24.11.11
Powojenna proza historyczna
W samej definicji jest kłopot. Tu: proza to nie tylko klasyczna proza fikcjonalna, nie tylko beletrystyka i nowelistyka, ale także eseistyka literacka. Jak wyodrębnić prozę historycznej od prozy niehistorycznej? Teodor Parnicki1, pisarz i krytyk literacki, stawiał paradoksalną tezę, że najlepsza jest powieść współczesna, którą mijający czas uhistorycznia, tj. najlepszą powieścią XIX-wieczną byłaby – powiedzmy – Lalka, którą ciągle traktujemy jako powieść współczesną dla XIX wieku i wiemy intuicyjnie, że różni się ona w sposobie traktowania materiału od Pana Wołodyjowskiego Sienkiewicza. Czasem przyjmuje się tezę, że powieść historyczna dotyczy czasów, które nie są znane autorowi osobiście, tj. tych czasów, które rekonstruuje on z dokumentów, z narracji poprzednich pokoleń. Jednocześnie pewne teksty np. o II WŚ istniałyby jako teksty literatury historycznej. Kwestia trudna do ustalenia. Rozważania trzeba skończyć na intuicyjnym odczuciu, że literatura rekonstruująca miniony czas do I WŚ jest literaturą historyczną, natomiast potem jest jakimś rodzajem literatury współczesnej. Problem unieważnia się sam ze względu na to, że proza historyczna tak istotna w XIX w., w XX wytraca swoje znaczenie aż do 89 r. (wtedy pewne mechanizmy centralnego sterowania literaturą zniknęły i weszły do czytelnictwa mechanizmy czysto rynkowe, której w tej materii powieść historyczną z obszaru czytelniczego wyeliminowały, powieść polską traktująca o polskich problemach). Ta literatura przemodelowała od w XIX swój sposób patrzenia na historię. Z jednej strony był to model ciągle obecny (Kraszewski, Sienkiewicz), model fabularyzowania historii; literatura, która w pewnym momencie zeszła do poziomu literatury młodzieżowej. (Dziś takie książki czytają czytelnicy o niewysokich kompetencjach literackich, którzy próbują poznać historię poprzez jej fabularność.) Ambicją pisarzy w XX w. podejmujących tematy historyczne było powiedzieć coś więcej niż tylko przedstawić historię. Różnie to wyglądało, od ujęć historiozoficznych do ujęć alegorycznych. Czym jest owa alegoria? Jest narracją fabularną, która w sposób mniej lub bardziej wyrazisty odnosi się do porządku znaczeniowego, znajdującego się poza nią. Historyczna proza alegoryczna w warunkach polskich powojennych, w sytuacji literatury znajdującej się pod kontrola mechanizmów totalitarnych, miała ten walor, że była sposobem uniknięcia ograniczeń cenzuralnych. Porozumiewania się autora z czytelnikiem nad głową cenzora. Cenzorzy byli wykształconymi polonistami, więc było trudno. Parabola odkonkretniała pewną rzeczywistość historyczną i nadawała wymiar uniwersalny. Parabola po 56 r. (wyrastają z atmosfery rozrachunkowej; w kostiumie historycznym), Ciemności kryją ziemię (57) Andrzejewskiego, tegoż samego Bramy raju (60). Nacisk był kładziony na zagadnienia ideowe. Ciemności kryją ziemię pod kątem historycznym jest to opowieść o Hiszpanii, o czasach Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda i działaniach inkwizycji. Rzecz dotyczy systemu stalinowskiego. Rozrachunek z kultem jednostki, jednak dokonuje się on dopiero po śmierci. Próba samousprawiedliwienia Andrzejewskiego, który był gorliwym wyznawcą stalinizmu. Przyznanie się do winy i czystości w podejmowaniu owej decyzji. Było to podyktowane wizją lepszego świata (dla inkwizycji wizją Królestwa Bożego na ziemi, a dla wyznawców stalinizmu szczęśliwego ładu proletariackiego, który następuje po zwycięstwie rewolucji). Podobnie zarysowana jest historia w Bramach raju (nawiasem, nie określamy tego powieścią!). Odczytamy ją jako parabolę historyczną. Gdyby przystawić to do czasów współczesnych – pyt.: jaka jest wiara w idee. Patrzenie nihilistyczne: Nie ma czystej idei. Za każdą czystą ideą jest manipulacja. Ktoś oszukuje trochę siebie. Kolejną powieścią wyraziście alegoryczną (są trzy w literaturze po 45 r.) – Msza za miasto Arras (71) Andrzeja Szczypiorskiego. Powieść, która powstała po 68 r. Był to czarny rok dziejów powojennej Polski – wewnątrz partyjne zmiany, antysemityzm, starcia. Literatura polska długo omijała ten temat. Jedynie Józef Hen napisał trzy traktujące o tym opowiadania i wydał je na zachodzie. Temu tematowi poświęcił swoją książkę Szczypiorski. Rzecz dzieje się w tytułowym Arras, gdzieś w północnej Francji, wtedy w Niderlandach, w połowie XV w. Wybucha zaraza. W kilka dni umiera 1/5 miasta. Ludzie, widząc moment zagłady, wyzwalają w sobie najgorsze pokłady, mściwość, chęć grzesznego użycia przed zbliżającą się śmiercią. Zaraza jednak ustępuje. Po miesiącu wszystko się kończy. Zostaje jednak zło. Wtedy szuka się kozła ofiarnego. Topos kozła ofiarnego u Żydów obecny jest
w dziejach od początku kultury. Kozłem staje się jeden z Żydów, a później cała społeczność żydowska jako ta, która sprowadziła zarazę. Sąd nad Żydami, wypędzenie ich. Rozumiejąc uniwersalnie problem alegoryczności można wskazać na dwa eseje Jacka Bocheńskiego – Boski Juliusz (61) i Nazo poeta (69). Boski Juliusz to cezar, władca autorytarny o nieograniczonych możliwościach panowania. Bocheński jest z wykształcenia klasykiem. Ambitna proza, próbująca odpowiedzieć na pytanie
o mechanizmy władzy autorytarnej. Nazo poeta traktuje o Owidiuszu, literackim patronie uchodźców.
Został przepędzony nad brzeg Morza Czarnego; nie wiemy, czym się naraził władzy. Nigdy do Rzymu nie wrócił. Problem zależności artysty od władzy. Te dwa eseje trzeba traktować jako alegoryczne
(w intencji Bocheńskiego). Po zawale serca Bocheński pisze powieść Stan po zapaści. Szpitalna sala staje się modelem rzeczywistości polskiej po stanie wojennym. Model sali szpitalnej jako społeczeństwa pojawia się wielekroć w literaturze (patrz: Czarodziejska góra Manna).
Inaczej alegorycznie, inaczej – bez intencji uciekania przed jednoznacznością polityczną, bez gry cenzorskiej – można traktować także takie powieści jak Jezus z Nazaretu czy niektóre powieści Dobraczyńskiego. Nie chodzi przecież o rekonstrukcje czasów Jezusa, dopisania czegoś do Ewangelii bądź apokryfów. Chodzi o pewną medytację nad pierwszymi wiekami i kształtowaniem się idei chrześcijaństwa. Takimi pisarzami par excellence historycznymi byli Teodor Parnicki i Hanna Malewska i zapewne Władysław Terlecki. Dorobek Parnickiego składa się z 40 pozycji, każda ma od 600 do 1000 stron, wszystko napisane między rokiem 44 a 08, ostatnio wydał dziennik (kiepski, wpisy typu: dzisiaj nie piłem, dzisiaj dużo piłem). Jedna z najcenniejszych jego książek to Srebrne Orły. Od Lwowa przez Jerozolimę do Meksyku – tu go drukowano. Swoje życie Parnicki przedstawił w książce Historia w literaturę przekuwana (73), wydana wnet po jego powrocie do Polski. „Parnicki jest słodki i kochany.” (prof. Wróbel) Warsztat historyczny P. był zbudowany w opozycji do Sienkiewicza. Także i warsztat Malewskiej. Od momentu opublikowania nieustannie toczyła się dyskusja o kwestię historycznego przedstawienia Sienkiewicza. Otóż, P. nie lubił S. za to, że ta jego historia była odintelektualizowana, że jej rozstrzygnięcia zachodziły na polach bitwy, że szlachcice polscy nic nie czytali. P. spróbował przedstawić rzeczywistość historyczną zupełnie inaczej. Uważał, że ludzka psychika i sposoby myślenia są wieczne i historycznie niezmienne. Obdarzał bohaterów wrażliwością światopoglądową, historyczną. Obszary zainteresowania czysto historycznego były niezwykle szerokie. Sięgał do czasów starożytnych (Słowo i ciało, Zgody narodów), średniowiecza (Srebrne Orły), sięgał do historycznego wieku XVII i XIX. P. wyznawał zasadę, że pisarz ma być wierny ustaleniom historyków w zakresie, w jakim one są. Ale że historyk jest ograniczony w swoich możliwościach w sięganiu do tych czasów, zostaje mu to, co jest poświadczone, zapisane. Pisarz ma wypełniać luki, które tam zachodzą. O tym, jak bardzo jest inny od S. świadczy jego najbardziej antysienkiewiczowska powieść I u możnych dziwny. Powieść rozgrywa się w latach sienkiewiczowskiej trylogii, ale początek klęsk narodowych u P. nie jest efektem rozhuśtania życia szlacheckiego. Dostrzega on to jako ogromny spisek. Polska jest wyspą chrześcijańską, otoczoną przez potęgi prawosławne i protestanckie, które działają w zmowie, żeby usunąć innowierców. Z XIX wieku powieści to m. in. Muza dalekich podróży. Jest to powieść z gatunku, który P. określał jako powieść fantastyczno-historyczna. P. interesowała czysta esencja historiozoficzna, czyli pewne prawidła dziejowe, które dzieją się nie w żywym materiale źródłowym, ale są czystą projekcją intelektualną. P. zbudował Polskę wg pomysłu: co by było, gdyby powstanie listopadowe nie zakończyło się klęską (Krasiński miałby zostać premierem, Słowacki ministrem kultury). Pomysły nowatorskie i zadziwiające, ale pomysły, które w momencie, które zdaje się, że powieść historyczna umarła, widać, że przejęła je powieść fantastyczna. (Dziś Dukaj – co by było, gdyby nie II WŚ – wg prof. Wróbla Dukaj to grafoman; grafomania polega na tym, że pisze się wszystko, co się myśli, nie szanuje się zdania czytelnika). Jak P. trafił do Meksyku? Skończył polonistykę na Uniwersytecie Lwowskim. Został zapamiętany jako student, który mógł przyłożyć Żydowi. W czasie wojny trafił jako Ormianin do Związku Radzieckiego. Do Meksyku trafił jako ambasador rządu emigracyjnego. Pobył tam kilka lat. Z tych czasów biegania z Mieczykiem Chrobrego2 została paradoksalnie idea republiki mieszańców (taki też nadtytuł końca Zgody narodów). P. marzyła się jakość człowieka, który jest genetycznym mieszańcem, mieszańcem kulturowym. Jest to siła rozwoju świata. On jako wzorzec antysemity okazał się być Żydem – wg prawa żydowskiego – w całości (bo miał matkę Żydówkę). Jak patrzy na historię na przykładzie Srebrnych Orłów. O czasach średniowiecza Tyle się wie, ile wie Aaron (główny bohater). A. nie ma wiedzy o tym, co się działo. Nie ogarnia ex post historii, on ją konstruuje przekraczając granicę prawdopodobieństwa. Obraz pierwszych dziesięcioleci XI w. Europy malowany z ograniczonej wiedzy. Potem wielokroć musi się z tej wiedzy wycofywać.
Jeśli chodzi o temat piastowski w powieści historycznej, to trzeba wspomnieć – metodą pewnych skojarzeń – o grupie powieści, które Wyka po wojnie pisząc swoją najważniejszą książkę Pogranicze powieści zatytułował powieść piastowska. W pierwszych latach powojennych pojawiło się takie zjawisko. Wyka wymienia cztery powieści, należące do tej grupy: Srebrne Orły Parnickiego, Bolesław Chrobry Antoniego Gołubiewa, Dzikowy skarb Karola Bunscha i Saga o Jarlu Broniszu Jana Władysława Grabskiego (brat przedwojennego prezydenta). Karol Bunsch był na poziomie Kraszewskiego – nic specjalnego. Dziś zapomniany. Jan Władysław Grabski pozostał przy powieści średniowiecznej. Powieść Grabskiego, jak to powieść historyczna, została wykorzystana ideologicznie. Jego powieści służyły do udowodnienia i wzmocnienia polskości ziem odzyskanych. Ciekawszym, ale dziś nie do powtórzenia czytelniczego zjawiskiem był Władysław Chrobry Gołubiewa. Całość miała siedem tomów. Powieść z lekka archaizowana. Powieść wielowątkowa, powieść, w której uchwycona jest pewna idea: wyłanianie się nowego kształtu państwowego
z puszczy. Sam Gołubiew pozostał autorem jednej książki, choć pisał później innej rzecz, acz mniej ważne.
Wymienić jeszcze trzeba Hannę Malewską i dwie jej książki, mianowicie Przemija postać świata (powieść artystycznie najlepsza, akcja na przełomie dwóch epok cywilizacyjnych, rodzi się świat średniowiecza) i Panowie Leszczyńscy (książka o końcu reformacji i rodzeniu się kontrreformacji. Apokryf rodzinny (65) to esej po trosze oparty na przesłankach historii literatury, bardziej fikcjonalny. Malewska buduje w nim swój rodzinny rodowód, wyprowadzając go do czasów Stanisława Augusta. Naprawdę jest to esej o rodzeniu się polskiej inteligencji. Niektórzy badacze także i tę książkę traktują jako książkę, która jest pewnego rodzaju parabolą, ponieważ to sięganie do historii stanowi pewnego rodzaju akt oporu wobec marksizmu i chęci rozpoczęcia dziejów na nowo. Takie samo przesłanie możemy odczytać u Kazimierza Brandysa w jego powieści epistemologicznej pt. Wariacje pocztowe. Przedstawiają nadzieję ośmiu pokoleń rodów od konfederacji barskiej. Historia jest widziana nie w sposób centralny, ale przez takie doświadczenia historyczne, jakie mają kolejne pokolenia tej rodziny. Biorą udział w najważniejszych zdarzeniach historii, czasem wyjątkowo dramatycznej, ale jednocześnie nie ogarniają swoją myślą całości historii. Powieść po części gombrowiczowska. O tym, jak się kształtuje historia. Bohaterowie piszący w listach zastrzegają często, żeby o czymś nie mówić albo o czymś mówić.
Władysław Terlecki poświęcił swoją twórczość głównie wiekowi XIX, a zwłaszcza powstaniu styczniowemu. Najważniejsze jego powieści to Twarze (63), Spisek, Dwie głowy ptaka, Powrót
z carskiego sioła, Rośnie las. Wszystkie dotyczą powstania styczniowego. Interesują pisarza nie jako rekonstrukcja pewnych zdarzeń, ale raczej jako pewien sposób widzenia historycznego, pytanie
o logikę zdarzeń, motywacje postaci, o ich racje ideowe. Narracja prowadzona z perspektywy personalnej ukazuje samotność jednostki, która działa w historii.
Proza historyczna jest dziś na etapie pewnego kryzysu. Dziś żywotny jest być może tylko historyczny esej (na pograniczu historii i literackiej narracji). Kiedyś pisał go np. Brandys, dziś Rymkiewicz (np. w Wieszaniu – rzecz o rewolucjach warszawskich)
Teodor Parnicki (ur. 5 marca 1908 w Charlottenburgu, zm. 5 grudnia 1988 w Warszawie) – polski pisarz, autor powieści historycznych i historyczno-fantastycznych. Był synem Bronisława i Augustyny z Piekarskich. Jego ojciec studiował na politechnice w Berlinie, zaś po zdobyciu tytułu inżyniera wyjechał z rodziną do Moskwy, gdzie pracował aż do wybuchu I wojny światowej. Jako obywatel niemiecki zmuszony był do opuszczenia Moskwy – udał się do Ufy. Gdy w 1918 zmarła matka Teodora, jego ojciec ożenił się ponownie z młodą Rosjanką, która spowodowała umieszczenie pasierba w korpusie kadetów w Omsku, przeniesionego następnie do Władywostoku. W wieku 12 lat Teodor Parnicki, posługujący się na co dzień językiem rosyjskim albo niemieckim, uciekł do Harbinu w Mandżurii. Pomogła mu Polonia harbińska, umieszczając chłopca w polskim Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w Harbinie. Z trudem opanowując język polski w wieku 15 lat postanowił wrócić do Polski i zostać polskim pisarzem. Po maturze i śmierci ojca przyjechał do Lwowa i rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza (dziś Uniwersytet Lwowski) pod kierunkiem filologa, badacza twórczości Juliusza Słowackiego, prof. Juliusza Kleinera. Poświęcił się jednocześnie filologii polskiej, anglistyce i orientalistyce. Jako znawca wygłaszał na Uniwersytecie Lwowskim cykle wykładów
o literaturze rosyjskiej. W roku 1928 zaczął publikować swoje prace – od powieści sensacyjnych
do historycznych. Powieść Aecjusz, ostatni Rzymianin przyniosła mu w nagrodę stypendium, dzięki któremu zwiedził Bułgarię, Grecję i Turcję. Wrócił do Lwowa tuż przed wybuchem II wojny światowej. Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie został aresztowany i skazany na osiem lat więzienia. Odzyskał wolność
w sierpniu 1941 i uzyskał stanowisko attaché kulturalnego przy ambasadzie polskiej w Kujbyszewie. Opuścił ZSRR z Armią Andersa, ewakuując się najpierw do Teheranu, następnie do Jerozolimy, gdzie przebywał do roku 1944. Przez następny rok, do 1945 przebywał w Meksyku, gdzie był attaché kulturalnym w ambasadzie RP. Po wycofaniu przez Meksyk uznania Rządu RP na Uchodźstwie i zamknięciu ambasady utrzymywał się z renty ufundowanej przez Polonię. Do Polski przyjeżdżał na krótko w latach 1963 i 1965, zaś w 1967 wrócił do kraju na stałe, zajmując się twórczością i nie dając się wciągnąć w działalność polityczną. W 1972 otrzymał nagrodę państwową I stopnia. Zmarł w Warszawie w trakcie pracy nad 4-tomową kolejną powieścią historyczną. Oficjalnym debiutem Parnickiego była powieść historyczno-biograficzna Aecjusz, ostatni Rzymianin (1936),
w napisaniu kontynuacji przeszkodził mu wybuch wojny. Kilka lat później, przebywając w Jerozolimie, napisał
i wydał Srebrne Orły (1943). Oba te utwory należą do najpopularniejszych, a zarazem stosunkowo najłatwiejszych w dorobku pisarza. W latach 50. i 60., tzw. "okres meksykański", powstały najważniejsze powieści historyczne Parnickiego, m.in. Koniec Zgody Narodów, Słowo i ciało oraz trylogia Twarz Księżyca. Kolejne powieści Parnickiego cechuje ewolucja w kierunku autotematyzmu, autobiografizmu i fantastyki naukowej. Pisarstwo Parnickiego, erudycyjne i wymagające wytrwałego odbiorcy, choć obejmuje dwa tysiąclecia, wszelkie niemal nacje i zakątki świata, zdominowane zostało przez dwa zasadnicze momenty dziejowe: późne cesarstwo rzymskie i narodziny w jego łonie chrześcijaństwa oraz początki państwa polskiego
i jego miejsce w ówczesnej Europie. Całą twórczość Teodora Parnickiego cechuje kosmopolityzm i brak jakiejkolwiek stronniczości narodowościowej czy światopoglądowej. Jego utwory dążą nie tyle do odtworzenia zewnętrznego kolorytu, ale głębiej rozumianej atmosfery kulturowo-intelektualnej danej epoki, a także do ukazania procesu przenikania się różnych kultur i ich wpływów. Teodor Parnicki był także najważniejszym krytykiem i teoretykiem powieści historycznej od czasów Józefa Ignacego Kraszewskiego. Począwszy od lat 30. XX wieku, w swoich licznych szkicach i wykładach postulował odnowę gatunku, której sam się zresztą podjął, ale – jak sam przyznawał – nie podołał. Wierzył, że o historii można pisać w sposób inny, niż robił to Henryk Sienkiewicz i polemice z powieścią sienkiewiczowską poświęcił wiele uwagi. Był znawcą literatury rosyjskiej
i radzieckiej. Wśród autorów i myślicieli, którzy wywarli wpływ na twórczość Parnickiego, byli m.in. Juliusz Słowacki, Henryk Sienkiewicz, a także: Dante Alighieri, Aleksander Dumas (ojciec), Dmitrij Mereżkowski, Mark Ałdanow, Nikołaj Bierdiajew i Arnold Joseph Toynbee. -> http://pl.wikipedia.org/wiki/Teodor_Parnicki↩
Mieczyk Chrobrego (Szczerbiec, Szczerbiec Chrobrego) - symbol, używany przez polskich nacjonalistów, przedstawiający Szczerbiec owinięty wstęgą w polskich barwach narodowych. Symbol ten został użyty po raz pierwszy w okresie międzywojennym, jako symbol Obozu Wielkiej Polski i Stronnictwa Narodowego. W czasie okupacji używany przez Narodowe Siły Zbrojne. Współcześnie wykorzystywany przez część organizacji, odwołujących się do przedwojennych tradycji nacjonalistycznych, w tym część posłów Ligi Polskich Rodzin, oraz przez Młodzież Wszechpolską. Symbol ten został zakazany przed Euro 2008 przez organizację Football Against Racism in Europe, wraz z symbolem Falangi i Toporła.