Temat: Podmiot autonomiczny. Jak poprzez działanie twórcze człowiek staje się coraz bardziej autonomiczny?
Podmiot autonomiczny to żywy organizm, sprawca, który pozostaje w interakcji z otoczeniem. Podmiot działa na otoczenie, w wyniku czego traci porcję posiadanej energii. Podejmując działanie na zewnątrz uzyskuje energię. Jest to gra podmiotu autonomicznego z otoczeniem. Może ową grę wygrywać, przegrywać lub pozostawać w równowadze. Gra kończy się wygraną dla podmiotu, gdy wielkość pozyskiwanej energii jest wyższa od traconej. Dzięki wygrywającej grze utrzymuje swoją egzystencję, zaś przegrana podmiotu powoduje jego degradację, stopniowe zamieranie. Przyjmując taką definicję każdy żywy organizm może być i jest podmiotem autonomicznym, ale tylko człowiek może być świadomym swojej podmiotowości, czego konsekwencją jest uwypuklenie jakościowej zmiany dla współczesnego człowieka. To człowiek o szczególnych kompetencjach postrzega fakt prowadzenia przez siebie gry z otoczeniem, a świadomość ta umożliwia mu zamierzone oddziaływanie na jakość owej gry.
Każdy człowiek jest twórczy, ale w różnym stopniu z tej cechy korzysta - - w przeważającej większości jest to działanie przypadkowe, czasem świadome, ale zawsze uzależnione od indywidualnych dyspozycji. O poziomie twórczości decyduje wyposażenie osobowościowe jakie posiada podmiot. O twórczości należy mówić w kontekście działania twórczego lub aktu twórczego. Ma ono miejsce wówczas, gdy sprawca podejmuje działanie dla niego nowe i okazuje się ono być sprawniejsze od dotychczasowych działań realizujących ten sam lub podobny cel czy też przynosi ono wyższe efekty. W efekcie działania twórczego wzrasta zakres autonomii sprawcy, a więc wzrost jego mocy i wolności, ponieważ zadziałał on sprawniej – jest to tak zwany skutek realny. Konsekwencja przedmiotowa polega na tym, że w rzeczywistości zostało zrealizowane nowe i cenne działanie. Zwykle jest to jakiś wynalazek, nowa metoda lub urządzenie pozwalające podmiotowi sprawniej funkcjonować. Istnieje także inny aspekt działania twórczego – konsekwencja podmiotowa – polegająca na tym, że podmiot wzbogaca posiadany repertuar aktywności, co oznacza, że wzbogacił się potencjalnie, a więc powiększył swoją zdolność do podjęcia następnego aktu twórczego. Konsekwencja podmiotowa ma też swój realny aspekt - dokonany akt twórczy skutkuje sprawniejszym działaniem. Oznacza to, że podmiot wzbogacił swoje realne moce o wielkość wynikającą z wprowadzenia do indywidualnej gry z otoczeniem sprawniejszego zachowania. Podmiot autonomiczny w wyniku dokonania aktu twórczego świadomie wzbogaca posiadaną autonomię o pewną wielkość. Świadoma partycypacja w konsekwencjach podmiotowej i przedmiotowej jest możliwa tylko dla niego - nie każdy podmiot ma taką możliwość. Niski poziom wyposażenia osobowościowego stanowi ograniczenie dla pełnego udziału podmiotu w podjętym przez niego akcie twórczym. Nie znaczy to, że nie jest możliwe dokonanie zmiany tego stanu rzeczy, jednak wymaga to wysiłku i ewolucji podmiotu ku świadomości, temu procesowi służy zaś działanie umyślnie twórcze. Działanie to polega na zamierzonym wzbogacaniu posiadanych przez człowieka trzech zasadniczych wymiarów: repertuaru aktywności, decyzji i woli.
Podmiot potrafiący podejmować działania umyślnie twórcze, w porównaniu do podmiotów tego nie potrafiących, bardzo szybko się rozwija. Świadomy swojej podmiotowości samodzielnie organizuje proces swojej ewolucji. Umiejętność ta oznacza, że podmiot potrafi organizować proces swojego wzrastania, proces systematycznego podnoszenia posiadanego potencjału. Dla podmiotu umyślnie twórczego nieważny jest punkt startu. Zaś on nawet jeśli w momencie startu posiada relatywnie niski potencjał w porównaniu do potencjału innych podmiotów, jest w stanie szybko się wzbogacić i szybko wygrać konkurencję z podmiotami nie rozwijającymi się umyślnie twórczo. Według E.P. Torrance’a czynniki stymulujące pojawianie się zachowań twórczych to chęć podejmowania ryzyka, postrzeganie siebie jako różnego od innych, spostrzeganie swojej specyfiki, otwartość zarówno na idee innych jak i docenienie własnych poglądów, świadomość, i kontakt z doświadczanymi odczuciami oraz dobre relacje międzyludzkie. Twórczość ma miejsce wtedy, kiedy ktoś ujawnia specyficzne zdolności w jakiejś dziedzinie życia w stopniu znacznie przekraczającym przeciętność, zużytkowując je dla tworzenia dzieł o większej czy mniejszej wartości społecznej. Postawa twórcza obejmuje swoiste ukształtowanie osobowości, która podobnie jak w twórczości charakteryzuje się zdolnością samodzielnego i oryginalnego widzenia rzeczywistości, ale nie posiada lub nie rozwinęła w sobie specyficznych uzdolnień do wyrażania tego w formie naukowej, artystycznej, literackiej czy nawet często użytkowej.
Działanie twórcze zawsze jest jednorazowe i niepowtarzalne. Każde powtórzenie działania, które przyniosło lepsze efekty, jest już działaniem standardowym (odtwórczym). Należy także zwrócić uwagę na pewne konsekwencje działania twórczego. Otóż akt twórczy implikuje efekt podmiotowy, który wzbogaca sprawcę, poszerza jego repertuar aktywności, repertuar decyzji i wolę – jest to tak zwany skutek potencjalny aktu twórczego, zmianie zaś ulega jedna dyspozycja lub wszystkie. Akt twórczy implikuje także efekt przedmiotowy, czyli wzbogaca otoczenie o nowe produkty, metody i obyczaje. Niestety, często podmiot wywołujący akt twórczy nie uświadamia sobie, że to dzięki bogactwu swojej osobowości dokonał czegoś twórczego i dostrzega jedynie efekt przedmiotowy. Tak dzieje się w większości przypadków - ludzie natrafiają na działania twórcze, ale nie analizują sytuacji, która była przyczyną wzrostu sprawności działania, czyli sytuacji zmiany postępowania, wzbogacenia swojej osobowości, podjęcia ryzyka, przełamania schematu pojęciowego lub konwencji. Jesteśmy przekonani, że człowiek może uświadomić sobie, że jest autorem działań twórczych i zmienić strategię działania na umyślnie twórczą. Jednak, aby działanie można było nazwać twórczym, muszą być spełnione trzy warunki:
Warunek innowacyjności - działanie twórcze musi być nowatorskie.
Warunek efektywności - Działanie twórcze musi prowadzić do wzrostu sprawności działania (mniejszy nakład pracy musi przynieść większą korzyść). Wzrost sprawności działania musi jednak nastąpić w stosunku do sprawności działania standardowego w tych samych warunkach.
Warunek wzbogacania podmiotu - warunek ten posiada wyraźnie wartościujący charakter. Działanie, aby było działaniem twórczym, musi przysparzać dobra podmiotowi autonomicznemu, który go dokonuje.
Działanie twórcze w odróżnieniu od działania standardowego, związane jest ze zmianą podstawowych elementów w schemacie działania. Składa się ono z tych samych kroków, co działanie standardowe, jednak każdy krok podlega istotnej modyfikacji. Sprawca za każdym razem wykracza poza to, co dotychczas potrafił. Działanie standardowe ma miejsce, gdy sprawca podejmuje zadanie dobrze mu znane, natomiast w działaniu twórczym podejmuje się zadania nowego, wcześniej mu nieznanego. W działaniu twórczym sprawca działa efektywniej i sprawniej niż w działaniu standardowym. W trakcie działania standardowego nie ulegają zmianie podstawowe cechy sprawcy i sposób jego funkcjonowania, natomiast działanie twórcze wzbogaca sprawcę i jego otoczenie. Działanie twórcze musi się przyczynić do chociażby takiego samego lub lepszego zaspokojenia potrzeb przez podmiot, w działaniu standardowym zaś podmiot nie zmienia swojego repertuaru wartościowania.
Umiejętności twórcze istotnie różnicują pomiędzy sobą podmioty autonomiczne. Obserwując dzieje człowieka można łatwo zauważyć, że na przestrzeni wieków miał miejsce długotrwały proces dorastania człowieka do świadomości podmiotowości, do umiejętności kierowania swoja ewolucją. W wyniku procesu wewnętrznej ewolucji człowiek dorósł do poziomu umyślnej twórczości. Jednak wcześniej przechodził stadia w jakich jego potencjał był znacznie niższy – człowiek potrafił znacznie mniej.
Autonomia to możliwość sprawcy kierowania swoim zachowaniem. Sprawca zdobywa tą możliwość dzięki uzyskaniu nadwyżki zysków nad stratami - nadwyżki pozyskanej energii w stosunku do zużywanej. Autonomia organizmu jest wynikiem nieustannie wygrywanej przez niego gry z otoczeniem. Jej rozmiary zależą od umiejętności zachowania się organizmu. Organizm funkcjonując może posiadaną autonomię poszerzyć lub pomniejszyć.
Rozumienie zachowania twórczego jako zachowania nowatorskiego musi zakładać wolność. Przez wolność rozumiemy brak zdeterminowania przez czynniki zewnętrzne. Człowieka, któremu przysługuje wolność, będziemy nazywali podmiotem. Autonomia nie jest jednak równoznaczna z wolnością. Każdy człowiek jest wolny, lecz nie każdy człowiek jest autonomiczny. Przez autonomię człowieka rozumiemy uświadomioną wolność.
Działania twórcze oraz kształcenie podmiotowe stymulują rozwój autonomii człowieka. Kształcenie tradycyjne ukierunkowane jest na poznawanie przedmiotu i obiektywnych praw rządzących przedmiotami. W kształceniu podmiotowym nie chodzi o nauczenie się tej czy innej umiejętności lub opanowania pewnego zakresu materiału. Chodzi o rozwinięcie dyspozycji podmiotowych, które są zaniedbywane w kształceniu tradycyjnym. Do dyspozycji tych należą świadomość samego siebie, świadomość nadawania sensu rzeczom, świadomość nadawania rzeczom wartości.
Twórczość człowieka jest wielowymiarowa i przejawia się w zaciekawieniu, kombinowaniu, tolerowaniu wieloznaczności, oryginalności, koncentrowaniu na zadaniu, korzystaniu z okazji, wyrażaniu swoich myśli i uczuć. E. Fromm pisał, że możliwość tworzenia to gotowość, by rodzić się na nowo każdego dnia. Motywacja autonomiczna cechuje się zamiłowaniem, pasją, entuzjazmem wysiłkiem, wytrwałością, a także umiejętnym połączeniem pracy z zabawą. Bawiąc się doznajemy takich uczuć jak radość, przyjemność, satysfakcja, a także rozwijamy umysł, ćwiczymy funkcje psychiczne. E. Nęcka sugeruje, że twórczość jest dojrzałą formą zabawy. Na proces twórczy składają się dodatnie, ale także ujemne emocje, które mogą mieć bezpośredni wpływ na skutki tworzenia. Zachowanie twórcze niesie ze sobą często ryzyko bycia samotnym, niezrozumiałym, ośmieszonym i odrzuconym przez najbliższe i dalsze otoczenie. Konieczność podejmowania ryzyka, to także branie pod uwagę prawdopodobieństwa porażki. Wiele osób nie potrafi znieść klęski, przyznać się do przegranej, a także podjąć ryzyka bycia krytykowanym czy odrzuconym, ale traci w ten sposób szansę na poszerzanie swojej autonomii. Postępowanie twórcze wymaga także faktycznego działania. Nie wystarczy wiedzieć jak postąpić, należy zrealizować przyjęty plan, często wbrew przeciwnościom i oporowi materii. Świadome rozwijanie wytrwałości w działaniu stanowi bardzo ważny aspekt samorozwoju sprawcy umyślnie twórczego.
Bibliografia:
Nęcka Edward, Psychologia twórczości. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2011.
Schulz Roman, Twórczość. Społeczne aspekty zjawiska. PWN, Warszawa 1990.
Tokarz Aleksandra, Twórczość [w:] Encyklopedia psychologii, red. W. Szewczuk, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.