenie – okres nasunięcia lodowca na danym obszarze. Na terenach Polski miały miejsce 4 zlodowacenia, a ostatnie z nich zakończyło się około 10 tysięcy lat temu.

Znaki umowne – zbiór symboli o określonym znaczeniu, które służą do przedstawienia obrazu powierzchni Ziemi na mapie. Mogą być powierzchniowe, liniowe lub punktowe. Objaśnienie ich znaczenia znajduje się w legendzie mapy.