SKRYPT KPK

LISTA ZAGADNIEŃ NA EGZAMIN Z POSTĘPOWANIA KARNEGO SSP III

  1. Cele procesu karnego

Celem będziemy nazywać wszystko, do czego się dąży, co będzie powodem naszego działania. Jak każda procedura, tak proces karny jest tak ukształtowany, aby przede wszystkim prawidłowo realizował normy prawa materialnego. Doktryna podkreśla właśnie ten cel procesu, jako główny, choć nie jest on zawarty w art. 2 kpk, określającym cele postępowania.

Art. 2.

§ 1. Przepisy niniejszego kodeksu mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby:

1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności,

2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalczaniu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego,

3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego,

4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie.

§ 2. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

W doktrynie prawa karnego celem procesu jest osiągnięcie sprawiedliwości materialnej i proceduralnej(procesowej).

Stan sprawiedliwości prawnomaterialnej – doprowadzenie do słusznego zastosowania normy prawa karnego materialnego, a niekiedy i prawa cywilnego materialnego. Proces powinien zmierzać do skonkretyzowania normy prawa karnego materialnego – subsumpcja czynu pod przepis prawny albo konkretyzacja abstrakcyjnego zespołu znamion przestępstwa i na tej podstawie określenie odpowiedzialności karnej

Na drodze do osiągnięcia należy wyróżnić cele etapowe:

  1. Ustalenie czy w ogóle został popełniony czyn człowieka o znamionach określonych w ustawie stanowiący przestępstwo.

  2. Ustalenie okoliczności przestępstwa i okoliczności mu towarzyszące – osiągnięty za pomocą czynności dowodowych.

  3. Ustalenie, wykrycie, ujęcie sprawcy.

  4. Zastosowanie kary czy rozważenie konsekwencji prawnych w postaci środków karnych, kar ewentualnie środków o charakterze cywilnym.

  5. Wykonanie orzeczenia.

Sprawiedliwość proceduralna – sytuacja, w której osoba przeciwko której lub na rzecz której proces się toczy, nabiera przekonania, że organy procesowe zrobiły wszystko, aby prawu stało się za dość, postępując w stosunku do niej zgodnie z prawem, sumiennie i w najlepszej woli.

Przyjmuje się, że polega na rzetelnym, uczciwym, sprawiedliwym procesie karnym – art. 45.

Ale w orzecznictwie mówi się ze jest ona realizowana na płaszczyźnie normatywnej – wymaga uregulowania przepisów prawa karnego procesowego (tak aby proces karny w ogólności był prowadzony rzetelnie) oraz stosowania prawa – wymaga uczciwego postępowania w stosunku do stron i innych uczestników. W sprawiedliwości proceduralnej ujęte są zasady procesu karnego, w razie ich nieprzestrzegania proces nie będzie sprawiedliwy.

  1. Pojęcie i warunki rzetelnego procesu karnego

Prawo do rzetelnego procesu jest fundamentalnym prawem każdej osoby w demokratycznym państwie prawa. Pod tą zwięzłą formułą kryje się bogaty katalog zasad, jakie winny być nie tylko deklarowane przez państwo, ale przede wszystkim, urzeczywistniane w codziennej praktyce wymiaru sprawiedliwości. Rzetelność postępowania sądowego jest bowiem gwarantem praworządności państwa i ochrony wszelkich praw i wolności jednostki. Nie jest pojęciem zdefiniowanym w polskim kodeksie postępowania karnego, jego idea wyrażona jest w art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,

Państwo polskie, o czym stanowi art. 45 Konstytucji, gwarantuje „każdej osobie prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.”

Nadto prawo do rzetelnego procesu jest również przedmiotem regulacji ustawowych oraz Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności („Konwencja”) i jej art. 6.

Jest to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe powinny prowadzić postępowanie rzetelnie, z poszanowaniem godności uczestników procesu i w rozsądnym terminie. Na prawo do rzetelnego procesu składają się następujące zasady:

  1. Prawo jednostki do rozpatrzenia sporu prawnego przez sąd działający na podstawie ustawy, w oparciu o zasady bezstronności i niezawisłości.

  2. Prawo każdej osoby do rozpatrzenia jej sprawy w „rozsądnym terminie”.

  3. Zasada jawności postępowania

  4. Zasada równości praw stron w procesie

  5. Zasada aktywnego udziały stron w postępowaniu

  6. Zasada domniemania niewinności

  7. Prawo do informacji prawnej, w tym prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie włada językiem używanym w postępowaniu.

  8. Prawo odwołania się od wyroku do sądu wyższej instancji

  9. Zakaz powtórnego sądzenia i karania za ten sam czyn (ne bis in idem)

Zasadę wyrażają następujące dyrektywy:

  1. Organ procesowy powinien prowadzić postepowanie, traktując jego uczestników lojalnie

  2. Organ procesowy powinien zawsze respektować poczucie godności uczestników procesu

  3. Organ procesowy powinien informować uczestników procesu o ich obowiązkach i uprawnieniach

  4. Organ procesowy powinien prowadzić postępowanie szybko

  5. Organ procesowy powinien w razie kolizji zasad procesowych zawsze wybierać takie rozwiązanie, które jest bardziej przyzwoite we własnym sumieniu niż w oczach osób postronnych.

Prawo do rzetelnego procesu winno być bezwzględnie przestrzegane we wszystkich rodzajach postępowań – tak w procesie karnym, bez względu na wagę zarzucanych czynów, w procesie cywilnym, bez względu na wartość przedmiotu sporu, jak i w procesie administracyjnym, gdzie po jednej stronie stoi jednostka a po drugiej państwo. Każdy bowiem ma prawo do takie samego traktowania przez niezawisły i bezstronny sąd, niezależnie od tego, czy sprawa jest rozpoznawana przez sąd pierwszej instancji czy Sąd Najwyższy.

  1. Przedmiot procesu

Przedmiot procesu a więc ustalenie czego dotyczy to postępowanie. Jest oczywiste, że każdy proces karny musi mieć sprecyzowany przedmiot, gdyż ma doprowadzić do określonego rozstrzygnięcia związanego z zarzutem popełnienia przestępstwa. Określany bywa niedokładnie jako czyn zarzucany sprawcy.

Nie rozważając sporów doktrynalnych należy stwierdzić że obecnie w piśmiennictwie polskim pierwszeństwo przyznaje się teorii odpowiedzialności jako przedmiotu procesu – przedmiotem procesu jest odpowiedzialność karna, a czasem i cywilna oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo. Odpowiedzialnością tą jest tutaj powinność poniesienia przez konkretną osobę konsekwencji określonych w prawie karnym lub cywilnym za konkretne przestępstwo. Dla rozstrzygnięcia tej kwestii istotne są: podstawa faktyczna (czyn zarzucony oskarżonemu, który w przypadku potwierdzenia dowodami zasadności zarzutu zostaje przypisany oskarżonemu w wyroku) oraz podstawa prawna (kwalifikacja prawna czynu zarzucanego oskarżonemu).

  1. Rodzaje procesu w zależności od rodzaju odpowiedzialności prawnej

Polski proces karny jest tak ukształtowany, aby w zakresie jednego postępowania sąd mógł orzec o odpowiedzialności karnej oskarżonego oraz umożliwić pokrzywdzonemu dochodzenie roszczeń wynikających bezpośrednio z przestępstwa. Zatem możemy mieć do czynienia zarówno z odpowiedzialnością karną jak i cywilną oskarżonego. W związku z tym wyróżnić możemy proces zasadniczy, gdzie orzeka się o kwestii głównej, czyli odpowiedzialności karnej oraz akcję cywilną, której celem jest rozstrzygnięcie o roszczeniach cywilnych, które pokrzywdzony dochodzi od oskarżonego.

  1. Proces zasadniczy- rozpatruje się główną kwestię odpowiedzialności czyli odpowiedzialność karną, dąży się w nim do zasadniczego rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego, a nadto czy i jaką powinien ponieść karę. Celem procesu karnego zasadniczego jest: ustalenie czy został popełniony czyn przestępny, następnie odtworzenie przebiegu zdarzenia, wykrycie sprawcy przestępstwa i pokrzywdzonego, ustalenie winy oskarżonego oraz ewentualnie orzeczenie odpowiedniej kary lub środka karnego albo środka zabezpieczającego.

  2. Akcję cywilną w procesie karny-czyli postępowanie zmierzające do załatwienia kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Polega ona na rozstrzyganiu w toku procesu karnego roszczeń cywilnych, wynikających bezpośrednio z przestępstwa, a prowadzona jest ona by przyśpieszyć załatwienie konfliktu w sposób całościowy.

  1. Tryby postępowania

Na gruncie polskiej procedury karnej nie mamy do czynienia zawsze z tak samo wyglądającym procesem. Wszczynanie poszczególnych postępowań może być uzależnione od określonych czynników, a sam ich przebieg zróżnicowany. Ze względu na cele, które ustawodawca chciał osiągnąć, wyodrębniono tryby postępowania. Rozumiemy je w dwojakim znaczeniu. Pierwsze to tak zwane tryby ścigania karnego – dzielimy je ze względu na odrębny sposób inicjowania procesu na tryb ścigania z oskarżenia publicznego i tryb ścigania z oskarżenia prywatnego. Drugi podział to podział na postępowanie zwyczajne i postępowania szczególne. Kryterium podziału będzie stopień formalizmu w odniesieniu do postępowania zwyczajnego.

Tryby ściągania karnego:

  1. Z oskarżenie publicznego – możemy też podzielić na dwa:

- bezwarunkowy – z urzędu, nie ma warunku uzależniającego ściąganie karne,

- warunkowy – uzależniony od wniosku pokrzywdzonego - art. 12 albo zezwolenia właściwego organu (w rachubę wchodzą tu wszystkie przypadki uchylenia immunitetów procesowych). Zgodnie z art. 17 p. 2 do czasu uzyskania wniosku o ściąganie policja ma obowiązek podjąć czynności zmierzające do wyjednania wniosku oraz zabezpieczenia dowodów i śladów przestępstwa. Jak nie będzie wniosku postępowanie umarza się.

  1. Z oskarżenie prywatnego – art. 485-491 KPK.

O trybach możemy też mówić w inny sposób (tam kryterium ściągania, tu kryterium zróżnicowania przebiegu postępowania):

  1. Postępowania zwyczajne – przebieg procesu zmierzający do rozstrzygnięcie kwestii do pociągnięcia do odpowiedzialności prawnej oskarżonego

  2. Postępowania szczególne – przebieg procesu zmierzający również do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego, ale różni się od zwyczajnego w sposób przewidziany przez ustawodawcę:

- kodeksowe tryby szczególne – przyspieszony, nakazowy, uproszczony, prywatnoskargowy

- pozakodeksowe tryby szczególne – przeciwko nieletnim, w sprawach o przestępstwa skarbowe, odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

Ze względu na stosunek do formalizmu postępowania zwyczajnego podzielić można postępowania szczególne na trzy grupy:

  1. Postępowania ekwiwalentne – tak samo sformalizowane jak zwyczajne, ale w miejsce jednych form wchodzą inne, bądź też niektóre formy są zmodyfikowane – np. postępowanie karne skarbowe zwyczajne, postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich.

  2. Postępowania wzbogacone – większy formalizm, obecnie nie występują – w II RP było postępowanie przed sądami przysięgłych w sprawach o najpoważniejsze zbrodnie.

  3. Postępowania zredukowane – mniejszy formalizm – np. uproszczone, przyspieszone, z oskarżenia prywatnego, nakazowe.

  1. Postępowania zasadnicze i dodatkowe

Podział na postępowanie zasadnicze i dodatkowe w procesie karnym jest tworem doktryny i następuje ze względu na stosunek do głównego nurtu procesu.

Postępowanie zasadnicze – w którym dąży się do zasadniczego rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego, a więc udziela odpowiedzi na pytanie czy oskarżony popełnił przestępstwo, czy i jaką powinien ponieść karę.

Postępowanie dodatkowe - prowadzi się je w związku z postępowaniem zasadniczym, w postępowaniu dodatkowym może również zapaść decyzja dotycząca kwestii odpowiedzialności (np. wyrok łączny, postanowienie o zaliczeniu tymczasowego aresztowania), nie będzie to jednak nigdy rozstrzygnięcie co do samej zasady odpowiedzialności.

Postępowania te dzielą się na następujące kategorie:

  1. Incydentalne – załatwia się kwestie dodatkowe – wypadkowe, incydentalne – powstające podczas toczącego się postępowania zasadniczego, np. kwestia tymczasowego aresztowania, kar porządkowych

  2. Pomocnicze – usuwa się szczególne trudności, jakie pojawiły się w trakcie procesu, należą do nich

a) postępowanie transgraniczne:

b) pomoc prawna krajowa

c) postępowanie o odtworzenie akt

3) Następcze – prowadzone po uprawomocnieniu się wyroku, w celu załatwienia kwestii, które się ujawniły po uprawomocnieniu się wyroku:

a) postępowanie w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie

b) postępowanie o ułaskawienie

c) postępowanie w sprawie wyroku łącznego

4) Uzupełniające – jeżeli wyrok nie zawiera rozstrzygnięcia co do przepadku, zaliczenia tymczasowego aresztowania, zatrzymania lub środków zapobiegawczych sąd orzeka o tym postanowieniem na posiedzeniu

  1. Akcja cywilna w procesie karnym

Postępowanie zmierzające do załatwienia kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Polega na rozstrzygnięciu w toku procesu karnego roszczeń cywilnych, wynikających bezpośrednio z przestępstwa lub nakładaniu obowiązku odpowiednich świadczeń z powodu popełnienia przestępstwa.

Jest kategorią zbiorczą, w której mieszczą się różne postępowania połączone jednym wspólnym celem – nałożeniem na oskarżonego powinności prawnej świadczenia na rzecz ofiary przestępstwa (pokrzywdzonego) a wyjątkowo innej osoby. Akcję cywilną prowadzi się w celu szybszego załatwienia sprawy w sposób całościowy. Wymaga podkreślenia, że akcja cywilna w procesie ma na celu realizację postulatu uwzględnienia w procesie karnym prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego – ponieważ pokrzywdzony może dochodzić roszczeń natury cywilnej w trakcie jednego postępowania ( chroni go to przed wtórną wiktymizacją, oszczędza czas i pieniądze!)

Zgodnie z KPC – ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. W polskim procesie karnym występują następujące formy akcji cywilnej:

  1. Postępowanie adhezyjne (przydatkowe), czyli postępowanie toczące się w ramach procesu karnego na podstawie powództwa cywilnego wniesionego przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej (art. 62 KPK).

1. Niedopuszczalność postępowania adhezyjnego, gdy przepis szczególny tak stanowi – w postępowaniu przyspieszonym, postępowaniu w sprawach dla nieletnich, postępowaniu przed Trybunałem Stanu

2. Dopuszczalność dowodzenia przez powoda cywilnego tylko tych okoliczności, na których opiera swoje roszczenie

3. Możliwość pozostawienia przez sąd powództwa cywilnego bez rozpoznania, jeżeli materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiały spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania

  1. Orzeczenie obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody (w całości lub części)

- jeden ze środków karnych przewidzianych w KK

- obejmuje przede wszystkim rzeczywistą szkodę, objąć może także utracony zysk (Waltoś, Grzegorczyk)

- rozróżnić należy orzeczenie:

a) bezwzględnie obligatoryjne – umarzając postępowanie karne

b) względnie obligatoryjne - w razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu;

Sąd na wniosek pokrzywdzonego lub prokuratora złożonego do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej lub innej osoby uprawnionej

c) fakultatywnie – przy zawieszeniu wykonania każdej kary

  1. Orzeczenie odszkodowania z urzędu

W razie skazania oskarżonego, sąd może zasądzić odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonego także z urzędu, chyba że ustawa stanowi inaczej. Rola akcesoryjna w stosunku do postępowania adhezyjnego. Orzeczenie odszkodowania jest niedopuszczalne z mocy ustawy w następujących przypadkach:

4) Orzeczenie nawiązki:

5) Orzeczenie świadczenia pieniężnego. Jest to środek karny będący środkiem zastępującym sankcję karną, gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary, a także w wypadkach przewidzianych w ustawie. Sąd może orzec świadczenie pieniężne na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Świadczenie to nie może przekroczyć 60 000 złotych.

6) Orzeczenie zwrotu korzyści majątkowej. Jest to sui generis postępowanie odszkodowawcze z urzędu, toczące się na wniosek prokuratora. Postępowanie to toczy się nie przeciw oskarżonemu, lecz przeciwko osobie trzeciej, która staje się wówczas quasi-pozwanym cywilnie.

8. Postępowania następcze

Jest to pojęcie należące do dorobku doktryny i obejmuje te postępowania na gruncie ustawy karnoprocesowej, które są prowadzone po uprawomocnieniu się wyroku w celu załatwienia kwestii, które ujawniły się po uprawomocnieniu się wyroku. Dopuszczalne są tylko pod warunkiem przyzwolenia ustawy, gdyż są częściową zmianą wyroku.

a) postępowanie w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, aresztowanie lub zatrzymanie (patrz 140)

b) postępowanie o ułaskawienie (139)

c) postępowanie w sprawie wyroku łącznego:

* kara łączna to kara wymierzona przez sąd za wszystkie przestępstwa pozostające w zbiegu realnym oraz wspólnie i jednocześnie osądzone

Natomiast wyrok łączny to wyrok orzekający karę łączną w stosunku do osoby prawomocnie skazanej już wyrokami różnych sądów (w rozumieniu składów sądzących).

Właściwy do wydania jest sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący w I instancji; jeżeli w I instancji orzekały sądy różnego rodzaju to wyrok łączny wydaje sąd wyższego rzędu; jeżeli orzekały sądy powszechny i szczególny, o karze łącznej orzeka ten, który wymierzył karę surowszą podlegającą łączeniu.

Postępowanie rozpoczyna się z inicjatywy sądu, na wniosek skazanego lub na wniosek prokuratora.

Toczy się w trybie zwyczajnym z modyfikacjami podyktowanymi przez specyfikę wydania wyroku łącznego. Udowodnienie winy pozostaje poza zakresem rozpoznania. Istnieje konieczność przeprowadzenia rozprawy. Nie jest obowiązkowe stawiennictwo oskarżonego, chyba że sąd postanowi inaczej, ale prokuratora tak. Nie odczytuje się aktu oskarżenia, czynność tę zastępuje odczytanie wniosku o wydanie wyroku łącznego lub postanowienia sądu o wszczęciu postępowania z urzędu. Postępowanie dowodowe ogranicza się do kręgu okoliczności mających wpływ na wymiar kary. Z chwilą uprawomocnienia się wyroku łącznego, wyroki, które zostały połączone, nie ulegają wykonaniu w zakresie objętym wyrokiem łącznym, gdyż w częściach dotyczących kar – dotychczasowe a teraz połączone wyroki zostają zastąpione przez wyrok łączny.

9. Pojęcie i klasyfikacja naczelnych zasad procesowych

W piśmiennictwie przyjmuje się, że zasada prawa to wyrażone w normach prawnych pewne idee o zasadniczym znaczeniu dla systemu prawa lub jego części, normy obowiązującego prawa, logiczne konsekwencje ocenianie jako podstawowe dla systemu prawa bądź jego części, o zasadniczym charakterze zasad przesądzają kryteria, które nie muszą występować łącznie:

  1. Usytuowanie w graficznym systemie prawnym

  2. Stosunek zasad do innych norm – która jest nadrzędna

  3. Rola zasady w kształtowaniu danej instytucji

  4. Ocena celu, zasad, funkcji zajmowanych przez zasadę w kontekście ich stosowania

Mogą być formułowane w tekstach prawnych, mogą być zrekonstruowane w wielu przepisach prawa w następstwie ich analizy lub wyprowadzone z porządku prawnego i kultury prawnej np. zasada humanizmu. Ich wiążący charakter opiera się na tym czy została ona wyrażona wprost w tekście prawnym czy da się ją odtworzyć z tekstu prawnego na podstawie wielu przepisów.

Nazwa „zasada prawna” może wystąpić w ujęciu opisowym i dyrektywalnym.

Dyrektywalnym - wypowiedź językowa uznana za szczególnie doniosłą i wskazująca kto, kiedy i jak ma się zachować.

Opisowym – wzorzec ukształtowania zespołu instytucja prawnych, określonego przedmiotu wskazujący sposób rozstrzygnięcia kwestii z jakiegoś punktu widzenia.

Szczególna rola zasad polega na tym, że:

  1. Wyznaczają kierunek działań prawodawczym – co osiągać przez tworzenie prawa, jakich wartości nie naruszać, jak kształtować instytucje prawne

  2. Ukierunkowują proces interpretacji przepisów prawnych

  3. Wskazują kierunki stosowania prawa, głównie w przypadku luzów prawnych

  4. Ukierunkowują sposób czynienia użytków z praw przysługujących podmiotom prawnym.

Naczelne zasady procesu – społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu. Kryteria uznania za naczelną zasadę procesową:

  1. Musi posiadać znaczenie węzłowe w procesie – jej brak utrudniałby określenie modelu procesu, zatem:

Primo: należy zachować daleko idącą powściągliwość w mnożeniu zasad procesu

Secundo: nie należy formułować zasad procesu wyrażających prawdy banalne

Tertio: należy widzieć w zasadach koncepcję wariantowych rozwiązań (nie dotyczy zasad ogólnoprawnych)

  1. Powinna zawierać określoną treść ideologiczną i społeczną.

  2. Dotyczy bezpośrednio procesu, wpływa wprost na jego model.

  3. Powinna mieć charakter dyrektywy.

Klasyfikacja zasad:

Abstrakcyjne – ogólna idea rozstrzygnięcia węzłowej kwestii prawnej w procesie, niezwiązana z konkretnym ustawodawstwem

Konkretne – zasada abstrakcyjna wtłoczona w ramy obowiązującego ustawodawstwa, przykrojona do konkretnych możliwości jej realizacji a szczególnie do potrzeby ochrony wartości, których realizacji ma służyć. Można tę kategorię podzielić na trzy sposoby (subkategorie):

Zasady – dyrektywy – mają charakter optymalizacyjny, dopuszczają wyjątki, np. zasada bezpośredniości, prawdy materialnej

Zasady – reguły – dyrektywy krańcowe w ich konsekwencjach, nie dopuszczają wyjątków, np. zasada domniemania niewinności

Zasady prawnie zdefiniowane – definicję lub przynajmniej określenie w przybliżeniu zawiera obowiązujące ustawodawstwo, np. zasada obiektywizmu, prawa do obrony

Zasady prawnie niezdefiniowane – obowiązywanie wynika z kilku lub więcej przepisów ustawy, tworzących z punktu widzenia tej zasady harmonijną całość, np. zasada bezpośredniości

Zasady konstytucyjne – wymienione w Konstytucji, jeśli norma jest samowykonalną to reguluje wprost określoną dziedzinę procesu, wyznacza odpowiedni kierunek wykładni, np. zasada prawdy materialnej, domniemania niewinności, prawa do obrony

Zasady pozakonstytucyjne – niewymienione w Konstytucji

prof. Skorupka – systematyka zasad, odmienne kryteria podziału, podział na 5 grup:

  1. Regulujące wszczęcie procesu:

- legalizm

- skargowość

- działanie z urzędu

  1. Dotyczące praw oskarżonego

- prawo do obrony

- domniemanie niewinności

- zasada in dubio pro reo

  1. Gwarancyjne

  2. Poznania dowodów

  3. Regulujące przebieg procesu

10. Zasada prawdy materialnej

Dyrektywa zgodnie, z którą podstawę wszystkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistością. Wyrażona w treści art. 2 k.p.k.

Kluczowa zasada procesu karnego, wszystkie inne zasady są jej podporządkowane (matka), ich zadaniem jest stworzenie warunków, w których realne będzie poczynienie prawdziwych ustaleń faktycznych.

Wynika pośrednio z trzech przepisów Konstytucji:

art. 2 – RP jest demokratycznym państwem prawnym

art. 7 – Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa

art. 45 – Prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy

Zasada prawnie zdefiniowana, w KPK- art. 2 § 2 – Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

Charakter dyrektywy, wynikają z niej dalsze:

  1. Organy procesowe obowiązane są do podejmowania wszelkich starań, aby ich ustalenia faktyczne były zgodne z prawdą. Ani porozumienia stron co do zaniechania dalszego postępowania dowodowego, ani przyznanie się oskarżonego do winy nie zwalnia organu procesowego z dalszego dochodzenia do prawdy, jeżeli tylko organ ten będzie uważał daną kwestię za nadal niewyjaśnioną.

  2. Organ procesowy sprawujący kontrolę judykacyjną zobowiązany jest do sprawdzenia czy organ , który wydał zaskarżone orzeczenie, poczynił prawdziwe ustalenia faktyczne.

Fundamentalne gwarancje:

Według obecnej zasady podstawą rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Zasada jest prawnie zdefiniowana, ale nie znajduje podstawy w Konstytucji i aktach prawa międzynarodowego, chociaż próbuje się ją wyprowadzić z demokratycznego państwa prawnego. W myśl jej proces sądowy powinien być rzetelny, odnosi się to nie tylko procesu karnego, ale i cywilnego, ten drugi rodzi wątpliwości. Celem procesu karnego jest ustalenie prawdy, zasada prawdy materialnej jest wyłącznie środkiem do osiągnięcia celu, sama prawda materialna nie jest żadnym celem! Prawda to sąd zgodny z rzeczywistością (Arystoteles), prawda ma być verba legis materialna, ustalenia muszą być zgodne z rzeczywistością i muszą być przeciwne prawdzie formalnej ustalonej na podstawie przeprowadzonych dowodów. Poznanie prawdy odbywa się na podstawie dokonywania ustaleń faktycznych, a tych ustaleń faktycznych dokonuje się na podstawie dowodów. Ustalenia faktyczne to stwierdzenia faktów mających znaczenie dla decyzji procesowych. Mogą mieć one formę procesową (stwierdzenia faktów w wyniku czynności procesowych) albo pozaprocesową (poza procesem bądź w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych, są to informacje o faktach, które potem ustala się w ramach czynności procesowych). Dokonywanie czynności procesowych ma charakter probabilistyczny, daje tylko wynik prawdopodobny.

O tym zaś czy poznanie prawdy miało miejsce decyduje proces myślowy zwany udowodnieniem. Aby fakty były udowodnione, muszą być spełnione 2 warunki: obiektywny (dowody zebrane w sprawie muszą mieć taką siłę przekonywania, że znikną wszelkie wątpliwości, a każdy rozsądny człowiek uzna fakt za udowodniony) i subiektywny (zebrane dowody tworzą całkowitą pewność, że żadna inna ewentualność nie zachodzi). Warunkiem poznania prawdy jest udowodnienie faktu, poznanie może też doprowadzić do ustaleń sprzecznych z rzeczywistością, mamy też dyrektywę o myślowym procesie. Wszystkie instytucje, kontradyktoryjność procesu karnego, sądowa kontrola postępowania przygotowawczego, powinny jednak prowadzić do realnego poznania prawdy. Organy procesowe muszą podejmować wszelkie możliwe działania, by ich ustalenia były zgodne z rzeczywistością. Istnieje szereg przepisów nakładający na organy owe obowiązki, wiele czynności operacyjno-rozpoznawczych prowadzonych jest poza procesem karnym, mamy też kwestię wrażliwych czynności dowodowych. Ponadto organ procesowy sprawujący kontrolę jurysdykcyjną musi sprawdzić czy organ, który wydał zaskarżone orzeczenie ustalił prawdziwe ustalenia faktyczne, sprzyjają temu środki odwoławcze i model głównej rozprawy. Ograniczenia w poznaniu prawdy; prawomocność orzeczenia w myśl zasady ne bis is idem, zasada in dubio pro reo, zakazy dowodowe, immunitety procesowe, zakaz reformationis in peius, zakaz tortur, nieludzkiego poniżającego traktowania, obowiązek zakończenia postępowania w rozsądnym terminie, konsensualne sposoby zakończenia procesu karnego.

11. Ograniczenia w dokonywaniu prawdziwych ustaleń faktycznych

Zgodnie z zasadą prawdy materialnej podstawą wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne.

Ograniczenia zasady prawdy materialnej są świadectwem uwzględnienia przez ustawodawcę innych interesów, nawet kosztem prawdy materialnej. W konsekwencji może dojść nawet do bezkarności sprawcy.

Ograniczenia w poznaniu prawdy materialnej:

  1. prawomocność orzeczenia –2 aspekty:

  1. prawomocność formalna –'Res iudicata' (rzecz osądzona)

  2. prawomocność materialna – 'Ne bis in idem' (nie dwa razy o to samo)

  1. zakazy dowodowe

  1. zakazującą ustalenia faktów – faktów nie można dowodzić, z tego powodu, że istnieje zakaz;

  2. zakazujących ustalenia faktów za pomocą określonych środków dowodowych

  3. zakazującą określonych metod śledczych

  1. immunitety procesowe – nie pozwalają na wszczęcie procesu przeciwko niektórym osobom, pozbawiają organy procesowe możliwości wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy, a często w ogóle unicestwiają proces.

  2. zakaz reformationis in peius – zakaz pogarszania sytuacji procesowej oskarżonego w wypadku uchylenia orzeczenia sądu I instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

  3. obowiązek zakończenia postępowania w rozsądnym terminie - na podstawie art. 6 EKPCc nie jest dopuszczalne przedłużanie procesu ponad miarę. Horyzontem czasowym jest tu okres przedawnienia karalności czynu. Jeżeli śledztwo w postępowaniu przygotowawczym nie rokuje ustalenia wykrycia sprawcy, to należy je umorzyć, gdyż nie można je zbyt długo, przewlekle prowadzić.

12. Zasada obiektywizmu. Bezstronność subiektywna, obiektywna i zewnętrzna

Zasada prawnie zdefiniowana w KPK, Konstytucji i EKPCz. Organy prowadzące postępowanie karne (sąd i organy ścigania) badają i ewentualnie wywodzą wnioski na korzyść bądź na niekorzyść oskarżonego, zasada obejmuje obiektywizm w ścisłym znaczeniu i bezstronność. Obiektywizm to stosunek do całej sprawy, bezstronność to stosunek do organów i stron sprawy. Powinno się zapewniać bezstronne i obiektywne wyjaśnienie sprawy. Należy do tego zaliczyć instytucję wyłączenia sędziego, prokuratora czy dalszych uczestników, a także składu sądu, respektowanie tych zasad leży w interesie bezstronnego, obiektywnego prowadzenia sprawy. Można wyróżniać 3 aspekty bezstronności: subiektywny (faktyczna bezstronność sędziego), obiektywny (sędzia nie może budować wątpliwości odnoszących się do swojej własnej osoby) i zewnętrzny (subiektywnie sędzia jest bezstronny, ale przyjmuje się, że ten subiektywny aspekt to za mało, obok tego musi wystąpić obiektywny aspekt musi wystąpić także w znaczeniu zewnętrznym). Zewnętrzny obywatel musi widzieć, że sprawa jest bezstronnie rozwiązana, można być subiektywnie bezstronnym, ale obiektywnie stronniczym, także wtedy wskazane by było wyłączenie sędziego.

12a. Niezależność i niezawisłość. Ustrojowe i proceduralne gwarancje niezawisłości

Pojęcie niezależności i niezawisłości ściśle związane jest z zasadą obiektywizmu.

  1. Niezależność sądów polega na tym, iż sąd

- jest niezależny od środowiska stron,

- charakteryzuje go niepodległość myślenia,

- w przypadku organizowania pracy wewnętrznej sądu, organ ten jest samodzielny i niezależny - art. 351 KPK: sposób wyboru sędziego do sprawy wg jawnej listy lub losowania.

2. Niezawisłość – sędzia w trakcie wydawania orzeczenia w danej sprawie nie może zostać poddany jakimkolwiek naciskom ze strony wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Prawo sędziego do wydawania niezawisłych osądów, zgodnych wyłącznie z przepisami oraz normami prawa oraz wewnętrznym przekonaniem, jest zagwarantowane przez Konstytucję oraz ustawy. w szerokim rozumieniu jako niezawisłość nie tylko od stron procesu, ale także od środowiska i niepodległość sposobu myślenia.

  1. Gwarancje ustrojowe – art. 178 Konstytucji:

  1. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.

  2. Sędziom zapewnia się warunki pracy i wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków.

  3. Sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

Jak wyżej – grupa 9. Waltoś:

- posiadanie obywatelstwa polskiego i korzystanie z pełni praw cywilnych i obywatelskich

- wysokie kwalifikacje zawodowe i etyczne – nieskazitelny charakter, ukończenie wyższych studiów prawnych, zdolność do pełnienia obowiązków sędziego, ukończenie 29 lat, złożenie egzaminu sędziowskiego lub prokuratorskiego, po aplikacji w KSSiP

- nieusuwalność sędziego

- stałość stanowiska

- nieprzenoszalność

- zakaz przynależności do partii politycznej

- niedopuszczalność podjęcia innego zatrudnienia i sposobu zarobkowania

- immunitet

- dyscyplinarna odpowiedzialność sędziego

- materialny status sędziego

  1. Gwarancją proceduralną jest instytucja wyłączenia sędziego przewidziana w art. 40 i 41 KPK (iudex inhabilis, iudex suspectus), a także ławników, organów prowadzących i nadzorujących, uczestników procesowych takich jak: biegły, tłumacz, protokolant.

Jak wyżej – grupa 9. Waltoś:

Zapewniają szczególną pozycję sądu wobec innych uczestników procesu, wyrażone w kpk:

- nadrzędność sądu wobec stron procesowych

- kolegialność orzekania

- obowiązek obiektywizmu podniesiony do rzędu zasady procesu

- zapewnienie tajności narady i głosowania nad orzeczeniem

- zagwarantowanie autonomii orzekania

13. Zasada domniemania niewinności oraz in dubio pro reo

Zasada domniemania niewinności to dyrektywa, w myśl której oskarżonego należy traktować jak niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe. Adresatami reguły są organy władzy publicznej i funkcjonariusze państwa. We wszystkich stadiach na wszystkich etapach postepowania też w postępowaniu odwoławczym

W postępowaniu kasacyjnym zasada domniemania niewinności nie obowiązuje, gdy ją uchylą i skierują do ponownego rozpatrzenia zasada odżywa.

Źródło tej zasady: art. 42 ust. 3 Konstytucji, art. 5 §1 KPK, art. 6 pkt 2 EKPCz.

Zasada konstytucyjna - każdego uważa się na niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. Tak samo uregulowana jest ona w k.p.k. i w EKPCz oraz MPPOiP. Wymienione regulacje definiują zasadę domniemania niewinności od strony pozytywnej - obowiązuje nakaz domniemania niewinności a nie zakaz domniemania winy.

Zasada domniemania niewinności wyraża powinność traktowania oskarżonego jak niewinnego i krytycznego nastawienia do zarzutu wysuniętego przeciwko niemu

Zasada in dubio pro reo to dyrektywa, w myśl której wszystkie niedające się rozstrzygnąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego. Ma zastosowanie do wątpliwości o charakterze faktycznym i prawnym wszędzie tam, gdzie przeprowadzane są czynności rozpoznawcze. Można z niej skorzystać dopiero, gdy wszystkie dopuszczone przez prawo środki dowodowe zostały wyczerpane, a wszelkie sposoby wytłumaczenia wątpliwości należałoby uznać za nieracjonalne.

Konsekwencja zasady domniemania niewinności. Oskarżyciel musi udowodnić winę, także zarzucanie popełnienia przestępstwa powinno być wykazywane dowodami. Niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego, ale pozostaje problem, które to są te wątpliwości. Przyjmuje się, że tych wątpliwości nie da się usunąć za pomocą istniejących środków dowodowych, organ musi prowadzić postępowanie tak długo, aż rosztrzygnie wszystkie wątpliwości, in dubio pro reo to ostateczność. Projekt nowelizacji KPK przewiduje zmianę dyrektywy, wtedy to wątpliwości, których nie usunięto, będzie się rozstrzygać na korzyść oskarżonego. Sąd będzie wtedy czekał, co zrobi oskarżyciel. Wciąż jeszcze funkcjonuje zasada, że jeśli oskarżyciel nie przedstawi w stosownym terminie dowodów, sąd rozstrzyga wątpliwości na korzyść oskarżonego.

Warto wspomnieć, że w myśl projektu kpk , którego zasadniczym założeniem jest zwiększenie kontradyktoryjności procesu, zasadniczej zmianie ulegnie także brzmienie tej zasady i zgodnie z jej nową treścią wątpliwości, których nie usunięto w postępowaniu dowodowym należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

14. Ciężar dowodu i ciężar dowodzenia

Zasada ciężaru dowodu:

Konsekwencja zasady domniemania niewinności, a nieodrębna zasada.

Obowiązek udowodnienia winy oskarżonego przez oskarżyciela. Powinien ją wykazać dowodami. Onus provandi – ciężar dowodu.

Ciężar dowodu nie mylić z ciężarem dowodzenia, obowiązkiem dowodzenia!

Ciężar dowodu – powinność, obowiązek dowodzenia ze względu na własny interes procesowy. – źródło w prawdzie materialnej.

Ciężar dowodzenie, obowiązek – powinność, obowiązek dowodzenie ze względu na cudzy interes procesowy. Obciąża obrońcę i oskarżyciela publicznego. – konstytucja, konwencja praw człowieka, domniemanie niewinności.

Ciężar dowodu obciąża każdy podmiot występujący z określonym twierdzeniem po d rygorem jego obalenia.

Dwie koncepcje pojmowania:

Zieliński – warszawka je lubi

Cieślak – prof. UJ, teraz Gdańskiego – musimy odróżniać ciężar dowodu (we własnym imieniu) od ciężaru dowodzenia. Każda strona postępowania jeśli stawia jakąś tezę musi ją udowodnić pod warunkiem jej odrzucenia.

Ciężar dowodu, aspekty:

Formalny – jeżeli teza nie zostanie udowodniona przez tego kto ją stawia, zostaje ona odrzucona, nikt inny nie może jej udowodnić.

Materialny – dowodzoną tezę może udowodnić każdy, wszystko jedno kto ją stawia.

Prakseologiczny – współgra z formalnym.

W KPK aspekt materialny – do jego przyjęcia doprowadziła zasada prawdy materialnej, ale jak wydaje się wraz z nowelizacją i innego ukształtowania zasady niewinności, toku rozpawdy i wprowadzania dowodów do procesu wydaje się, że będziemy mieli do czynienia z przyjęciem aspektu formalnego ciężaru dowodzenia. To oskarżyciel będzie musiał udowodnić tezy oskarżenia, inicjatywa dowodowa, a sąd tylko w wyjątkowych, szczególnych przypadkach będzie go mógł zastąpić. Jeśli nie całkowicie to i tak bliższe nowej procedurze będzie ujęcie prakseologiczne. Oskarżony nie ma obowiązku dochodzenia swojej niewinności, ale obarcza go ciężar dowodu w znaczeniu prakseologicznym.

Uformowały się 2 koncepcje: nie odróżnia albo odróżnia się ciężar dowodu i ciężar dowodzenia, teza odróżniana jest sformułowana przez prof. Cieślaka. Jeżeli każda strona stawia tezę, musi ją udowodnić pod groźbą dowodzenia. Ciężar dowodu ma sens: materialny (dowodzoną tezę może udowodnić każdy), formalny (jeżeli teza nie udowodni osoba ją stawiająca, to teza upada, nikt inny nie może tego dowieść) i prakseologiczny (wywodzi się z nauki logiki, współgra z pojęciem formalnym, obowiązek dotyczy każdego). KPK przyjął pojęcie ciężaru dowodu w sensie materialnym, ale planuje się nowelizację w związku z innym ukształtowaniem rozprawy głównej, zasady in dubio pro reo, wprowadzenia dowodu do procesu karnego i po tym wszystkim może zostać wprowadzona bardziej formalne pojęcie ciężaru dowodu, to oskarżyciel będzie musiał udowadniać wszystkie tezy, a sąd tylko w wyjątkowych szczególnie uzasadnionych wypadkach będzie mógł go zastąpić. Przyjmuje się, że ciężar dowodu nie obarcza oskarżonego, ale zdaniem prof. Skorupki obciąża go ciężar dowodu w zakresie prakseologicznym, oskarżony tezę stawia alibi, przedstawia że nie znajdował się w danym miejscu i czasie i w efekcie powinien to wykazać, nie obarcza oskarżonego natomiast ciężar, obowiązek dowodzenia, ten w myśl zasady domniemania niewinności spoczywa na oskarżycielu publicznym, a także w pewnym dość wąskim afekcie obrońcy – nakaz dowodzenia okoliczności korzystnych dla oskarżonego, a oprócz tego na sądzie. Obowiązek dowodzenia musi się odbywać w cudzym interesie, a zatem sąd realizuje obowiązek w interesie prawdy.

15. Zasada swobodnej oceny dowodów

Zasada swobodnej oceny dowodów, określona w art. 7 KPK jest zasadą w ujęciu dyrektywalnym (nie jest regułą). Zgodnie z nią organ postępowania karnego w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nieskrępowanym ustawowymi regułami oceny, ukształtowanym zaś pod wpływem wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania.

Do kryteriów i granic swobodnej oceny dowodów należy zatem zaliczyć:

- wskazania wiedzy,

- doświadczenie życiowe,

- zasady logicznego rozumowania.

Te kryteria pozwalają w przypadku zaskarżenia orzeczenia organowi nadrzędnemu na kontrolę zasadności przeprowadzonych dowodów. Kryteria oceny dowodów – jest to więc kontrolowana swobodna ocena dowodów. Obowiązek oceny dowodów spoczywa na wszystkich organach(sąd, policjant, prokurator itp.) i na każdym etapie procesu, w postępowaniu zwyczajnym i dodatkowych.

Zasada swobodnej oceny dowodów nie wprowadza żadnych ilościowych i jakościowych ograniczeń.

Ocena dowód w aspekcie apriorycznym – organ zamierza przeprowadzić dowód. Ocena przydatności informacji uzyskanych z określonego źródła dowodowego. Czy jest potrzeba przeprowadzenia czynności dowodowej?

Ocena aposterioryczna – ocena po przeprowadzeniu dowodu, czy doprowadziło do określonego wcześniej celu.

Przeciwna jest zasada legalnej oceny dowodów (wiąże organy oceniające dowody określonymi regułami takimi np. że musi być 2 świadków)

16. Zasada bezpośredniości

Zasada bezpośredniości jest jedną z dyrektyw procesu karnego, a dokładniej, klasyfikuje się ją jaką jedną z zasad poznania dowodowego. Oznacza to, że największe znaczenie ma w trakcie postępowania dowodowego, które jest prowadzone w toku procesu karnego. Jest niezbędna do realizacji jednego z celów postępowania karnego, jakim jest odnalezienie prawdy materialnej. KPK nie formułuje jej expressis verbis, lecz została wywiedziona z wielu przepisów.

Zasada prawnie niedefiniowana – nie znajdziemy przepisu, który nakazywał by bezpośrednie przeprowadzenie dowodów. Jest to dyrektywa w myśl której organ procesowym powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym na którym opiera soje ustalenie powinien być dowód pierwotny.

Na jakiej podstawi wnosimy, że zasada obowiązuje – na zasadzie wyjątków – art. 391 par. 1 i 2 a. 392 par 1 393 393a 394 – jak zobaczymy w ich treści – pozwala na przeprowadzenie pośredniego dowodu – więc a contrario – zasadą jest bezpośrednie przeprowadzenie.

Organ procesowy ma dotknąć dowodu. Osobiste przesłuchanie świadka.

Aspekt pierwszy – osobiste przeprowadzenie dowodu – sąd powinien przesłuchać oskarżonego, świadków i biegłych oraz zapoznać się z dowodami rzeczowymi i treścią dokumentów. Ustawa przewiduje wyjątki od tej dyrektywy – np. możliwość odczytania protokołów przesłuchań (art. 289 par. 1 i 391 par 1) lub przeprowadzenie czynności przez sędziego wyznaczonego bądź sąd wyznaczony.

Charakter pośredni ma co do zasady postępowanie odwoławcze.

Aspekt drugi – nakaz korzystania z dowodów pierwotnych, a nie pochodnych.

17. Zasada skargowości i ścigania z urzędu

Są to przeciwstawne sobie zasady procesu karnego, regulujące jego wszczęcie. Zasada skargowości została konkretnie ujęta w KPK i dotyczy postępowania jurysdykcyjnego (art. 14 § 1 KPK). Zasada ścigania z urzędu, inaczej nazywana zasadą oficjalności, również jest uregulowana w KPK (art. 9 § 1 KPK). Choć obie dyrektywy mają odmienne sposoby wszczęcia postępowania karnego, bo zasada skargowości wszczyna go na podstawie wniesienia skargi przez uprawnionego oskarżyciela lub inny uprawniony podmiot, a zasada oficjalności wszczyna postępowanie z urzędu, czyli przez organy procesowe prowadzące postępowanie, to maja cechę wspólną – zmierzają do zainicjowania procesu karnego z powodu popełnienia czynu zabronionego przez dana osobę i wymierzenia jej sprawiedliwej kary.

Skargowość - wyrażona w art. 14 KPK

§ 1. Wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu.

§ 2. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od wniesionego oskarżenia nie wiąże sądu.

Wyraża dyrektywę wszczynania i prowadzenia postępowania tylko na skutek oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu, ale i tutaj można spotkać się z wyjątkiem w postaci postępowania w sprawie wydania wyroku łącznego, które jest prowadzone z urzędu. Skarga to wniosek podmiotu bezpośrednio zainteresowanego wszczęciem określonego postępowania. Zasadniczo tym podmiotem jest strona, m.in. oskarżyciel publiczny, ale mamy też oskarżyciela prywatnego i posiłkowego subsydiarnego. Skargę może złożyć też uczestnik postępowania niebędący stroną uprawiony do złożenia takiej skargi.

Skargi dzieli się na:

  1. zasadnicze (inicjują postępowanie zasadnicze – akt oskarżenia, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania, wniosek o umorzenie postępowania i orzeczenie środków zabezpieczających, pozew cywilny)

  2. etapowe (uruchamiają poszczególne skargi postępowania – apelacja, oskarżenie, sprzeciwy, kasacja, wznowienie postępowania)

  3. incydentalne (uruchamiają poszczególne postępowania incydentalne, wniosek ze skargą o niesłuszne zatrzymanie czy aresztowanie, wniosek o ułaskawienie).

Pozew cywilny może złożyć pokrzywdzony, w razie śmierci pokrzywdzonego mogą go złożyć jego najbliżsi. Wszczęcie postępowania bez skargi oskarżyciela jest nieważne, postępowanie jest wtedy umarzane, rozpoznanie sprawy pomimo skargi uprawnionego oskarżyciela sprawia, że postępowanie jest wtedy bezwzględnie nieważne.

Granicę skargi zakreśla zdarzenie faktyczne opisane w formie zarzutu przez oskarżyciela w akcie oskarżenia, sąd nie jest jednak związany opisem danego czynu przez oskarżyciela, nie jest też związany klasyfikacją prawną zaproponowaną przez oskarżyciela, ale jest już związany czynem, faktycznym zdarzeniem i tu już granic przekroczyć nie może. Pomiędzy czynem przypisanym w akcie oskarżenia i opisanym w akcie oskarżenia musi zachodzić tożsamość. Ma ona kapitalne znaczenie dla całego procesu karnego. Czyn pojmowany ontologiczne jest odtwarzalny, np. Kowalski zabrał określoną kaczkę, ale potem okazało się, że to była inna kaczka. Przyjmowanie takiej koncepcji umożliwia przeprowadzanie sprawnych procesów karnych. Tożsamość jest zerwana, gdy: nastąpiła zmiana osoby sprawcy, nastąpiła zmiana dobra prawnego, nastąpiła zmiana osoby pokrzywdzonego, ale równocześnie nastąpiła też modyfikacja znamion czynu (inne miejsce, czas, przedmiot wykonawczy, typ, skutek), nie doszło do zmiany osoby pokrzywdzonego, ale ujawniły się różnice dotyczące miejsca, czasu, przedmiotu wykonawczego i jeśli zaszły obiektywne, możliwe do przytoczenia elementy dające się powiązać z zaistniałą sytuacją. W razie cofnięcia skargi prywatnej lub subsydiarnej postępowanie jest umarzane, ale w przypadku oskarżyciela publicznego cofnięcie skargi niekoniecznie oznacza zakończenie postępowania. Prokurator może nie być zainteresowanym ściganiem, ale sąd teoretycznie będąc tylko arbitrem spełnia wtedy 2 funkcje: oskarżenia i rozpoznania. Wątpliwości może wtedy budzić rzetelność procesu. Projekt nowelizacji KPK rezygnuje z instytucji odstąpienia od oskarżenia i zastępuje ją instytucją cofnięcia oskarżenia przez oskarżyciela publicznego, miałoby to wtedy oznaczać zakończenie postępowania. Nowelizacja ta ma zerwać z zapisami pochodzącymi jeszcze z 1949 r.

Działanie z urzędu - wyrażona w art. 9 KPK.

§ 1. Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy.

§ 2. Strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu.

Zasada prawnie zdefiniowana, konkretna, w ujęciu dyrektywalnym z licznymi wyjątkami. Organy prowadzą postępowanie z urzędu, chyba że przepisy stanowią inaczej. Zasada działania z urzędu uzupełnia zasadę legalizmu, ale legalizm nadaje obowiązek wszczęcia postępowania i popierania oskarżyciela przed sądem, z urzędu przeprowadza się zaś czynności procesowe. Działanie z urzędu uzupełnia też zasadę skargowości.

18. Zasada kontradyktoryjności i zasada inkwizycyjności

Są to przeciwstawne sobie zasady procesu karnego, regulujące jego przebieg. Żadna z nich nie jest sformułowana w KPK, lecz wynikają z wielu jego norm. Choć formalnie tokiem polskiego procesu karnego kieruje zasada kontradyktoryjności, inaczej sporności, to w praktyce jest ona ograniczana na rzecz zasady inkwizycyjności, czyli śledztwa. Obie te zasady przenikają się nawzajem w trakcie procesu karnego, w taki sposób, że w postępowaniu przygotowawczym dominuje inkwizycyjność, a postępowaniem sądowym rządzi kontradyktoryjność. Z tego powodu należy stwierdzić, że model postępowania karnego powinien się nazywać względnie inkwizycyjnym, a nie kontradyktoryjnym. Warto w podsumowaniu wspomnieć, że obecny model procesu – jak stwierdziła Komisja Kodyfikacyjna „wyczerpał już swoje możliwości” – i przyszłość procesu karnego należeć będzie do zasady kontradyktoryjności, w której naczelną zmianą jest odebranie sądowi inicjatywy dowodowej w takim zakresie jak stronom i sprowadzenie jego roli do biernego arbitra, który tylko wyjątkowo będzie mógł dopuszczać dowody), a tym samym przerzucenie na strony procesu odpowiedzialności za wynik procesu.

Kontradyktoryjności to dyrektywa zgodnie z którą strony mają prawo do walki o korzystne dla siebie rozstrzygnięcia. Postępowanie prowadzone w formie sporu równouprawnionych stron. Czysta kontradyktoryjność – gdy występuje trójpodmiotowy stosunek – sąd jako arbiter i równouprawnione strony prowadzące spór – oskarżyciel i oskarżony.

Warunki:

  1. Musi być możliwie dokładne oznaczenie przedmiotu procesu, aby strony wiedziały o jaki czyn jest ono prowadzone i znały wynikające stąd konsekwencje prawnomaterialne.

  2. Istnienie przeciwstawnych sobie stron prowadzących spór oraz organu rozstrzygającego konflikt, aby możliwe było zawiązanie trójpodmiotowego stosunku prawnego.

  3. Równouprawnienie storn procesowych prowadzących spór aby dzięki zrównaniu ich uprawnień mogły skutecznie prezentować argumenty i bronić swoich interesów

  4. Niezbędne minimum dyspozycyjności storn w procesie, aby mogły swym zachowanie wpływać na przebieg procesu.

Przyjmuje się, ze kontradyktoryjna jest rozprawa główna. Zasadniczo to prawda. Ale raczej jest to względna kontradyktoryjność lub względnie inkwizycyjność. Skorupka twierdzi, że de lege lata rozprawa jest względnie inkwizycyjna – bo sąd może z urzędu przeprowadzać dowody, mogą być one dowodami jakościowo przeważającymi nad dowodami stron, mogą stanowić podstawę dokonywania ustaleń faktycznych. Jeżeli przepis wskazuje reguły zadawania pytań to zasadniczo przesłuchanie świadka powinno wyglądać tak, że swobodnie podaje to co zapamiętał, a następnie strony zdają pytania, sąd powinien na końcu, po to żeby się nie uprzedzać, jednak de lege lata przepis pozwala sędziemu przerywać i zadawać pytania w każdym momencie. Nowelizacja kpk zmienia model na względnie kontradyktoryjny – inicjatywa dowodowa tylko w szczególnie uzasadnionym wypadku, sąd nie prowadzi postępowania dowodowego.

Zasada inkwizycyjności to zasada śledcza – w sprawie nie ma miejsca dla stron procesowych oraz że badanie ich sprawy należy wyłącznie do organu procesowego. Organ procesowy spełnia funkcje oskarżyciela oraz obrońcy oraz rozstrzygania. Dominuje w postępowaniu przygotowawczym, ale nie modelowo. Tak pryncypialnie rozumiana zasada inkwizycyjności nie występuje w ogóle.

19. Kontradyktoryjność czynności postępowania przygotowawczego

Zasada kontradyktoryjności, czyli sporności, procesu karnego, zakłada, że proces powinien być walką równouprawnionych stron, które dążą do korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia oraz mają ustawowe prawo do prowadzenia sporu przed bezstronnym sądem. W polskim procesie karnym kontradyktoryjność formalnie występuje, jednak najbardziej jest widoczna w postępowaniu sądowym. Natomiast na etapie przygotowawczym znajdujemy jedynie jej przejawy, dlatego, że tym postępowaniem kieruje głównie zasada inkwizycyjności. Oznacza to, że całkowita władza w postępowaniu przygotowawczym jest skupiona w rękach organu procesowego, mianowicie prokuratora będącego panem procesu (dominus litis), a elementów kontradyktoryjności należy dopatrywać się dopiero od wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, czyli w fazie in personam.

Najistotniejszymi przejawami zasady kontradyktoryjności w post. przyg. są czynności zastrzeżone dla sądu. Zakres tych uprawnień w tym stadium przejawia się w płaszczyznach:

  1. kontroli czynności organów prowadzących postępowanie przygotowawcze (prawo uchylenia lub zmiany decyzji tych organów)

  2. podejmowanie określonych czynności procesowych zastrzeżonych dla sądu które nie mają charakteru decyzji procesowych np. art.316§3- jeśli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie strona lub prokurator albo inny organ prowadzący post. Mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd.

Znaczącymi przejawami tej zasady są również uregulowania w zakresie udziału stron w tzw. niepowtarzalnych czynnościach postępowania przygotowawczego (art.316 kpk), udziału stron w innych czynnościach (art.317 kpk) oraz ich uprawnień, gdy dopuszczono dowód z opinii biegłego. Wyjątkiem na rzecz kontradyktoryjności jest również prawo podejrzanego i jego obrońcy do składania wniosków dowodowych (art.315§1 i art,325a kpk).

20. Inkwizycyjność postępowania sądowego

Polskim procesem karnym rządzi formalnie zasada kontradyktoryjności, czyli sporności, jednak jest ona ograniczana na różnych etapach procesu i w różnym stopniu na rzecz zasady inkwizycyjności. Inkwizycyjność polega na skupieniu władzy w kierowaniu postępowaniem w jednej osobie, a mianowicie organie procesowym. Nie ma w niej podziału ról procesowych na oskarżenie, obronę i sądzenie. Ta dyrektywa dominuje na etapie postępowania przygotowawczego, którego „panem procesu” (dominus litis) jest prokurator. Natomiast modelowo na etapie sądowym powinna dominować zasada kontradyktoryjności, czyli sporności.

W piśmiennictwie przyjmuje się wszak, że obowiązujący model rozprawy głównej odpowiada teoretycznemu modelowi rozprawy względnie inkwizycyjnej. Ukształtowanie rozprawy głównej według modelu względnie inkwizycyjnego wynika z pozycji i uprawnień stron, a zwłaszcza sądu oraz przewodniczącego składu orzekającego. Pozycję przewodniczącego składu orzekającego i sądu określają bowiem uregulowania przewidujące, że:

  1. przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a w miarę możności także okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa (art. 366 § 1 k.p.k.),

  2. członkowie składu orzekającego w razie potrzeby mogą zadawać pytania poza kolejnością (art. 370 § 3 k.p.k.),

  3. jeżeli dopiero w toku rozprawy ujawnią się istotne braki postępowania przygotowawczego, a ich usunięcie przez sąd uniemożliwiłoby wydanie prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie, zaś przeszkód tych nie można usunąć w drodze dokonania czynności przez sędziego delegowanego lub sąd wezwany, sąd może zlecić oskarżycielowi publicznemu przedstawienie w określonym terminie dowodów, których przeprowadzenie pozwoliłoby na usunięcie dostrzeżonych braków (art. 397 § 1 k.p.k.).

Obowiązujące rozwiązania dotyczące roli sądu i przewodniczącego składu orzekającego na rozprawie głównej wskazują, że Kodeks postępowania karnego nakłada na te organy obowiązek aktywnego zachowania się na rozprawie. Sąd nie jest jedynie biernym arbitrem, przed którym strony toczą spór, ale aktywnie uczestniczy w rozpoznaniu sporu. Wprawdzie sąd, nie może angażować się po żadnej ze stron, lecz fakt, że z urzędu jest obowiązany dopuścić dowody (art. 167 k.p.k.), a także ma możliwość wezwania na rozprawie oskarżyciela publicznego do uzupełnienia materiału dowodowego poprzez dokonanie określonych czynności dowodowych (art. 397 § 1 kpk) oraz możliwość zadawania przez członków składu orzekającego pytań przesłuchiwanym osobom, mimo że strony i inni uczestnicy rozprawy nie zakończyli tego (art. 370 § 3 k.p.k.), wskazuje, że to sąd prowadzi postępowanie dowodowe, a strony tylko w nim uczestniczą oraz stwarza pozory zainteresowania sądu wynikiem rozstrzygnięcia sprawy.

Dla uznania obowiązującego modelu rozprawy głównej za względnie inkwizycyjny kluczowe znaczenie ma zatem art. 366 § 1 k.p.k., zgodnie z którym przewodniczący składu orzekającego obowiązany jest do przeprowadzania dowodów z urzędu, jeżeli jest to konieczne dla wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a w miarę możliwości, także okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa. Na sądzie spoczywa bowiem obowiązek dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych, zgodnie z dyrektywą wypływającą z zasady prawdy materialnej (art. 2 § 2 k.p.k.), także wtedy, gdy strony nie wnioskują przeprowadzenia stosownych dowodów.

21. Zasada legalizmu

Polskie postępowanie karne opiera się na wielu zasadach procesowych, których stosowanie kształtuje model obowiązującego procesu. Jedną z takich reguł postępowania rozumianą jako dyrektywa zobowiązująca, jest zasada legalizmu wynikająca z art. 10 k.p.k., a której pierwszych podstaw możemy doszukiwać się już w Konstytucji (K.: organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa). Jest to ważny element zachowania demokratyzmu i praworządności wymiaru sprawiedliwości, a jego akcentowanie ma istotne znaczenie społeczne poprzez zaspokajanie poczucia sprawiedliwości zgodnie ze słowami, iż każdy winien przestępstwa powinien odpowiadać przed sądem za to przestępstwo.

Legalizm jest jedną z zasad regulujących wszczęcie procesu karnego. Nie oznacza ona jedynie formalnej zgodności z prawem, a ustanawia obowiązek ścigania i wnoszenia oskarżenia do sądu w wypadku przestępstw publicznoskargowych. Obowiązek ten związany jest z regułą, iż nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub prawie międzynarodowym (legalizm materialny). Inaczej mówiąc, zasada legalizmu to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powołany do ścigania przestępstw, zobowiązany jest, z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne, niezależnie od źródła tej informacji.

Normatywnie zasada legalizmu wyrażana jest zwykle zwrotem „wszczyna postępowanie”, „wnosi akt oskarżenia”, „obejmuje oskarżenie” – wyraża to obowiązek prawny, a więc obligatoryjność czynności. Obligatoryjność wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach publicznoskargowych nałożona jest na prokuratora, Policję, a także w zakresie ich właściwości na Straż Graniczną, ABW i CBA oraz inne organy wymienione w przepisach szczególnych. Na oskarżyciela publicznego nałożony jest obowiązek wniesienia i popierania oskarżenia przed sądem. Oskarżycielem publicznym jest głównie prokurator (inne organy jeżeli przewiduje to ustawa).

Jeżeli aktu oskarżenia nie wnosi prokurator, to następujące organy mają prawo do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem 1. Instancji rozpoznawanych w postępowaniu uproszczonym, bądź spraw zleconych tym organom:

- organy Inspekcji Handlowej

- organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej

- urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej

- Prezes UKE- organy Straży Granicznej

(wszystkie powyższe w zakresie ich właściwości i określonych ustawami przestępstw!)

W procesie karnym istnieją również istotne gwarancje zasady legalizmu:
1. Zażalenie na odmowę wszczęcia postępowania przygotowawczego (do sądu) - art. 306 § 1 KPK
2. Złożenie zażalenia na umorzenie postępowania przygotowawczego (do sądu)

^ strona postępowania a także instytucja publiczna, która złożyła wniosek o wszczęcie postępowania, może złożyć zażalenie na umorzenie postępowania przygotowawczego

^ zażalenie na bezczynność organu (art. 306 § 3) → wymuszenie decyzji o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania (po 6 tygodniach od złożenia zawiadomienia o przestępstwie)
3. Przyznanie pokrzywdzonemu prawa do oskarżenia posiłkowego subsydiarnego (art. 55) (to nie jest potwierdzone - ?)

^ możliwość wniesienia przez pokrzywdzonego aktu oskarżenia do sądu

* w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania

* w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu

* objęty jest przymusem adwokacko radcowskim

Warto zaznaczyć, że związanie sądu zasadą legalizmu materialnego wynika z art. 14 par. 2, w myśl którego odstąpienie oskarżyciela publicznego od wniesionego oskarżenia nie wiąże sądu. Sąd może wobec tego umorzyć postępowanie po takim oświadczeniu tylko wtedy, gdy zachodzi jedna z negatywnych przesłanek formalnych, lub uniewinnić oskarżonego, jeżeli zachodzą ku temu przyczyny.

Podsumowując, zasada legalizmu jest istotną zasadą regulującą wszczęcie procesu. Jej przeciwieństwem jest zasada oportunizmu, która uprawnienie do oceny celowości ścigania. Zasadą jest jednak legalizm, a oportunizm to wyjątki (np. umorzenie absorpcyjne – art. 11 k.p.k., zaniechanie ścigania ze względu na znikomą szkodliwość społeczną, instytucja świadka koronnego – proponujemy mu bezkarność za ujawnienie informacji).

22. Zasada legalizmu a zasada ścigania z urzędu

Co do zasady legalizmu: patrz pytanie wyżej, nie ma sensu przepisywać całości.

W polskiej procedurze karnej zasady rządzące postępowaniem karnym są ze sobą powiązane i dopiero z całości można wywodzić wygląd procesu karnego. Skupmy się na powiązaniu i różnicach między dwoma z nich, zasadą legalizmu i zasadą ścigania z urzędu.

Legalizm jest jedną z zasad regulujących wszczęcie procesu karnego. Nie oznacza ona jedynie formalnej zgodności z prawem, a ustanawia obowiązek ścigania i wnoszenia oskarżenia do sądu w wypadku przestępstw publicznoskargowych. Obowiązek ten związany jest z regułą, iż nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub prawie międzynarodowym. Inaczej mówiąc, zasada legalizmu to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powołany do ścigania przestępstw, zobowiązany jest, z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o przestępstwie ściganym z oskarżenia publicznego, wszcząć i przeprowadzić postępowanie karne, niezależnie od źródła tej informacji.

Zasada ścigania z urzędu (art. 9k.p.k.) również jest zasadą dotyczącą wszczęcia postępowania karnego. Oznacza ona, iż organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia to od wniosku określonej osoby, instytucji, organu lub od zezwolenia władzy. Dotyczy ona nie tylko organów procesowych prowadzących postępowanie, ale także organów prowadzących czynności procesowe. Obowiązuje ona w postępowaniu przygotowawczym (ale Waltoś pisze także o innych stadiach procesu – o tym dalej).

Zasada legalizmu, nakazująca uprawnionym organom procesowym wszczęcie i prowadzenie postępowania przygotowawczego oraz wniesienie i popieranie oskarżenia w sprawach z oskarżenia publicznego, stanowi obowiązek działania z urzędu w postępowaniu karnym w zakresie przewidzianym w art. 10 par. 1k.p.k. Można stwierdzić, iż zasada legalizmu zobowiązuje organy ścigania i oskarżyciela publicznego do korzystania z zasady ścigania z urzędu. Jest niejako narzędziem do wywiązania się z obowiązków nakładanych przez zasadę legalizmu. Wyraża się to w możliwości ścigania przestępstw przez organy państwa niezależnie od woli pokrzywdzonego. Każde przestępstwo narusza porządek publiczny i prawny i jako takie powinno być ścigane przez państwo.

Wyjątkiem od zasady ścigania z urzędu jest ściganie na wniosek pokrzywdzonego (art. 12k.p.k.) – bez wniosku w sprawach o niektóre przestępstwa wszczęcie postępowania nie jest dopuszczalne (nie można cofnąć wniosku o przestępstwo ze 197k.k. – gwałt).

Również postępowanie wykonawcze toczy się w myśl zasady ścigania z urzędu. Zgodnie z art. 9 § l k.w., postępowanie wykonawcze wszczyna się bezzwłocznie, gdy orzeczenie stało się wykonalne. Wykonalne staje się zaś z chwilą uprawomocnienia, chyba że ustawa stanowi inaczej (§ 2). Stosownie do art. 11 § l, sąd jest tym organem, który kieruje orzeczenie do wykonania.

W postępowaniu głównym i apelacyjnym można spotkać się z wyjątkami na rzecz zasady ścigania z urzędu.

Wyjątki, polegające na uprawnieniu do inicjowania procesu:

1)postępowanie poprawcze w stosunku do nieletnich wszczyna sąd rodzinny z urzędu na podstawie postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym, które zastępuje akt oskarżenia (art. 43 § 3 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz.U. nr 35, póz. 228 z późn. zm.);
2) zasądzenie z urzędu odszkodowania (art. 415 § 5) w razie skazania albo warunkowego umorzenia;
3) każdy organ postępowania jest obowiązany przedstawić - z urzędu - uchybienie stanowiące przyczynę nieważności orzeczenia sądowi właściwemu do stwierdzenia nieważności (art. 102 § 1).

Wyjątki będące uprawnieniem do kontynuowania postępowania mimo cofnięcia skargi przez podmiot, który ją wniósł. Nie ma więc elementu popierania skargi:

1) Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie wiąże sądu (art. 14 § 2). Znaczy to, że sąd może kontynuować postępowanie, chyba że uzna, iż odstąpienie to jest uzasadnione ujawnieniem jakiejś negatywnej przesłanki procesu; wówczas przyczyną umorzenia będzie zbieg dwóch przesłanek negatywnych, tej, która spowodowała odstąpienie, i braku skargi oskarżyciela publicznego

2) Odstąpienie oskarżyciela prywatnego od oskarżenia po rozpoczęciu przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej powoduje umorzenie postępowania tylko wtedy, gdy na to wyrazi zgodę oskarżony (art. 496 § 2); chodzi o to, aby oskarżonemu dać szansę uzyskania wyroku uniewinniającego, gdy oskarżenie będzie okazywać się bezzasadne.

3) Oskarżony nie może cofnąć wniesionego na jego korzyść środka odwoławczego, jeżeli wniósł go oskarżyciel publiczny lub jeżeli zachodzi wypadek obrony określony w art. 79 – obrona obligatoryjna. I odwrotnie, środka odwoławczego na korzyść oskarżonego nie można bez jego zgody cofnąć.

Podsumowując, związek między zasadą legalizmu, a zasadą ścigania z urzędu jest dość istotny na gruncie polskiej ustawy karnej. Zasada legalizmu zobowiązuje organy ścigania i oskarżyciela publicznego do korzystania z zasady ścigania z urzędu, będącej narzędziem dzięki któremu można wywiązać się z obowiązków nakładanych przez zasadę legalizmu.

23. Oportunistyczne instytucje procesu karnego

Zasada oportunizmu :

-organ procesowy może nie wszczynać postępowania,

-jeśli ze względu na interes publiczny ( społeczny)

- w danej sprawie postępowanie karne z oskarżenia publicznego

-Jest niecelowe.

Zasada oportunizmu jako przeciwieństwo do zasady legalizmu oznacza uprawnienie do oceny celowości ścigania. Zasada legalizmu nakłada obowiązek wszczęcia i prowadzenie procesu, zasada oportunizmu to tylko uprawnienie procesowe w tym zakresie. Argumenty przemawiające za zasadą oportunizmu:

*motyw procesowy – niekiedy proces karny toczyłby się w sprawach tak błahych, że ponoszenie wydatków nie byłoby uzasadnione;

*motyw mieszany – angażowanie organów procesowych w sprawy bardzo błahe stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżało powagę wymiaru sprawiedliwości;

*motyw prawno materialny – stosowanie represji karno-sądowej za przestępstwa błahe mijałoby się z celem kary, mogłoby nawet prowadzić do konsekwencji ujemnych z punktu widzenia społecznego.

Oportunistyczne instytucje (wyjątki od zasady legalizmu)

  1. Umorzenie absorpcyjne – art. 11 kpk

§1 postępowanie w sprawie o występek zagrożony karą do 5 lat pozbawienia wolności MOŻNA umorzyć ,

-jeśli orzeczenie kary wobec oskarżonego byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo,

- interes pokrzywdzonego się temu nie sprzeciwia.

§2 Jeżeli kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić, a następnie należy umorzyć albo podjąć przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia skazującego na ową karę.

-Umorzone można wznowić po uchyleniu lub istotnej zmianie prawomocnego wyroku z powodu którego zostało umorzone.

Celem jest skoncentrowanie ścigania na sprawach poważniejszych na rzecz rezygnacji ze ścigania spraw drobniejszych. Np. postępowanie prowadzone o rozbój zostało zakończone prawomocnym wyrokiem, a prowadzone jest postępowanie wobec tego samego sprawcy o drobną kradzież. Wtedy można umorzyć postępowanie o kradzież.

  1. Umorzenie postępowania przeciwko nieletniemu ( podobne do umorzenia absorpcyjnego)

Jeżeli orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe, ze względu na orzeczone juz w innej sprawie środki można umorzyć postępowanie (art. 21§2 ustawy z 26 X 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich).

  1. Instytucja świadka koronnego –

Umarza się postępowanie przeciwko sprawcy z zakresu przestępczości zorganizowanej lub wymienionych w katalogu enumeratywnie wyliczonych przestępstw popełnionych w ramach przestępczości zorganizowanej , jeżeli złożył przed sądem wyczerpujące zeznania dotyczące osób uczestniczących w przestępstwie , które mogły przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa lub wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub im zapobieżenia ( ustawa z 25 VI 1997r. o świadku koronnym).

Ustawa o świadku koronnym daje możliwość aby sąd okręgowy uznał sprawcę za świadka koronnego– państwo rezygnuje z ukarania sprawcy przestępstw w celu złamania solidarności występującej w grupie przestępczej.

Składniki oportunizmu są również widoczne w instytucji małego świadka koronnego zawartego w art. 60 kk.

  1. Umorzenie rejestrowe (Waltoś o nim nie wspomina, więc pewnie wystarczą 3 powyższe, natomiast jest w notatkach z wykładu.

24. Mediacja w procesie karnym. Przesłanki, tryb czynności oraz znaczenie mediacji dla procesu karnego oraz sytuacji procesowej oskarżonego i pokrzywdzonego

Zgodnie z treścią kodeksu postępowania karnego w postępowaniu karnym możliwe jest przeprowadzenie postępowania mediacyjnego pomiędzy podejrzanym (oskarżonym) a pokrzywdzonym. Treść tej mediacji jest istotna albowiem może wpływać na wymiar kary oskarżonego, możliwość zastosowania wobec niego warunkowego umorzenia postępowania lub umorzenia postępowania (w przypadku spraw z oskarżenia prywatnego). Sąd wymierzając karę bierze pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji (art. 53§3 kk)

Wszczęcie - Postępowanie mediacyjne może być wszczęte z urzędu (przez sąd, prokuratora lub inny prowadzący sprawę organ ścigania) lub na wniosek którejś ze stron (ale tylko wtedy, gdy obie strony wyrażą zgodę na tę formę porozumienia).

Art. 23a §1 Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator może z inicjatywy stron lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżonego, skierować sprawę, do osoby lub instytucji godnej zaufania w celu przeprowadzenie postępowania mediacyjnego

§2. postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż miesiąc a jego czasu nie wlicza się do postępowania przygotowawczego.

§3. Postępowania mediacyjnego nie może prowadzić osoba, co do której w konkretnej sprawie zachodzą okoliczności z art. 40-42 kpk, czynny zawodowo sędzia, prokurator, adwokat, radca prawny, a także aplikant tych zawodów albo inna osoba zatrudniona w sądzie, prokuraturze lub innej instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw.

Mediacja może się odbyć w czasie postępowania przygotowawczego (art. 23a), a także podczas postępowania przejściowego (art. 23a i 341 §3) i podczas rozprawy (ale konieczna jest wówczas przerwa lub jej odroczenie). W postępowaniach z oskarżenia prywatnego sąd ma obowiązek wyznaczenia posiedzenia pojednawczego lub skierowania sprawy do mediacji.

Przebieg :

Niezwłocznie po doręczeniu postanowienia sądu, o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego, mediator:

– nawiązuje kontakt z pokrzywdzonym i oskarżonym, ustalając termin i miejsce spotkania z każdym z nich;

– przeprowadza z oskarżonym i pokrzywdzonym spotkania indywidualne, informując o istocie i zasadach postępowania mediacyjnego oraz przysługujących im uprawnieniach;

– przeprowadza spotkanie mediacyjne z udziałem oskarżonego i pokrzywdzonego (jeżeli nie jest możliwe ich bezpośrednie spotkanie, mediator może prowadzić postępowanie mediacyjne w sposób pośredni, przekazując każdemu z nich informacje, propozycje i zajmowane przez drugą stronę stanowisko co do zawarcia ugody);

– pomaga w sformułowaniu treści ugody między oskarżonym i pokrzywdzonym oraz sprawdza wykonanie wynikających z niej zobowiązań (§ 11 i 12 Rozporządzenie MS z 13.06.2003 r.)

Z treści mediacji sporządza się protokół, który zawiera zapis dokonanych ustaleń. Treść ustaleń mediacyjnych nie podlega przymusowej egzekucji. Ważne jest również podkreślenie, że treść zapisów przebiegu mediacji nie może być również dowodem w sprawie.

Dobrowolne zastosowanie ugody przez strony daje zwykle większe gwarancje dla usunięcia na stałe konflikty stron oraz dla ich poczucia sprawiedliwości niż orzeczenie sądu.

Mediacja przyśpiesza rozpoznanie sprawy karnej jednak nie można traktować interesu sądu w szybkim rozstrzygnięciu sprawy przed interesem stron.

Przeciwko mediacji argument powtórnej wiktymizacji ofiary podczas postępowania mediacyjnego.

Należy podkreślić, że w obowiązującej regulacji prawnej dotyczącej znaczenia pozytywnego wyniku mediacji dla jej uczestników uwzględnione zostały jedynie korzyści, jakie mogą z tego tytułu uzyskać sprawcy przestępstw.

Krytykuje się w doktrynie, że do poprawienia sytuacji sprawcy wystarczy tylko porozumienie o mediacji, a nie wykonanie przyjętych przez nią postanowień.

25. Instytucje konsensualnego zakończenia procesu karnego

Są to układy między stronami , akceptowane przez organa procesowy, w których istotny jest element wzajemności. Oskarżony składa niebudzące wątpliwości wyjaśnienia i godzi się na zaniechanie dalszego postępowania dowodowego oraz na naprawienie szkody. W zamian prokurator i pokrzywdzony godzą się na korzystny dla oskarżonego wymiar kary.

(podział tych instytucji oparty na notatkach z wykładów)

  1. Mediacja (omówiona wyżej)

  2. Skazanie bez rozprawy (art. 335, art. 343 kpk)- polega na tym, że sąd może na posiedzeniu, na podstawie wniosku prokuratora złożonego za zgodą oskarżonego zawartego w akcie oskarżenia, skazać oskarżonego za występek zagrożony karą nieperzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności, zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, orzec niektóre ze środków karnych, warunkowo zawiesić wykonanie kary, nawet, jeżeli ni zostały spełnione wszystkie przesłanki zawarte w kodeksie karnym, jeżeli uzna, że okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa oskarżonego wskazuję, że cele postępowania zostaną osiągnięte. Jeśli w toku postępowania przygotowawczego okaże się, że zachodzą warunki do wystąpienie z wnioskiem o skazanie bez rozprawy, a wyjaśnienia podejrzanego nie budzą wątpliwości organ procesowy jest zwolniony z obowiązku przeprowadzenia dalszych czynności w postępowaniu przygotowawczym. Musi jednak przeprowadzić takie czynności, co do których istnieje niebezpieczeństwo, że ich przeprowadzenie na rozprawie będzie niemożliwe. Sąd może uzależnić uwzględnienie takiego wniosku od naprawienie szkody w całości albo w części lub od zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W braku uwzględnianie wniosku rozprawa toczy się na zasadach ogólnych. W postępowaniu odwoławczym od tego wyroku nie przysługuję zakaz reforationis in peius.

  3. Dobrowolne poddanie się każe (art. 387 kpk)- do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania na rozprawie głównej oskarżony, któremu zarzucono występek bez względu na grożącą za niego krę, Mozę złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Sąd może przychylić się do tego wniosku, tylko wtedy gdy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, prokurator i pokrzywdzony się temu nie sprzeciwią, a cele postępowania zostaną osiągnięte mimo nie przeprowadzania rozprawy w całości. Wymiar kary lub środka może być niższy niż po przeprowadzeniu pełnego postępowania dowodowego. W razie odrzucenie przez sąd wniosku rozprawa toczy się na zasadach ogólnych. W przypadku wniesienia odwołania od wyroku uwzględniającego wniosek nie obowiązują zasady reformationis in peius.

26. Zasada prawa do obrony

Jest jedną z naczelnych zasad procesu karnego, zaliczaną do grupy zasad dotyczących praw oskarżonego. Zasadę prawa do obrony statuują przepisy prawa międzynarodowego (MPPOiP oraz EKPC), Konstytucja RP (art. 42 ust.2) oraz przepisy kodeksu postępowania karnego (art. 6 „oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć”). Tradycyjnie wyróżnia się w doktrynie obronę materialną (całokształt uprawnień oskarżonego w procesie karnym, a także nakaz przestrzegania tych uprawnień przez organy procesowe.) oraz formalną, polegającą na możliwości korzystania z pomocy obrońcy. W ramach obrony formalnej należy ponadto wyróżnić obronę fakultatywną oraz obligatoryjną.

ZASADA ZARÓWNO KONWENCYJNA I KONSTYTUCYJNA.

Przepis EKPC stanowi, że każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony oraz do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeżeli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy uzyskanego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości.

Adresatem konstytucyjnej normy prawa do obrony jest każdy przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne. Niekoniecznie ten, komu został przedstawiony zarzut lub akt oskarżenia. Konstytucja nie uzależnia podmiotowych granic prawa do obrony od formalnej decyzji organu uprawnionego do oskarżania.

Podejrzany, a także osoba podejrzana przy postępowaniu w niezbędnym zakresie: jeśli przystąpiono do przesłuchania po ustnym przedstawieniu zarzutu popełnienia przestępstwa. Przysługuje również temu komu zarzut popełnienia przestępstwa nie został przedstawiony. Art. 42 ust. 2 daje prawo do obrony nawet temu, kto nie występuje w procesie w charakterze oskarżonego, ale świadka.

Ustawowe prawo do obrony : adresatem jest oskarżony: art. 6. Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. Jak pogodzić fakt, że adresatem normy konstytucyjnej jest każdy, a normy ustawowej oskarżony (ujęcie węższe)? Nie budzi wątpliwości że ustawa nie może być sprzeczna z konstytucją. Przepis art. 6 nie może więc zawężać prawa do obrony, ponieważ brak legitymacji w konstytucji do zawężenia tego prawa.

Wyróżniamy:

  1. OBRONA MERYTORYCZNA polega na odpierania zarzutów

  2. OBRONA PROCESOWA polega na walce na płaszczyźnie procesowej : podnoszenie argumentów zmierzających do usunięcia niekorzystnych dla oskarżonego decyzji procesowych

  1. OBRONA CZYNNA – aktywna, zwalczanie zarzutów za pomocą składania wyjaśnień itp., polemika z zarzutem, dostarczanie informacji i argumentów na korzyść oskarżonego

  2. OBRONA BIERNA – oskarżony czeka na dowody dostarczone przez oskarżenia, po to by storpedować te dowody w stosownym momencie

  1. OBRONA FORMALNA - to inaczej korzystanie z pomocy obrońcy. Może być obligatoryjna lub fakultatywna.

a) obrona obligatoryjna (ustawa nakazuje aby oskarżony miał obrońcę):

- gdy oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (są to przyczyny podmiotowe, kolejne są przedmiotowe)

- gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę

- w post. przyspieszonym

- w post. przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię lub jest pozbawiony wolności

- gdy toczy się postępowanie wznowione po śmierci oskarżonego na jego korzyść

- gdy toczy se postępowanie poprawcze przed sądem w sprawie nieletniego

b) obrona fakultatywna - gdy powołanie obrońcy zależy tylko od woli samego oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego - ustawa tego nie nakazuje. Jeżeli oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, by wyznaczony mu obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób wystarczający wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Stosunek zachodzące między oskarżonym a obrońcą to przede wszystkim stosunek procesowy na podstawie pełnomocnictwa lub zarządzenia prezesa sądu, ukształtowany przepisani kpk:

a) obrońca, mimo, że jest reprezentantem procesowym strony, w zakresie metod i kierunku obrony ma stanowisko samodzielne; wolno mu działać na korzyść oskarżonego nawet wbrew jego woli

b) obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego - domniemanie korzystnej czynności. Czynności niekorzystne są prawnie bezskuteczne, a obrońca podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej.

c) udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego w nim udziału oskarżonego. Niekiedy zaś żadna czynność obrońcy nie może zastąpić czynności oskarżonego (np. w stosunku do wszystkich oświadczeń wiedzy)

d) Aktywność oskarżonego nie wyłącza aktywności obrońcy.

e) zakres uprawnień obrońcy jest wyznaczony przez zakres uprawnień oskarżonego. Jedynym wyjątkiem jest tu wyłączenie oskarżonego z obecności przy przesłuchaniu pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat w sprawie o przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, rodzinie i opiece lub świadka w tym wieku w sprawie o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy, względnie przeciwko wolności seksualnej i obyczajności - w tych sytuacjach obecny może być jedynie obrońca.

f) oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż 3 obrońców, obrońca może z kolei bronić kilku oskarżonych w tym samym procesie, pod warunkiem, że ich interesy nie są sprzeczne.

  1. OBRONA MATERIALNA– działania podjęte w związku z toczącym się postępowaniem, które maja na celu całkowite odparcie zarzutu bądź uzyskanie rozstrzygnięcia zgodnego ze stopniem zawinienia sprawcy. Może być realizowana przez niego samego lub jego obrońcę. Prawo wypowiadania się co do wszystkich punktów oskarżenia itd., co do wszystkich spraw które są przedmiotem postępowania we wszystkich stadiach procesu, wszelkich zarzutów przedstawionych w postępowaniu przygotowawczych i punktów aktu oskarżenia w stadium sadowym. Obejmuje podejmowanie wszystkich innych czynność procesowych zmierzających do złagodzenia odpowiedzialności karnej, wykazania ze odpowiedzialność oskarżonego nie obciąża lub obciąża w mniejszym stopniu niż dowodzi powód/prokurator w oskarżeniu cywilnym. Zwalczanie na przewidzianej prawem drodze uciążliwych środków procesowych.

Warunkiem prawa do obrony w sensie materialnym jest przysługujące prawo do udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego gdy wnosi się o ich wykonanie.

Prawo do udziału w czynnościach niepowtarzalnych (niezależnie do żądania zgłoszonego przez oskarżonego)

Prawo do udziału w innych czynnościach postępowania przygotowawczego na jego żądanie art. 317 w zw. 325a – śledztwo i dochodzenie

Prawo do udziału w rozprawie art. 374 § 1

Prawo do udziału w posiedzeniu art. 96 § 1

Prawo do o udziału we wszystkich czynnościach postępowania dowodowego art. 390§1

Urzeczywistnienie prawa do obrony:

Prawo do uzyskania informacji o przysługujących oskarżonemu uprawnieniach art. 175 §1, art. 300, art. 386 § 1 i 2

Składania wyjaśnień w sprawie art. 175 § 1, również na piśmie ale tylko w postępowaniu przygotowawczym, w toku przesłuchania art. 176 § 1

Prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania art.175 § 1

Prawo zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień co do każdego dowodu.

Prawo składania wniosków dowodowych art. 167 czynności śledztwa lub dochodzenia 315§1 art.325a

Prawo do zaskarżania niekorzystnych decyzji procesowych art.252, art. 302§2, art. 425§1, art. 459§1i2

W zakresie obrony w aspekcie materialnym ważna jest realizacja prawa do informacji oskarżonego o stawianych mu zarzutach oraz o obowiązkach i uprawnieniach procesowych.

Prawo do obrony przewiduje także prawo do zachowania biernego – powstrzymania się od dostarczenia dowodów które mogłyby wspierać oskarżenie.

Czasami przyjmuje się, że prawo do obrony w znaczeniu materialnym uprawnia do kłamstwa. Stanowczo należy jednak stwierdzić, że oskarżony nie ma prawa do kłamstwa. Ma prawo odmówić złożenia wyjaśnień, nie ma także obowiązku mówienia prawdy, gdyż odpowiedzialności karnej z 233§1 k.k podlegają jedynie osoby składające fałszywe zeznania, a więc świadkowie. Oskarżony nie ma też obowiązku współpracy z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości. Jeżeli nie chce podjąć obrony czynnej – milczy. Jeżeli kłamstwo nie godzi w inne dobra prawne, oskarżony za kłamstwo nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności. Prawo do obrony nie jest prawem nieograniczonym, jeżeli oskarżony fałszywie oskarża inną osobę to 234 k.k, może ponieść odpowiedzialność karną. Odpowiedzialności karnej podlega również kiedy podstępnie kieruje przeciwko innej osobie ściganie(235k.k).

GRANICE PRAWA DO OBRONY:

  1. Podmiotowe– prawo do obrony przysługuje oskarżonemu w szerokim znaczeniu: objęty nim jest podejrzany w postępowaniu przygotowawczym (wynika z 42 ust 2 Konstytucji), oskarżony przed sądem – ten komu formalnie został przedstawiony zarzut przestępstwa

  2. Przedmiotowe- w postępowaniu karnym – w toku postępowania na wszystkich jego etapach, nieingerencja w inne dobra prawne.

  3. Temporalne- od momentu skierowania ścigania przeciwko osobie do prawomocnego rozstrzygnięcia.

NARUSZENIA PRAWA DO OBRONY

Przykładem naruszenie prawa do obrony jest sytuacja kiedy np. sprawę rozpoznano pod nieobecność oskarżonego gdzie była ona obowiązkowa – bezwzględna przyczyna odwoławcza(art. 439 § 1 pkt 11)

uchylenie tylko na korzyść oskarżonego

Inne: mogą prowadzić do zmiany/uchylenia orzeczenia jeśli miało to wpływ na teść orzeczenia w myśl 438 pkt 2 - Orzeczenie ulega uchyleniu lub zmianie w razie stwierdzenia:

2) obrazy przepisów postępowania, jeżeli mogła ona mieć wpływ na treść orzeczenia.

Obrońcą w procesie karnym może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury. Obrona obligatoryjna zachodzi wtedy, gdy norma prawa rozstrzyga, że w danych okolicznościach oskarżony musi występować z obrońcą, Bi okoliczności są tak ważne dla realizacji prawa do obrony, że oskarżony musi korzystać z pomocy profesjonalnego prawnika. Obrona obligatoryjna z przyczyn podmiotowych: nieletni, głuchy, niemy bądź niewidomy lub uzasadniona wątpliwość do co poczytalności(w przypadku niepotwierdzenia tego opinią biegłych zachodzi możliwość cofnięcia obrońcy z urzędu); przedmiotowych: obowiązek występowania adwokata z postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli oskarżonemu zarzucono zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. Obrona jest obligatoryjna także wtedy, gdy sąd uzna, że istnieją okoliczności utrudniające obronę oraz 451 k.p.k., gdy na rozprawie odwoławczej nie wyrażono zgody na sprowadzenie oskarżonego z zakładu karnego.

Brak obrońcy obligatoryjnego w toku postępowania stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą(439§1 p.10)

Obrona z wyboru/urzędu(gdy obrona obowiązkowa, a nie ma obrońcy z wyboru oraz obrona oskarżonego ubogiego, czyli oskarżony zażąda obrony należycie wykazując, że nie jest w stanie bez uszczerbku dla siebie i rodziny ponieść kosztów ustanowienia obrońcy- prezes sądu wyznacza obrońcę z urzędu.

(art.6, art. 79 i 80 –obrona obligatoryjna, art. 175, 74 § 1, 167, 156 § 5, 341 §2 – przykłady uprawnień w ramach obrony materialnej;78, 79, 80, 82 , 83- obrona formalna)

27. Problem prawa do milczenia osoby podejrzanej

Kodeks postępowania karnego nie zawiera definicji osoby podejrzanej, mimo że posługuje się tym pojęciem. Osoba podejrzana (inaczej: faktycznie podejrzany) to osoba, co do której istnieje jedynie uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo. Nie zostało wydane w stosunku do takiej osoby postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Osoba podejrzana przesłuchiwana jest w postępowaniu w fazie In rem w charakterze świadka, co oznacza, że nie jest ona stroną postępowania. Nie przysługują jej w związku z tym procesowe uprawnienia pokrzywdzonego. Zauważyć w tej sytuacji przede wszystkim należy zasadnicze różnice sytuacji procesowej świadka i oskarżonego (podejrzanego) jako uczestników postępowania karnego. Świadek jest obciążony ustawowym obowiązkiem składania zeznań i podlega odpowiedzialności karnej wówczas, gdy są one fałszywe (chyba że zaistnieją warunki wyłączenia bezprawności czy bezkarności tego czynu). Oskarżony (podejrzany) natomiast ma prawo odmówić złożenia wszelkich wyjaśnień i, w zasadzie, korzysta z przywileju bezkarności za ich fałszywą treść, a zatem jest zwolniony z obowiązku mówienia prawdy.

W orzecznictwie podkreśla się jednak, że osoba podejrzana może być przesłuchana w charakterze świadka, ale tylko do czasu, gdy stan obciążających ją dowodów osiągnie poziom wskazany w art. 313 § 1 k.p.k, czyli uzasadniający podejrzenie dostatecznie – wystarczająco do tego, aby sporządzić postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Wówczas osoba taka powinna być przesłuchana w charakterze podejrzanego, co sprawi, ze zyska ona wszystkie uprawnienia, jakie przysługują temu uczestnikowi postępowania.

W ocenie Sądu Najwyższego właśnie z treści art. 313§1 kpk wynika zakaz przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze innym niż podejrzanego. Przesłuchanie jej mimo zakazu w charakterze świadka pozbawia ją prawa do korzystania z uprawnień określonych w art. 74§1 kpk (brak obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść) i 175§1 kpk (prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmowy składania wyjaśnień bez podania powodu). Zdaniem Sądu Najwyższego nie może to jednak skutkować pociągnięciem osoby podejrzanej do odpowiedzialności karnej za występek z artykułu 233§1 kk (fałszywe zeznania), nawet mimo pouczenia o możliwości uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, na które odpowiedź mogłaby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (możliwość ta jest określona w art. 183§1 kpk).

Stanowisko takie wynika z prawa do obrony, które jest fundamentalnym prawem obywatelskim gwarantowanym Konstytucją RP oraz przepisami konwencji międzynarodowych, które Polska podpisała i ratyfikowała, a które przez to stały się częścią wewnętrznego porządku prawnego. Przepis art. 42 ust. 2 Konstytucji RP gwarantuje każdemu, przeciwko komu jest prowadzone postępowanie karne prawo do obrony, we wszystkich stadiach tego postępowania. Natomiast w piśmiennictwie podkreślana jest doniosłość tego uprawnienia, które jest w swojej istocie „prawem do ochrony jednostki przed wszelkimi ingerencjami w sferę wolności i praw, jakim zagraża bądź ze swej natury powoduje proces karny. Jest to zatem prawo do obrony człowieka, a nie jego roli czy statusu w procesie karnym.”

Aktualizuje się tu więc zakres zastosowania zasady „nemo tenetur” określonej w art. 74§1kpk, który jest szerszy niż gwarancje procesowe oskarżonego (podejrzanego). Chroni ona bowiem także każdego uczestnika postępowania karnego, który zobowiązany jest do składania oświadczeń procesowych (świadka, biegłego, strony postępowania) który w razie ujawnienia przestępstwa mógłby być narażony na odpowiedzialność karną. Chroni zatem potencjalnego podejrzanego jeszcze przed postawieniem mu jakiegokolwiek zarzutu, od momentu popełnienia czynu. Również Europejski Trybunał Praw Człowieka uznaje prawo do milczenia oraz wolność od samooskarżenia za elementy „składowe międzynarodowych standardów stanowiących o istocie rzetelnego procesu”, potwierdzając tym samym prawo każdego człowieka do ochrony przed „niestosownymi naciskami ze strony organu przesłuchującego, który dąży do zmuszenia jej do ujawnienia obciążających ją okoliczności”.

Konkludując należy stwierdzić, że w stosunku do osoby podejrzanej mimo braku statusu strony postępowania ma zastosowanie art. 74§1 kpk i zawarta w nim zasada nemo tenetur se ipsum acusare Oznacza to, że osoba podejrzana nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Nie popełnia ona także przestępstwa fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.) umyślnie składając nieprawdziwe zeznania dotyczące okoliczności mających znaczenie dla realizacji jej prawa do obrony (art. 6 k.p.k.).

Zapraszam także do uchwały SN I KZP 26/07 – jest w materiałach dydaktycznych pod tytułem „Prawo do milczenia osoby podejrzanej”. Warto przeczytać w całości. ;)

28. Zasada jawności

Zasada ta uregulowana jest w prawie międzynarodowym (EKPC) oraz w Konstytucji RP (art. 45 ust.1)

Wyróżnia się dwa aspekty zasady jawności:

a) jawność wewnętrzną (wobec stron)

b) jawność zewnętrzną (wobec publiczności)

Postępowanie przygotowawcze

Jawność wewnętrzna jest tu ograniczona. Udostępnianie akt stronom, sporządzanie odpisów lub kserokopii oraz wydanie odpłatnie uwierzytelnionych odpisów lub kserokopii stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym możliwe jest tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Do udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego strony należy dopuścić na żądanie. Odmowa jest możliwa w szczególnie uzasadnionych przypadkach ze względu na ważny interes postępowania. Dopuszczenie stron do udziału w czynnościach procesowych jest regułą, jeżeli czynności te są niepowtarzalne oraz w odniesieniu do przeprowadzania dowodu z opinii biegłego ( chyba, że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki)

Niejawność tego postępowania wobec publiczności (zewnętrzna) wynika z domniemania niewinności.

Postępowanie jurysdykcyjne

Jest ono jawne dla stron (jawność wewnętrzna). Akta sprawy udostępnia się stronom, podmiotom określonym w art. 416 kpk, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym, istnieje również możliwość sporządzenia odpisów. Ograniczenia w przypadku niebezpieczeństwa ujawnienia tajemnicy państwowej. Obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa, wyjątki określa ustawa. Oskarżony może zostać wydalony na pewien czas z sali jeżeli oskarżony pomimo upomnienia w dalszym ciągu zakłóca porządek publiczny lub godzi w powagę sądu. Możliwe jest tez prowadzenie rozprawy bez udziału oskarżonego jeżeli po złożeniu wyjaśnień opuścił on bez zezwolenia salę rozpraw lub bez usprawiedliwienia nie stawił się na rozprawę. W sytuacji kiedy oskarżony nie złożył jeszcze wyjaśnień, sąd może prowadzić rozprawę pod jego nieobecność, kiedy oskarżony ze swojej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy. Kolejnym wyjątkiem od obowiązkowej obecności na części rozprawy jest sytuacja, kiedy istnieje obawa, że obecność oskarżonego mogłaby wpłynąć krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego lub zeznania świadka, biegłego. Po powrocie oskarżonego na salę informuje się go o przebiegu rozprawy i umożliwia złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów.

Rozprawa jest co do zasady jawna dla publiczności (jawność zewnętrzna), aczkolwiek są wyjątki:

a) obligatoryjne wyłączenie jawności:

- gdy sąd rozpatruje wniosek prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środków zabezpieczających.

- w sprawach o pomówienie lub znieważenie (lecz na wniosek pokrzywdzonego jawność może być przywrócona)

- w sytuacji, gdy sąd uzna, że mogłoby dojść do zakłócenia spokoju publicznego, obrażenie dobrych obyczajów, ujawnienia okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny zostać zachowane w tajemnicy, naruszenie ważnego interesu prywatnego

- na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie

b) fakultatywne wyłączeni jawności:

- jeden z oskarżonych jest nieletni

- świadek, który a być przesłuchany nie ukończył 15 lat (obligatoryjnie na niejawnym posiedzeniu przesłuchuje się pokrzywdzonego, który nie ukończył 15 lat)

- przysłuchanie osób obowiązanych za dochowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności "tajne" lub "ściśle tajne"

W przypadku wyłączenia jawności na sali mogą być obecne, poza uczestnikami procesu, po dwie osoby wskazane przez strony, lub po jednej jeżeli jest kilku oskarżonych lub oskarżycieli (chyba że zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej)

Ogłoszenie wyroku jest jawne dla publiczności. Można jedynie ograniczyć jawność ustnego podania powodów wyroku.

Sąd może zezwolić na udostępnianie przebiegu rozprawy społeczeństwu za pośrednictwem radia, telewizji, filmu lb prasy - o ile stoi za tym ważny interes społeczny, nie utrudni to prowadzenia rozprawy oraz ważny interes uczestnik się temu nie sprzeciwia.

Dokonując wyłączenia jawności zewnętrznej lub wewnętrznej, organ procesowy kieruje się przede wszystkim koniecznością prawidłowego przebiegu procesu karnego oraz odpowiednim zabezpieczeniem interesów osób biorących w nim udział

29. Zasada szybkości postępowania

Zasada ta uregulowana jest w prawie międzynarodowym (EKPC) oraz w prawie wewnętrznym - Konstytucji (art. 45 ust.1) i kpk (art. 2 § 1 ust. 4)

Istotą tej zasady jest, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie, bez nieuzasadnionej zwłoki.

Instytucje, których celem jest przyspieszenie postępowania to:

- skazanie na posiedzeniu w trybie 335 kpk

- skazanie na rozprawie bez przeprowadzenie postępowania dowodowego

- mediacja

- tryby szczególne (przyspieszony, nakazowy, uproszczony)

Taką funkcję spełniają również terminy (także zapewniają efektywność i stabilizację czynności procesowych). Wyróżniamy terminy prekluzyjne, zawite, instrukcyjne. Skutki niedotrzymanie terminu uzależnione są od jego rodzaju (zagadnienie 40). Czas trwania stadium przygotowawczego został przez ustawodawcę ściśle określony, natomiast stadium jurysdykcyjne powinno być ukończone w "rozsądnym terminie".

W przypadku naruszenia uprawnienia strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, może ona wnieść skargę do sądu nadrzędnego nad sądem, przed którym toczy się sprawa (następne zagadnienie).

Zasada szybkości postepowania karnego jest gwarancją dotarcia do prawdy materialnej będącej podstawą rozstrzygnięcia w procesie karnym. Sprzyja również bezpośredniości postępowania karnego.

30. Skarga na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki

Tematykę tej skargi reguluje ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki.

Przepisy tej ustawy stosuje się̨ do działania lub bezczynności organu procesowego, gdy w następstwie takiego zachowania doszło do naruszenia prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki.

Strona może wnieść́ skargę̨ o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy (przewlekłość postępowania).

Nie ma jasnej definicji określającej przez pryzmat czasu kiedy możemy mówić o zbytniej opieszałości sądu. W tym zakresie ustawodawca w art. 2 ust. 2 ustawy wskazuje, że dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd, w celu wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty albo czynności podjętych przez prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze w celu zakończenia postępowania przygotowawczego, uwzględniając charakter sprawy, stopień faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła przewlekłość postępowania.

Badanie zasadności skargi obywa się więc przez pryzmat trafności i szybkości podejmowanych decyzji przez odpowiednie organy. Warto jednak podkreślić, że ocenie podlegają nie tylko czynności sądu – ale również czynności strony – szczególnie tej, która występuje ze skargą. Jeśli strona sama przyczyniła się do przewlekłości to nie może z tego tytułu rościć dla siebie żadnych pretensji

Skarga może zostać złożona w trakcie trwającego postępowania – w postępowaniu sądowym, w postępowaniu przygotowawczym (prokuratorskim) oraz w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez komornika sądowego.

Uprawnionym do wniesienia skargi jest:

a) W postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe - strona;

b) W postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary - strona lub wnioskodawca;

c) W postępowaniu karnym - strona oraz pokrzywdzony, nawet jeśli nie jest stroną;

Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed którym toczy się postępowanie.

Tak więc:

a) jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem rejonowym - właściwy do jej rozpoznania w całości jest sąd okręgowy.

b) jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem okręgowym i sądem apelacyjnym – właściwy do jej rozpoznania w całości jest sąd apelacyjny.

c) jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub Sądem Najwyższym - właściwy do jej rozpoznania jest Sąd Najwyższy.

d) jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przygotowawczego, właściwy do jej rozpoznania jest sąd przełożony nad sądem, który byłby właściwy rzeczowo do rozpoznania sprawy.

Skargę należy wnieść w trakcie postępowania, którego skarga dotyczy. Strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania, może wnieść powództwo cywilne przeciwko Skarbowi Państwa o odszkodowanie za szkody poniesione na skutek przewlekle prowadzonego postępowania (art. 417 k.c.).

Skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego oraz zawierać: żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie, której skarga dotyczy i przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie.

Skarga podlega opłacie w wysokości 100 zł

Sąd wydaje orzeczenie w przedmiocie skargi w terminie 2 miesięcy od daty jej złożenia. Skargę niezasadną Sąd oddala. Uwzględniając natomiast skargę Sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy nastąpiła przewlekłość postępowania. Na żądanie skarżącego Sąd może zalecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie oraz przyznać od Skarbu Państwa sumę pieniężną w wysokości od 2.000 złotych do 20.000 złotych, którą wypłacą sąd prowadzący postępowanie ocenione jako przewlekłe.

Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania.

W przypadku gdy skarga nie zawiera żądania stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie, której skarga dotyczy oraz nie przytacza okoliczności uzasadniających żądanie zostaje odrzucona przez Sąd bez wzywania do uzupełnienia braków. Tego typu rozstrzygnięcie zapada również w sytuacji gdy została ona wniesiona przez osobę nieuprawnioną albo jest niedopuszczalna ze względu na fakt, iż nie upłynął przewidziany ustawowo okres czasu od rozpoznania poprzedniej skargi.

Skarżący może wystąpić z nową skargą w tej samej sprawie po upływie 12 miesięcy

31. Pojęcie i rodzaje przesłanek procesowych

Przesłanki procesowe to okoliczności warunkujące dopuszczalność wszczęcia i kontynuacji procesu. Okoliczności te dotyczą stanu prawnego i faktycznego.

Konstrukcja przesłanek funkcjonujących w systemie postępowania karnego oraz obowiązek uwzględniania tej kwestii z urzędu tworzą istotne gwarancje m.in. szybkości i ekonomiki procesowej oraz interesów uczestników procesu.

Waltoś wyróżnia dwie funkcje przesłanej procesowych:

  1. Funkcja informacyjna – system przesłanek porządkuje wiedzę o dopuszczalności procesu, pozwala na zorientowanie się, jak stan normatywny, stworzony przez przepisy rozrzucone często po różnych ustawach, istnieje w tej dziedzinie.

  2. Funkcja gwarancyjna – dzięki wyraźnemu, a co więcej, szczegółowemu wyodrębnieniu przesłanek powstaje wyraziste kryterium dopuszczalności postępowania. Niezbędne tu jest jednak pewne zastrzeżenie: brak przesłanek dopuszczających proces czy czynność procesową nie tamuje postępowania zmierzającego do wyjaśnienia, czy one zachodzą. Sprawdzenie zatem jeszcze przed wszczęciem procesu lub rozpoczęciem czynności – z urzędu – tej kwestii powoduje, że w razie stwierdzenia braku przesłanek chroni się ludzi przed bezzasadnym wciąganiem ich w proces, z wszystkimi negatywnymi tego konsekwencjami.

Rodzaje przesłanek procesowych:

  1. Dodatnie/pozytywne i ujemne/negatywne

  2. Ogólne i szczególne

  3. Materialne (uniewinnienia i umorzenia),

  4. Formalne (bezwzględne/absolutne i względne)

32. Przesłanki pozytywne i negatywne

Przesłanki pozytywne to takie stany prawne, które muszą zachodzić, by proces mógł toczyć się, a więc, aby był dopuszczalny

Przesłanki negatywne czyli tzw. przeszkody procesowe, to stany, które wyłączają odpowiedzialność wszczęcia i dalszego biegu procesu. Konsekwencją jest jedna z następujących decyzji procesowych:

- odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego,

- umorzenie postępowania przygotowawczego,

- umorzenie postępowania głównego lub apelacyjnego,

- uniewinnienie (tylko w postępowaniu głównym na rozprawie, postępowaniu przejściowym lub apelacyjnym oraz wyjątkowo kasacyjnym i w postępowaniu o wznowienie postępowania),

- pozostawienie środka odwoławczego bez dalszego biegu lub bez rozpoznania,

- oddalenie kasacji,

- umorzenie postępowania wykonawczego.

Ustawa wskazuje negatywne przesłanki w art. 17 kpk:

§ 1. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1) czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,

2) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,

3) społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,

4) ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

5) oskarżony zmarł,

6) nastąpiło przedawnienie karalności,

7) postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało pra-womocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

8) sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,

9) brak skargi uprawnionego oskarżyciela,

10) brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pocho-dzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

11) zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

§ 2. Do chwili otrzymania wniosku lub zezwolenia władzy, od których ustawa uza-leżnia ściganie, organy procesowe dokonują tylko czynności nie cierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów, a także czynności zmierzają-cych do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony lub zezwolenie będzie wy-dane.

§ 3. Niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza postępowania doty-czącego zastosowania środków zabezpieczających.

Brak jakiejkolwiek przesłanki pozytywnej oznacza istnienie w tym zakresie przesłanki negatywnej, i odwrotnie, usunięcie przesłanki negatywnej oznacza zaistnienie przesłanki pozytywnej. Na przykład przesłanką negatywną jest śmierć oskarżonego, pozytywną zaś – fakt, że oskarżony żyje.

33. Przesłanki ogólne i szczególne

Przesłanki ogólne to takie stany prawne, które warunkują proces w trybie zwyczajnym.

Przesłanki szczególne to stany prawne, które warunkują tryb szczególny procesu np. postępowanie uproszczone, nakazowe, przyspieszone, w spawach z oskarżenia prywatnego. Z reguły występują jako dodatkowe, obok przesłanek ogólnych, chyba, że w danym trybie ustawa odstępuje od niektórych przesłanek ogólnych. Tryb szczególny stanowi wyjątek od reguły, jaką jest tryb zwyczajny. Badając więc, czy dopuszczalny jest wyjątek (tryb szczególny), sprawdzamy, czy zachodzą uzasadnione warunki. Typowym zatem sposobem spoglądania na przesłanki szczególne jest ujmowanie ich od strony pozytywnej, bez względu na ich ustawową redakcję.

Wg Skorupki należy wyróżnić przesłanki: ogólne pozytywne i ogólne negatywne oraz szczególne pozytywne i szczególne negatywne. Przesłanki ogólne pozytywne to okoliczności, które muszą wystąpić przy wszczęciu każdego procesu bądź w jego toku, natomiast ogólne negatywne to takie, które nie mogą wystąpić w żadnym procesie. Przesłanki szczególne dodatnie to okoliczności, które warunkują przebieg procesu w określonym postępowaniu szczególnym (np. ujęcie na gorącym uczynku- w postępowaniu przyspieszonym), natomiast przesłanki szczególne negatywne to takie, które stanowią przeszkodę w określonym trybie szczególnym (np. pojednanie – w postępowaniu prywatnoskargowym). Wśród przesłanek szczególnych są też i takie, które w jednym trybie postępowania są przesłanką pozytywną (np. nieletniość w postępowaniu z nieletnimi) w innym zaś przesłanką negatywną (np. nieletniość w postępowaniu przyspieszonym).

34. Przesłanki materialne i formalne

Przesłanki materialne warunkują dopuszczalność procesu, ponieważ warunkują równocześnie samą odpowiedzialność karną określoną przepisami prawa materialnego. Dotyczą one przedmiotu procesu i meritum sprawy, np. uznanie, że czyn nie zawiera ustawowych znamion czynu zabronionego. Skutkiem procesowym stwierdzenia przeszkody procesowej o charakterze materialnym w postępowaniu przygotowawczym jest zawsze umorzenie tego postępowania postanowieniem. W postępowaniu jurysdykcyjnym stwierdzenie ujemnej przesłanki określonej w art. 17 par. 1 pkt w i 2 (negatywne przesłanki faktyczne) powoduje wydanie wyroku uniewinniającego, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny, co stanowi podstawę wyroku umarzającego. Stwierdzenie przesłanki ujemnej materialnej z art. 17 par. 1 pkt 3 i 4 powoduje wydanie wyroku umarzającego.

Zatem w stadium jurysdykcyjnym można podzielić przesłanki materialne na:

  1. Przesłanki uniewinnienia

  2. Przesłanki umorzenia

To rozróżnienie ma sens tylko w postępowaniu sądowym, od momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Do tej pory możliwe było tylko umorzenie. W związku z rozpoczęciem przewodu:

  1. Każde orzeczenie kończące proces z powodu negatywnej przesłanki procesowej przybiera formę wyroku

  2. W razie stwierdzenia przez sąd tzw. negatywnej przesłanki faktycznej sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca był niepoczytalny

Przesłanki formalne nie przesądzają braku odpowiedzialności karnej w razie ich niezaistnienia, natomiast warunkują jedynie sam proces karny. Przesądzają o dopuszczalności procesu , nie dotyczą one przyczyn merytorycznych ani oceny istoty czyny, a tylko kwestii formalnych np. brak skargi uprawnionego oskarżyciela.

Przesłanki procesu

Materialne Formalne

Uniewinnienia: Umorzenia: Absolutne Względne

1. Przesłanka faktyczna 3. Znikomy stopień szkodliwości czyny

2. Brak przestępczości czynu 4. Brak karalności czynu

5. Przedawnienie karalności

6. Abolicja

7. Immunitety materialne

8. Karalność w obcym państwie

W literaturze procesualistycznej wymienia się niekiedy też przesłanki mieszane, które, choć mają zabarwienie materialnoprawne, wywierają wpływ na odpowiedzialność wyłącznie na drodze procesowej i stąd pod względem swego działania nie różnią się zasadniczo od przesłanek czysto procesowych.

35. Przesłanki umorzenia i uniewinnienia

Do przesłanej uniewinnienia należą:

  1. Brak faktycznych przesłanek oskarżenia i skazania – tzw. negatywna „przesłanka faktyczna” (art. 17 par. 1 pkt 1) czyli czynu nie popełniono oraz brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia czyli że nie ma dostatecznego prawdopodobieństwa, że popełniła czyn osoba, którą o to się podejrzewa. W drugim wypadku obowiązuje zasada domniemania niewinności i in dubio pro reo.

  2. Brak przestępczości czynu ( art. 17 par. 1 pkt 2) czyli czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego oraz ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa (kontratypy czyli okoliczności wyłączające bezprawność czynu np. obrona konieczna czy stan wyższej konieczności oraz okoliczności wyłączające winę np. błąd co do faktu, błąd co do prawa)

Do materialnych przesłanek umorzenia należą:

  1. Znikomy stopień szkodliwości czynu – zawsze umorzenie.

  2. Brak karalności czynu, gdy ustawa tak stanowi.

  3. Przedawnienie karalności:

  1. 30 lat – gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,

  2. 20 lat – gdy czyn stanowi inną zbrodnię,

  3. 15 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,

  4. 10 lat – gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata,

  5. 5 lat – gdy chodzi o pozostałe występki.

  1. Abolicja, czyli darowanie i puszczenie w niepamięć określonego przestępstwa w drodze tzw. ustawy amnestyjnej lub abolicyjnej; abolicja może dotyczyć tylko czynów, za które jeszcze nie nastąpiło prawomocne skazanie.

  2. Immunitety materialne i formalne, to przywileje przyznawane określonej kategorii osób z powodu pewnych czynów. Materialny – immunitet nieodpowiedzialności, który w ogóle wyłącza odpowiedzialność karną. Formalny – to tylko zakaz wszczynania i prowadzenia postępowania karnego, który może jednak czasem uchylić określony organ. Rozróżnia się immunitety materialne adwokackie, prokuratorskie, radcy prawnego i parlamentarny. Immunitet prokuratorski, adwokacki i radcy prawnego oznacza ponoszenie jedynie dyscyplinarnej odpowiedzialności za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych polegające na zniewadze strony bądź jej pełnomocnika lub obrońcy, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza.

  3. Karalność w obcym państwie czynu popełnionego za granicą przez obywatela polskiego i cudzoziemca.

36. Przesłanki absolutne i względne

Kryterium rozróżniania przesłanek formalnych stanowi tzw. układ procesowy, czyli sytuacja wyznaczona przez trzy elementy:

  1. Osobę oskarżonego,

  2. Czyn oskarżonego w znaczeniu przedmiotowym,

  3. Ten konkretny element, którego dotyczy brak uznany na negatywną przesłankę procesową, np. brak wymaganego wnioski pokrzywdzonego.

Przesłankami bezwzględnymi (absolutnymi) są stany prawne, które warunkują proces przeciwko określonej osobie, w każdym układzie procesowym, np. powaga rzeczy osądzonej

Przesłankami względnymi są stany prawne, które warunkują dopuszczalność procesu przeciwko określonej osobie tylko w pewnym układzie procesowym, co nie wyłącza dopuszczalności procesu o ten czyn przeciwko temu samemu oskarżonemu w innym układzie np. nieletniość.

Przesłankami formalnymi są przede wszystkim:

  1. Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata)

  2. Zawiłość prawna sporu - art. 17 par. 1 pkt 7 – „postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby […] wcześniej wszczęte toczy się”. Umarza się zawsze postępowanie później wszczęte i wszczęte przed niewłaściwym organem.

  3. Podsądność sądom karnym – prymat procesu karnego

  4. Właściwość sądu

  5. Skarga nieuprawnionego oskarżyciela

  6. Darowanie kary wynikłe ze skorzystania przez Prezydenta RP z prawa łaski

  7. Warunkowe zawieszenie wykonywania kary przez sąd albo przez Prezydenta RP korzystającego z prawa łaski

  8. Formalne immunitety procesowe – nie zezwalają jedynie na wszczęcie i tok procesu karnego, z tym że w różnych ściśle określonych warunkach taki proces może stać się dopuszczalny np. immunitet Prezydenta RP, parlamentarny formalny, prokuratorski formalny, sędziów TK i TS, Prezesa NIK, pracowników NIK, RPO, GIODO, Prezesa IPN, dyplomatyczny, konsularny.

  9. Wniosek pokrzywdzonego – zgodnie z art. 12 w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu

  10. Istnienie stron procesowych – nie wszczyna się, a wszczęte postępowanie umarza, gdy oskarżony zmarł, jednakże można wnieść na korzyść nieżyjącego oskarżonego kasację i wznowić postępowanie w ramach rehabilitacji. Przesłanka odnosi się również do oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego, oskarżyciela prywatnego i powoda cywilnego.

  11. Przeszkody wynikające ze stosunków międzynarodowych np. swoisty immunitet wezwanego z zagranicy świadka, niebędącego obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem.

37. Pojęcie i rodzaje czynności procesowych

Czynnością procesową jest zachowanie się uczestnika procesu, wywołujące skutki przewidziane przez prawo procesowe.

Odróżnić należy zdarzenie procesowe, czyli zaszłość w świecie zewnętrznym niewykazująca cech zachowania się człowieka, ale również wywołujące skutki przewidziane przez prawo procesowe (np. śmierć / choroba oskarżonego, pożar, powódź).

Czynnością procesową jest tylko działania, a więc wiąże się z ruchem. Zaniechanie w celu wywołania skutków przewidzianych przez prawo procesowe jest rezygnacją z uprawnienia lub obowiązku i nie jest czynnością procesową.

Czynności procesowe rozróżnia się że względu na:

1) cel

2) sposób komunikowania

3) podmiot

4) charakter czynności.

1) CEL

a) rozpoznawcze (kognicyjne) - zmierzające do zbadania i rozstrzygnięcia określonych kwestii w procesie,

b) wykonawcze (egzekucyjne) - zmierzające do wykonania decyzji procesowej.

Cały proces to wzajemnie przeplatają się czynności rozpoznawcze i wykonawcze

2) SPOSÓB KOMUNIKOWANIA SIĘ

a) wyraźne (ekspresywne) - komunikowane przez oświadczenia uczestników procesu

b)konkludentne (dorozumiane) - komunikowanie przez samo zachowanie się uczestników (np. sąd nie wydaje postanowienia o dopuszczeniu oskarżyciela posiłkowego, ale zawiadamia go o terminach rozpraw)

Zastosowanie czynności wyraźnych jest regułą. Czynność konkurenta jest zawsze wadliwą czynnością wyraźną, na ktora godzimy się w pewnych okolicznościach, które są warunkami czynności konkludentnych.

Ważność czynności konkludentnych zależy od:-

- zachowanie uczestnika w sposób niebudzący wątpliwości

- zachowanie się odbiorcy konkludentnego oświadczenia woli wskazuje, że odczytał zachowanie zgodnie z wolą nadawcy

- czynność konkludentna nie może zastępować decyzji:

* od której przysługuje środek zaskarżenia

* decyzji o środkach przymusu

* przesuwających proces do następnego etapu

* nie może być środkiem zaskarżenia

3) PODMIOT, czynności:

a) organów procesowych

b) stron procesowych

c) innych uczestników procesów

4) CHARAKTER CZYNNOŚCI PROCESOWYCH

a) oświadczenia procesowe ( wyrażenie treści intelektualnej)

- oświadczenia wiedzy (komunikowanie wiadomości przez uczestników procesu np. zeznanie, opinia biegłego)

- oświadczenia woli

*oświadczenia postulujące (wnioski, podania, prośby; w tym wnioski procesowe t.j. wnioski dowodowe)

* oświadczenia władcze

** polecenia procesowe (wydawane organom podwładnym, przede wszystkim widoczne w post. )

** decyzje

*** zarządzenia (ustawą mówi jakie czynności są załatwiane w formie zarządzenia, w postępowaniu przygotowawczym zarządzenia wydaje organ prowadzący lub prokurator nadzorujący, w postępowaniu jurysdykcyjnym zarządzenia wydaje prezes sądu/ przewodniczący wydziału / przewodniczący rozprawy)

*** orzeczenia

**** postanowienia (wydaje się zawsze gdy ustawa nie stanowi że sąd orzeka wyrokiem i nie zezwala na wydanie w tej kwestii zarządzenia)

**** uchwały (sądu najwyższego)

**** wyroki (zwyczajne i nakazowe oraz zaoczne w post. uproszczonym gdy nie stawianie obrońca ani oskarżony, którym doręczono wezwanie na rozprawę)

Wyroki wydaje się jedynie w sytuacjach:

+ skazanie

+ uniewinnienie

+ umorzenie postępowania po rozpoczęciu przewodu sądowego

+ warunkowe umorzenie postępowania

+ uchylenie wyroku przez sąd 2 instancji lub SN i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd 1 instancji / umorzenie postępowania przez ten sąd

+ zmiana wyroku przez sąd 2 instancji

+ utrzymanie wyroku w mocy przez sąd 2 instancji

+ orzeczenie kary łącznej

+ wznowienie postępowania zakończonego wyrokiem

b) czynności realne ( czynności stwarzające/ zmieniające sytuację faktyczne np. przeszukanie, ujęcie na gorącym uczynku)

c) spostrzeżenia procesowe (percepcje wrażeń zmysłowych np. oględziny, przesłuchanie)

WERSJA DRUGA:

Mianem czynności procesowych określa się prawem przewidziane zachowanie organu procesowego lub uczestnika procesu zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych.

Warunku dopuszczalności czynności to m.in. określona forma, uprawniony podmiot do jej dokonania, termin, miejsce.

Czynność procesowa może przybrać działania lub zaniechania.

Rodzaje czynności:

a) rozpoznawcze i wykonawcze - dokonuje się najpierw czynności rozpoznawczych, a następnie wykonawczych

b) wyraźne (forma preferowana) i dorozumiane - czynność dorozumiana nie może dotyczyć decyzji zaskarżalnych i środków zaskarżenia, decyzji o środkach przymusu, decyzji o zmianie stadium procesu

c) ustne i pisemne - niektóre czynności łączą obie te formy, np. wyrok musi zostać sporządzony na piśmie i podpisany - treść obu tych form musi być identyczna

d) czynności organów procesowych, stron i innych uczestników

czynności organów procesowych - przede wszystkim czynności imperatywne, tj rozstrzygnięcia;

czynności stron procesowych - czynności o charakterze oświadczeń woli postulujących

czynności innych stron postępowania - np. zeznania świadków, opinie biegłych itd

e) niedopuszczalne, bezzasadne, bezskuteczne, wadliwe, nieważne

niedopuszczalne - gdy ustawa wyraźnie wskazuje zakaz przeprowadzania tej czynności oraz gdy

niedopuszcalność wynika z charakteru czynności. Czynności niedopuszczalne nie mogą wywoływać skutków prawnych, nie mogą stanowić dowodu.

bezzasadne - bezzasadność stwierdza się po dokonaniu merytorycznej oceny czynności pod względem prawnym i faktycznym. Stwierdzenie bezzasadność powoduje różny skutek prawny, np.bezzasadność oskarżenia - umorzenie postępowania na posiedzeniu przed rozprawą, uznanie apelacji za bezzasadną - utrzymanie w mocy zaskarżonego orzeczenia.

bezskuteczne - z powodu niedopełnienia wskazanych w ustawie warunków, np. braki formalne, przekroczenie terminu zawitego.

wadliwe - czynności, co do których popełniono jakieś uchybienie w toku postępowania wpływające na treść tej czynności albo uchybienie dotyczące wydanej decyzji:

- wadliwość względna - może wywołać ją uchybienie stanowiące względną przyczynę odwoławcza

- wadliwość bezwzględna - związana jest z uchybieniem stanowiącym bezwzględną przyczynę odwoławczą

Wadliwość może być niekiedy usunięta w wyniku konwalidacji - z mocy samego prawa, na skutek działania organu procesowego lub na skutek działania stron procesowych. Konwalidacja jednak nie zawsze jest możliwa - istnieją sytuacje stwarzające tzw. stan nieodwracalny, np. w przypadku niesłusznego zatrzymania. Natomiast wadliwość orzeczeń kończących postępowanie może być usunięta tylko przez środki zaskarżenia.

Występuje również konwersja (zmiana) czynności z pozornie wadliwej na skuteczną, np. złożenia apelacji w terminie zawitym 7 dni od ogłoszenia wyroku traktuje się jako złożony w terminie wniosek o doręczenie wyroku z uzasadnieniem.

nieważne - w obecnie obowiązującym kpk nie jest przewidziana. Jednakże SN na wniosek Prokuratora Generalnego może unieważnić prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzekania, jeżeli orzeczenie to nie może być wzruszone w innym trybie przewidzianym w ustawach o postępowaniu sądowym.

f) czynności realne, spostrzeżenia procesowe i oświadczenia procesowe

czynności realne - polegają na dokonywaniu zmian w sytuacji zewnętrznej, np. przeszukanie

spostrzeżenia procesowe - przyjmowanie informacji oraz percepcja wrażeń przy dokonywaniu czynności procesowych , np. oględziny, eksperyment

oświadczenia:

- oświadczenia wiedzy - przekazanie informacji posiadanych przez uczestników procesu; wyróżnia się: oświadczenia dowodowe oskarżonego, świadka i biegłego, zawiadomienia i uzasadnienia

- oświadczenia woli - przewidziane prawem formy uzewnętrznienia woli lub dążeń uczestników procesu. Dzielą się na postulujące oraz imperatywne. Postulujące to z reguły oświadczenia uczestników procesu wobec organu procesowego, który jest uprawniony do wydania decyzji, zawierające postulat w formie, skargi, wniosku, prośby itd. Nie wiążą one organu, do którego są skierowane, natomiast cofnięcie takiego oświadczenia wiąże niekiedy organ procesowy (np. cofnięcie skargi oskarżyciela prywatnego przed rozpoczęciem przewodu sądowego). Imperatywne - wydają je organu procesowe i są wiążące w różnym zakresie. Wyróżnia się oświadczenia imperatywne w formie decyzji procesowych i poleceń. Polecenia wydawane przez sad lub prokuratora wiążą adresata polecenia, natomiast decyzje procesowe, które stanowią rozstrzygniecie określonej kwestii prawnej, wiążą uczestników procesu, organy procesowe oraz inne organy i instytucje. Decyzje procesowe zapadają w formie orzeczeń i zarządzeń.

g) odwoływalne i nieodwoływalne - oświadczenia woli o charakterze imperatywnym stanowiące polecenia są odwoływalne. Natomiast decyzje jako oświadczenia woli co do zasady nie są odwoływalne ( jednak można ją odwołać jeśli jej nie ogłoszono). Decyzje ogłoszone mogą być odwołane tylko przez instancję odwoławczą na skutek wniesienia środków zaskarżenia. Istnieją wyjątki od tej zasady, które jednak nie dotyczą wyroków.

Zaskarżenie postanowień lub zarządzeń przez wniesienie zażalenia może spowodować jego uwzględnienie, a więc zmianę decyzji przez organ, który je wydał. Bez środków zaskarżenia mogą ulec zmianie decyzje m.in. dotyczące stosowania środka zapobiegawczego.

Co do zasady odwołalność oświadczeń woli uczestników postępowania nie istnieje. Jest możliwa tylko wtedy, gdy ustawa wyraźnie to stanowi. Wyraża się jedna pogląd, że takie oświadczenia są odwoływalne z pewnymi ustawowymi ograniczeniami, np. związanymi z terminem. W ustawie wskazano również warunku związane z możliwością cofnięcia oświadczenia - dotyczy to np. cofnięcia środka odwoławczego. Ustawodawca przewidział także sytuacje, kiedy strona ma możliwość cofnięcia swojego oświadczenia woli, ale jego skuteczność ocenia sąd, np. odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia, które nie wiąże sądu.

38. Pojęcie prawomocności

Prawomocność to sytuacja prawna charakteryzująca się niepodważalnością dezycji procesowej tzn. ma moc normy prawnej. Ma ona dwa aspekty: formalny i materialny, ale dotyczą jednej i tej samej prawomocności.

Prawomocność formalna to sytuacja, w której decyzja nie podlega już zaskarżeniu za pomocą zwykłych środków zaskarżenia. Sprawa, która została prawomocnie zakończona, tworzy stan rzeczy osądzonej. Powstaje również domniemanie prawdziwości ustaleń dokonanych w decyzji oraz jej zgodności z przepisami prawa. Prawomocność formalną decyzja procesowa uzyskuje w następujących przypadkach:

  1. Wyczerpany został tok instancji, a więc zapadła decyzja organu drugiej instancji, która utrzymała w mocy zaskarżoną decyzję

  2. Niedopuszczalne jest zaskarżenie decyzji wydanej w pierwszej instancji (wydany w trybie doraźnym)

  3. Strona zrezygnowała z wniesienia środka odwoławczego w stosunku do decyzji wydanej przez organ pierwszej instancji bądź wniesiony środek cofnęła

Prawomocność materialna to sytuacja, w której nie jest dopuszczalne wszczęcie i prowadzenie od nowa postępowania już prawomocnie (formalnie) zakończonego. Chodzi tu nie tylko o ponowny proces przed tym organem , który już zakończył postępowanie, ale o jakikolwiek inny organ. Niedopuszczalne jest ponowne postępowanie przeciwko tej samej osobie o tę samą kwestię odpowiedzialności prawnej. Rozciąga się na postępowania incydentalne, pomocnicze, następcze i uzupełniające.

39. Terminy procesowe

Ustanowienie terminów procesowych uzasadnione jest obowiązkiem w postępowaniu karnym zasady szybkości i ekonomii procesowej, którego celem jest rozstrzygnięciem w rozsądnym terminie. Może być określony przez podanie czasu, a w którym czynność ma być dokonana, albo przez określenie terminu końcowego, do którego czynność ma być dokonana. Jest to termin maksymalny (terminus ad quem), a w pewnych przypadkach ustawodawca określa termin minimalny (terminus a quo). Terminy ustalone upływem czasu są podawane: w godzinach np. zatrzymanie, dniach np. wniesienie zażalenia, miesiącach np. czas trwania śledztwa czy w latach np. przedawnienie roszczeń odszkodowawczych lub też przez wskazanie czynności procesowej np. „do rozpoczęcia przewodu sądowego”.

Wyróżnia się trzy rodzaje terminów procesowych:

  1. Termin prekluzyjny – ma charakter materialnoprawny. Jest to okres, w którym czynność procesowa musi być wykonana pod rygorem bezskuteczności. Jest on nieprzekraczalny i wiąże organy procesowe oraz innych uczestników procesu. Są to m.in. 6-miesięczny termin od daty uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego do uchylenia lub zmiany tego postanowienia przez Prokuratora Generalnego na niekorzyść oskarżonego czy też określony relatywnie przez wskazanie momentu procesowego np. rozpoczęcie przewodu sądowego.

  2. Termin zawity – to termin, po upływie których czynność jest bezskuteczna, ale jest przywracalny. Są one oznaczane w ustawie i są to terminy do wnoszenia środków zaskarżenia oraz inne. Terminy obowiązują strony, a ich przywrócenie należy do kompetencji organów procesowych. Przywrócenie może nastąpić po złożeniu, w terminie zawitych 7 dni od daty ustania przeszkody stosownego, wniosku przez uprawniony podmiot. We wniosku należy wykazać, że niedotrzymanie terminu zawitego nastąpiło z przyczyn niezależnych. Jednocześnie należy dopełnić czynności, która miała być wykonana w terminie. Do przywrócenia terminu zawitego uprawniony jest organ, przed którym należało dokonać czynności. Organ wydaj odpowiednie postanowienie, na które służy zażalenie. Złożenie wniosku nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, ale organ może to zrobić, a jeżeli odmawia to nie musi swojej decyzji uzasadniać.

  3. Termin porządkowy(instrukcyjny) – to okres, w którym czynność procesowa powinna być wykonana. Dotyczy to zwykle organów procesowych. Ich przekroczenie nie powoduje ujemnych konsekwencji prawnych, ponieważ czynność dokonana po terminie jest skuteczna, ale może prowadzić do skutki pozaprocesowe np. postępowanie dyscyplinarne. Są to np. 14-dniowy dla sądu na sporządzenie uzasadnienia wyroku, 7-dniowy dla prokuratora na uzupełnienie braków formalnych aktu oskarżenia. Mogą być określanie ogólnie przez sformułowania: „niezwłocznie”, „natychmiast” czy „w każdym czasie”.

Sposób obliczania terminów – do biegu nie wlicza się dnia, od którego liczy się termin. Jeżeli jest oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach, koniec terminu przypada na ten dzień tygodnia lub miesiąca, który odpowiada początkowi terminu. Dzień ustawowo wolny -> następny dzień.

40. Dokumentowanie czynności procesowych

Czynności procesowe wymagają udokumentowania w celu ich utrwalenia. Podstawową formą udokumentowania jest protokół oraz notatka urzędowa.

1) Protokół - dokument sporządzony na piśmie przez uprawniony podmiot stwierdzający formę i treść danej czynności oraz odzwierciedlający jej przebieg; stanowi podstawowy dowód prawidłowości postępowania. Sporządzenie protokołu może być obligatoryjne lub fakultatywne.

Obligatoryjne w przypadku np.:

- przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie

- przesłuchania oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora

- dokonania oględzin

- zatrzymania

Niespisanie protokołu wtedy, kiedy jest to konieczne powoduje bezskuteczność czynności.

Fakultatywne spisanie protokołu następuje, gdy przeprowadzający czynność uzna to za potrzebne.

Protokół powinien zawierać m.in. oznaczenie czynności, jej czasu, miejsca oraz osób w niej uczestniczących, przebieg czynności, oświadczenia i wnioski jej uczestników.

Protokół z rozprawy ma prawo spisać jedynie aplikant lub pracownik sekretariatu; także asesor sądowy, jeżeli nie należy do składu orzekającego. Protokół z innych czynności procesowych może spisać również osoba przybrana w charakterze protokolanta lub sam prowadzący czynność.

Możliwe jest ograniczenie protokołu do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności procesowej - gdy czynność ta jest dodatkowo utrwalona za pomocą stenogramu albo urządzenia rejestrującego dźwięk lub obraz.

Do protokołu załącza się pisemne wyjaśnienia oskarżonego złożone w postępowaniu przygotowawczym na żądanie jego lub jego obrońcy.

Protokół uproszczony - w dochodzeniu; ograniczenie do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności (o ile zezwala na to ustawa)

Szczególna forma protokołu - wspólny protokół sporządzony z przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie oraz z przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej. Można w nim zamieścić także wniosek o ściganie, postanowienie o wszczęciu dochodzenia, odmowie wszczęcia dochodzenia itd.

Podpisanie protokołu - protokół podpisuje prowadzący czynność oraz co najmniej druga osoba uczestnicząca w tej czynności (w razie jej odmowy lub niemożności złożenia podpisu organ dokonujący czynności zaznacza przyczynę braku podpisu). Protokół rozprawy i posiedzenia podpisują przewodniczący (w razie jego niemożności - jeden z członków składu orzekającego, zaznaczając przyczynę) i protokolant.

Osoby biorące udział w czynności mogą żądać umieszczenia w protokole wszystkiego, co dotyczy ich praw lub interesów, odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych do protokołu. Przy podpisywaniu mogę zgłosić zarzuty co do treści protokołu.

Skreślenia, poprawki, uzupełnienia w protokole wymagają omówienia podpisanego przez osoby podpisujące protokół.

Sprostowanie protokołu rozprawy i posiedzenia - wniosek mogą złożyć strony oraz osoby mające w tym interes prawny, przed wysłaniem akt sprawy do wyższej instancji. Sprostowanie następuje na mocy zarządzenia przewodniczącego, po uprzednim wysłuchaniu protokolanta - umieszcza się w protokole odpowiednią wzmiankę, zawiadamia się o tym również strony. Jeżeli przewodniczący nie przychyli się do wniosku o sprostowanie, orzeka w tej kwestii sąd w składzie którym rozpoznawał sprawę (postanowieniem, po wysłuchaniu protokolanta). O odmowie sprostowania zawiadamia się osobę, która złożyła wniosek o sprostowanie.

2) Jeżeli spisanie protokołu nie jest obligatoryjne - można ograniczyć się do notatki urzędowej. Jest ona dokumentem relacjonującym treść i formę czynności, niebędącym protokołem. Sporządza się ją także dla dokumentowana czynności nieprocesowych, np. operacyjno - rozpoznawczych. Nie wolno jednak odczytywać na rozprawie notatki urzędowej z czynności, z których wymagane jest spisanie protokołu.

Czynności procesowe obok zaprotokołowania, dokumentuje się również za pomocą stenogramu oraz urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk.

3) Stenogram sporządzany jest przez stenografa, który musi złożyć odpowiednie przyrzeczenie. Przekłada on stenogram na pismo zwykłe. Stenogram raz jego przekład podpisywane są przez stenografa oraz przewodniczącego rozprawy lub przeprowadzającego czynność.

4) utrwalanie za pomocą urządzenia rejestrującego obraz/dźwięk - należy uprzedzić o tym osoby uczestniczące w czynności. Utrwalone w ten sposób powinno być przesłuchanie świadka lub biegłego, gdy zachodzi niebezpieczeństwo , że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu, gdy przesłuchanie następuje w ramach pomocy prawnej, gdy następuje przesłuchanie pokrzywdzonego przestępstwami z rozdziałów XXV i XXVI, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat oraz świadka, który nie ukończył 15 lat w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub o przestępstwa określone w rozdziale XXV Kodeksu karnego.

5) Utrwalanie prywatnie czynności procesowych za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk jest możliwe tylko wtedy gdy sąd na wniosek strony wyrazi na to zgodę.

Sporządzenie protokołu, stenogramu, i zarejestrowania audiowizualnego czynności wymaga bezstronności. Z tego też względu następuje wyłączenie protokolanta oraz stenografa z tych samych powodów co sędziego.

41. Dostęp do akt postępowania karnego

Realizacja zasady jawności i prawa do informacji.

W TOKU POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

Tylko za zgodą prowadzącego - Na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym przysługuje stronom zażalenie; na zarządzenie prokuratora zażalenie przysługuje do prokuratora bezpośrednio przełożonego.

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w toku postępowania przygotowawczego stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpłat-nie uwierzytelnione odpisy lub kserokopie tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze. Za zgodą prokuratora akta w toku postępowania przygotowawczego mogą być w wyjątkowych wypadkach udostępnione innym osobom.

Zawsze udostępnia się:

1. Pokrzywdzonemu oraz instytucji wymienionej w art. 305 § 4 przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, a stronom – na postanowienie o jego umorzeniu. Uprawnionym do złożenia zażalenia przysługuje prawo przejrzenia akt. 306

2. Jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia śledztwa, na wniosek podejrzanego lub jego obrońcy o końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania, prowadzący postępowanie powiadamia podejrzanego i obrońcę o terminie końcowego zaznajomienia, pouczając ich o prawie uprzedniego przejrzenia akt w ter-minie odpowiednim do wagi lub zawiłości sprawy, określonym przez organ procesowy. 321

W POSTĘPOWANIU JURYSDYKCYJNYM 156 158

W razie przesłania akt prokuratorowi jest on obowiązany udostępnić je stronie, obrońcy lub pełnomocnikowi.

RYGOR PRZY ISTNIENIU TAJEMNICY PAŃSTWOWEJ

Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”, przeglądanie akt, sporządzanie odpisów i kserokopii odbywa się z zachowaniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd. Uwierzytelnionych odpisów i kserokopii nie wydaje się, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Ważne z wykładu: Z reguły decyzja prowadzącego postępowanie przygotowawcze na udostępnienie akt jest zaskarżalna, 156 nie przewiduje żadnych przesłanek o których uzależniona jest zgoda prowadzącego postępowanie. Na podstawie jakich kryteriów organ odwoławczy ma więc kontrolować prawidłowość decyzji? Organ odwoławczy nie ma możliwości skontrolowania decyzji.

Zakresowe orzeczenie TK: Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 156 § 5 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego w zakresie, w jakim umożliwia arbitralne wyłączenie jawności tych materiałów postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Nowela KPK 156§5a udostępnia się akta sprawy w części zawierającej dowody wskazane we wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania oraz wymienione w postanowieniu o zastosowaniu albo przedłużeniu tymczasowego aresztowania.

Zdanie 2: Prokurator może odmówić zgody na udostępnienie akt w tej części tylko wówczas gdy zachodzi uzasadniona obawa, że -> wyjątki.

Obecna regulacja jest jeszcze bardziej krytykowana niż poprzednia, ponieważ nie tylko nie poprawiła prawa do obrony w znaczeniu materialnym zgodnie z wymogami habeas ;pcorpus, ale pogorszyła sytuację – wyjątki stały się regułą.

Projekt noweli KPK gruntownie zmienia kwestią dostępu oskarżonego czy też podejrzanego do akt oskarżenia w kierunku urealnienia uprawnienia i uczynienia go rzeczywiście skutecznym .Prawo dostępu do akt zajmuje więc ważne miejsce w projekcie komisji kodyfikacyjnej.

42. Pojęcie i kategorie uczestników procesu

Uczestnik procesu to kategoria zbiorcza obejmująca każda osobę, która spełnia w procesie funkcje wyznaczona jej przez normy prawa karnego procesowego. Są to osoby, które przeprowadzają czynności procesowe lub tylko w nich uczestniczą (bardziej lub mniej aktywnie). Każda z nich pełni funkcje procesowa określona przez prawo, wyznaczające jej miejsce w układzie stosunków nawiązanych w procesie. Można wyróżnić następujące kategorie uczestników procesu:

I.) Organy procesowe

II.) Strony procesowe

III.) Reprezentanci stron procesowych

IV.) Rzecznicy interesu społecznego

V.) Osobowe źródła dowodowe

VI.) Pomocnicy organów procesowych

W sprawie punktów I i II proszę zajrzeć do odpowiednio do zagadnienia numer 43 i 44.

Ad II.) Reprezentant strony procesowej to osoba działająca za stronę w jej imieniu i na mocy odpowiedniego tytułu prawnego. Reprezentantów można podzielić na:

1.) obrońców

2.) pełnomocników

3.) przedstawicieli ustawowych

Ad. 1.) Obrońca to przedstawiciel procesowy oskarżonego. Funkcje procesowa obrońcy mogą pełnić wyłącznie osobę uprawnione do obrony w myśl przepisów o ustroju adwokatury. Mogą być to adwokaci lub aplikanci adwokaccy (po 6 miesiącach aplikacji mogą zastępować adwokata przed sadami rejonowymi, organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami; po 1,5 roku przed wszystkimi sadami z wyjątkiem Sadu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Stanu). Mogą oni podejmować czynności wyłącznie na korzyść oskarżonego! W tym względzie obowiązuje domniemanie dobrej wiary obrońcy. Decydujące dla oceny działania jest subiektywne przekonanie o działaniu na korzyść, a nie sam efekt. Udział obrońcy nie wyłącza możliwości osobistego działania przez oskarżonego. Obrońca może bronić kilku oskarżonych jeżeli ich interesy nie są ze sobą sprzeczne. Ze względu na rodzaj tytułu prawnego obrońców można podzielić na:

a.) obrońców z wyboru - wówczas tytułem prawnym jest umowa (pełnomocnictwo) wiążąca obrońcę z klientem. To ona określa szczegółowe warunki oraz zakres obrony. Szczególnym przypadkiem jest pełnomocnictwo tymczasowe, które jest udzielane obrony przez osobę trzecia w sytuacji kiedy oskarżony jest pozbawiony wolności, o czym należy niezwłocznie go powiadomić. Pierwsze spotkanie obrony z oskarżonym decyduje, czy stosunek prawny przetrwa, czy zostanie zerwany.

b.) obrońców z urzędu - wówczas tytułem prawnym jest zarządzenie prezesa sadu właściwego do rozpoznania sprawy. Można go wyznaczyć w sytuacji, gdy oskarżony nie posiada obrońcy z wyboru. Obrońca z urzędu ma obowiązek podejmować czynności do prawomocnego zakończenia sprawy. Powołuje się go:

- na wniosek oskarżonego, jeżeli w sposób należyty wykaże, ze nie jest w stanie pokryć kosztów obrony, bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny

- gdy zachodzi przypadek obrony obligatoryjnej (Np. art. 79, 80 kpk), a oskarżony nie posiada obrony z wyboru.

Ad. 2.) Pełnomocnik działa w interesie strony innej niż oskarżony (Np. powód cywilny, oskarżyciel posiłkowy uboczny) oraz w interesie osoby nie będącej strona, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu (jednakże sad lub prokurator może odmówić dopuszczenia pełnomocnika takiej osoby do udziału w sprawie jeżeli uzna, ze nie wymaga tego obrona interesów osoby nie będącej strona). Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny. Zastosowanie mają tutaj wyżej wspomniane przepisy o pełnomocnictwie tymczasowym. Pełnomocnik może podejmować czynności również na niekorzyść oskarżonego. Można również wyznaczyć pełnomocnika z urzędu jeżeli osoba wykaże w sposób należyty, że nie jest w stanie pokryć kosztów pełnomocnictwa bez uszczerbku w niezbędnym utrzymaniu siebie i rodziny.

Ad. 3.) a.) Przedstawiciele ustawowi to osoby reprezentujące z mocy ustawy pokrzywdzonych małoletnich bądź ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo:

- rodzice, jeżeli dziecko znajduje się pod władzą rodzicielska obojga rodziców, to każde z nich jest jego przedstawicielem ustawowym

- osoba pod której stała piecza pozostaje pokrzywdzony

- opiekun prawny wyznaczony przez sad opiekuńczy

b.) Przedstawicielem jest także osoba, pod której piecza pozostaje będąca pokrzywdzonym osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia.

c.) Przedstawicielem jest także osoba z mocy ustawy reprezentująca oskarżonego nieletniego lub ubezwłasnowolnionego

Zobowiązani są, podobnie jak obrońca, do podejmowania czynności wyłącznie na korzyść osoby reprezentowanej. Posiadanie przedstawiciela nie wyłącza możliwości do samodzielnego działania w procesie.

IV.) Rzecznik interesu społecznego to osoba działająca niezależnie od stron na rzecz interesu społecznego. W tym celu prawo procesowe gwarantuje mu szereg uprawnień służących jego realizacji. Może być nim na przykład:

1.) Rzecznik Praw Obywatelskich

2.) Przedstawiciel społeczny

3.) Prokurator Generalny

Ad. 1.) Rzecznik Praw Obywatelskich, stojący na straży wolności i praw człowieka i obywatela. W procesie karnym posiada między innymi następujące uprawnienia:

a.) możliwość wniesienia kasacji od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie

b.) możliwość w związku z podjęciem sprawy samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające, zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części

c.) zażądać przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, prokuraturę i inne organy ścigania

d.) po zbadaniu sprawy może żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi

e.) po zbadaniu sprawy może żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu

Ad. 2.) Przedstawiciel społeczny może działać w procesie w roli rzecznika interesu społecznego. Zgłosić swój udział może, przez swojego przedstawiciela, organizacja społeczna do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Sąd dopuszcza przedstawiciela, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości (na postanowienie o odmowie dopuszczenia zażalenie nie przysługuje). Można dopuścić przedstawicieli wielu organizacji społecznych do udziału w procesie. Przysługują mu uprawnienia do:

a.) uczestnictwa w rozprawie w pierwszej i drugiej instancji

b.) zgłaszania wniosków w sprawach, w których chce zająć stanowisko ze względu na chroniony interes społeczny

c.) wypowiadania się i składania oświadczeń na piśmie

d.) przeglądania akt sprawy za zgodą prezesa sądu

e.) zabrania głosu po zamknięciu przewodu sądowego

Ad. 3.) Prokurator Generalny występuje w charakterze rzecznika interesu społecznego, gdy wnosi kasację od prawomocnego orzeczenia sądu.

Ad. V.) Osobowe źródła dowodowe to osoby wezwane przez organ procesowy do dostarczenia środka dowodowego. Wśród nich można wyróżnić:

1.) Oskarżonego

2.) Świadka

3.) Biegłego

4.) Osobę poddaną oględzinom lub badaniom ciała

5.) Zawodowy kurator sądowy

6.) Funkcjonariusz Policji

Ad VI.) Pomocnicy organów procesowych to osoby ułatwiające organom procesowym wykonywanie ich funkcji. Warunkiem zaliczenia do tej kategorii jest określenie roli danej osoby przez prawo procesowe, choćby w formie wzmianki. Przykładowo wymienić można:

1.) Specjalistów

2.) Protokolantów

3.) Stenografów

4.) Tłumaczy

5.) Konwojentów Policji

43. Organy procesowe

Organy procesowe zalicza się do szerszej kategorii uczestników procesu karnego. W procedurze karnej organem procesowym jest organ państwa mający określoną przez właściwe przepisy strukturę organizacyjna oraz wyposażony w określone uprawnienia i obowiązki. Spośród innych uczestników procesu, wyróżnia je ich pozycja - są one podmiotami prowadzącymi postępowanie, maja kompetencje do wydawania decyzji procesowych. To one maja zasadniczy wpływ na wszczęcie, przebieg oraz wyniki postępowania. W zależności od stadium procesu karnego, można wyróżnić:

1. Organy postępowania przygotowawczego

2. Organy postępowania jurysdykcyjnego

3. Organy postępowania wykonawczego

Ad 1.) Organy postępowania przygotowawczego:

Wyróżnia się wśród nich:

1. a.) Organy prowadzące postępowanie - bezpośrednio zaangażowane w dane śledztwo (dochodzenie), podejmujące czynności procesowe w celu realizacji zadań procesu karnego. W tym celu wydaja określone decyzje procesowe (Np. postanowienie o wszczęciu, umorzeniu etc.)

1. b.) Organy nadzorujące postępowanie - co do zasady nie angażujące się w postępowanie bezpośrednio. Pełnią funkcje nadzorcze oraz kontrolne. W polskim modelu postępowania są to najczęściej prokurator(Np. zatwierdzenie decyzji o umorzeniu) lub sad (decyzja w przedmiocie tymczasowego aresztowania).

Postępowanie przygotowawcze mogą prowadzić następujące organy:

- prokurator

- Policja

- Straż Graniczna

- ABW

- CBA

- urząd skarbowy

- inspektor kontroli skarbowej

- urząd celny

- Żandarmeria Wojskowa

- Inspekcja Handlowa

- Państwowa Inspekcja Sanitarna

- Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej

- Straż Leśna

- Straż Łowiecka

Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Dla realizacji tychże celów w postępowaniu przygotowawczym prokurator jest panem procesu (dominus litis), który:

- prowadzi śledztwo

- może prowadzić dochodzenie

- nadzoruje postępowanie przygotowawcze w zakresie w jakim sam go nie prowadzi

- występuje w roli oskarżyciela publicznego przed sadami

- w postępowaniu wykonawczym jest strona przed sadem

Prokuratura w Polsce jest zorganizowana wg następujących zasad:

- zasada centralizmu i jednoosobowego kierownictwa

- zasada nominacji

- zasada hierarchicznego podporządkowania

- zasada substytucji

- zasada dewolucji

- zasada indyferencji

Inne organy postępowania przygotowawczego prowadza czynności zgodnie ze swoja ustawowa właściwością ( Straż Leśna - w sprawach leśnych, Łowiecka w łowieckich, PIS w sanitarnych itd.)

Ad 2.) Organy postępowania jurysdykcyjnego:

W tym stadium procesu dominus litis jest sad. W znaczeniu procesowym „sad” oznacza zespół osób lub osobę, które - wyposażone w atrybut niezawisłości - powołane są do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. W myśl zasady trójpodziału władzy, władzę sadownicza sprawują sady i trybunały ( art. 10 ust. 2 Konstytucji). W sprawach o przestępstwa i wykroczenia oraz przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe właściwe są:

- sady powszechne

- sady wojskowe

- Sad Najwyższy

- Trybunał Stanu

- Trybunał Konstytucyjny

Sady powszechne (sprawujące wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych do właściwości innych sadów) to:

- sady rejonowe

- sady okręgowe

- sady apelacyjne

Każdą sprawę karna rozpatruje wiec, niezależny, niezawisły, utworzony ustawa, oraz właściwy sad. Wyróżnia się:

- właściwość funkcjonalna

- właściwość rzeczowa

- właściwość miejscowa

- właściwość łączna

- właściwość z delegacji

Sędziowie (nie sady!) podlegają wyłączeniu zgodzie z art. 40 oraz 41 kpk.

Ad 3.) Organy postępowania wykonawczego realizują trzecie stadium procesu karnego zgodnie z przepisami kodeksu karnego wykonawczego. W sprawach w nim nieuregulowanych stosuje się odpowiednio przepisy kpk. Postępowanie wykonawcze wszczyna się bezzwłocznie, gdy orzeczenie stało się wykonalne, tj. prawomocne, chyba ze ustawa stanowi inaczej. Organami tymi są:

- sad pierwszej instancji

- sad penitencjarny

- prezes sadu lub upoważniony sędzia

- sędzia penitencjarny

- dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej

- sadowy kurator zawodowy

- sadowy lub administracyjny organ egzekucyjny

- urząd skarbowy

- odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego

- inny organ uprawniony przez ustawę do wykonywania orzeczeń

43a. Właściwość sądu.

Zakresy działań sądów powszechnych, szczególnych i SN oraz związane z nimi zakresy uprawnień wyznaczają przepisy o właściwości sądów.

Właściwość sądu oznacza uprawnienie( i jednocześnie obowiązek) do dokonania określonej czynności lub zespołu czynności procesowych. W literaturze procesu karnego wyróżnia się:

Właściwość funkcjonalną, rzeczową, miejscową, łączną i właściwość z delegacji.

Funkcjonalna wskazuje te czynności, do których uprawniony jest dany sąd. Przykładowe czynności:

Sąd rejonowy - orzekanie w pierwszej instancji w ramach swoje właściwości rzeczowej w postępowaniu zwyczajnym(art 24), rozpoznawania środków odwoławczych w wypadkach wskazanych w ustawie, stosowanie aresztu jako kary porządkowej(art 290), udzielanie pomocy prawnej innym sądom(396). Sąd okręgowy - orzekanie w I instancji w ramach swej właściwości rzeczowej(art 25), rozpatrywanie środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie rejonowym(25), wydawanie listu żelaznego(281). Sąd apelacyjny - rozpoznawania środków odwoławczych od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie okręgowym(art 26), rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między sądami okręgowymi (art 38). Sąd Najwyższy - orzekanie w trybie kasacji (27 i 525), rozstrzyganie na wniosek sądu odwoławczego o zagadnieniach prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy i ewentualne przejęcie takiej sprawy do swego rozpoznania( 441).

Właściwość rzeczowa jest uprawnieniem i obowiązkiem sądu do całościowego rozstrzygnięcia w pierwszej instancji kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego w związku z zarzucanym mu czynem przestępnym. Wskazuje który z sądów(rejonowy bądź okręgowy) jest właściwy w I instancji, ze względu na rodzaj przestępstwa. Przykłady: Sąd rejonowy - wszystkie sprawy, z wyjątkiem tych, które ustawa przekazuje do właściwości innych sądów. Sąd okręgowy - zbrodnie określone w KK oraz ustawach szczególnych, określone występki(art 25 między innymi: przestępstwa przeciwko pokojowi, RP, wojenne).

Właściwość miejscowa - rozstrzyga, który z sądów rozpoznających sprawy w I instancji jest właściwy, ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa(miejsce działania/zaniechania przestępcy, miejsce w którym skutek nastąpił lub miał nastąpić według zamiaru sprawcy). Okręgi sądów określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16.10.02. Art 31 i 32 kpk wyliczają odstępstwa od powyższej zasady. Może to być sąd macierzystego portu statku, sąd w którego okręgu ujawniono przestępstwo, ujęto oskarżonego lub oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał. Gdy przestępstwo popełnione zostało w okręgu kilku sądowy, właściwy jest ten, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

Właściwość łączna oznacza możliwość łącznego rozpoznania kilku spraw karnych należących do właściwości różnych sądów w jednym wspólnym postępowaniu przed jednym sądem. Podzielić ją można na właściwość łączną ze względów podmiotowych( 1 osoba popełnia kilka przestępstw w kilku okręgach - właściwy jest sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze) oraz ze względów przedmiotowych( w stosunku do współsprawców - sąd właściwy dla sprawców, jest właściwy również dla podżegaczy, pomocników, innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, jeżeli postępowania przeciwko nim toczą się jednocześnie, art 33 i 34kpk). Właściwość łączna stanowi odstępstwo od właściwości rzeczowej lub miejscowej.

Właściwość z delegacji -stanowi odstępstwo od właściwości miejscowej. Sąd wyższego rzędu może przekazać rozpoznanie sprawy innemu sądowi np. ze względu na ekonomię procesową. SN może ze względu na dobro wymiaru sprawiedliwości przekazać sprawę na wniosek właściwego sądu(pierwotnie właściwego) - innemu sądowi równorzędnemu.

Do właściwości z delegacji należy też szczególny przypadek odstępstwa od właściwości rzeczowej sądu - sąd apelacyjny, może na wniosek sądu rejonowego przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu(w I instancji) sprawę o jakiekolwiek przestępstwo ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy. Zawiłość może polegać na trudnym do oceny sposobie działania sprawcy, którego ocena może zależeć od skomplikowanych merytorycznie opinii biegłych. Orzekanie wówczas wymaga większego doświadczenia życiowego i orzeczniczego. 

43b. Odstępstwa od rozpoznania sprawy przez sąd właściwy. Spory o właściwość

Ustawodawca dopuszcza spór między sądami równorzędnymi, który może dotyczyć wyłącznie właściwości miejscowej. Rozstrzyga go ostatecznie sąd wyższego rzędu nad sądem, który pierwszy wszczął spór.(art 38). Spór może mieć charakter pozytywny lub negatywny. Pozytywny - gdy więcej niż 1 sąd uważa się za właściwy w sprawie, negatywny - gdy żaden z sądów nie uważa się za właściwy.

Spór pozytywny wszczyna sąd, który jako drugi uznał się za właściwy zaś negatywny ten, który jako pierwszy nie przyjął sprawy przekazanej mu przez inny sąd. Wszczynający spór, w zależności od jego charakteru - wydaje postanowienie, w którym uznaje się za właściwy lub niewłaściwy do rozpoznania sprawy. Sąd wyższego rzędu rozstrzyga spór postanowieniem, które jest wiążące dla sądów będących w sporze. Nie przysługuje na nie zażalenie. Należy pamiętać, że w trakcie trwania sporu, każdy z sądów obowiązany jest do dokonywania czynności niecierpiących zwłoki. Nie jest dopuszczalny spór między sądem powszechnym a sądem wojskowym. Jeśli sąd wojskowy przekaże sprawę sądowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy mu przekazanej przez ten sąd, sprawę rozpoznaje sąd powszechny (art 39).

Może się zdarzyć sytuacja, w której sąd obowiązany jest do rozpoznania sprawy, nienależącej do jego właściwości. Art 35 §2 stanowi o tym, że jeżeli sąd na rozprawie głównej stwierdza, że nie jest właściwy miejscowo lub że właściwy jest sąd niższego rzędu, może przekazać sprawę innemu sądowi jedynie wtedy, gdy powstaje konieczność odroczenia rozprawy.

Art 400 stanowi zaś, że jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd, nie przekazując sprawy właściwemu sądowi rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując w dalszym jej toku przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Przepis stosuje się również w sprawach o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej. A contrario należy wnioskować, że jeśli okoliczność ta ujawni się przed rozpoczęciem przewodu - sąd obowiązany jest przekazać sprawę do sądu właściwego. Wyjątek stanowi sytuacja, w której przed rozpoczęciem rozprawy sąd rejonowy stwierdził, że czyn stanowi wykroczenie, ale nie dokonano tego w wydziale grodzkim. W takim przypadku pozostaje on właściwy, bowiem sąd grodzki jest jedynie wydziałem rejonowego i wydział karny może bez przekazania wydziałowi grodzkiemu rozpoznać sprawę. Rozwiązanie przyjęte w art powyższym służy ekonomii procesowej.

44. Strony procesowe. Pojęcie i rodzaje

I. Wśród uczestników procesu karnego szczególne miejsce zajmują strony procesowe. Brak jest definicji legalnej strony procesowej, w doktrynie natomiast występują spory ;-) co do znaczenia tego terminu. Pojecie to jest ściśle związane z kontradyktoryjnością procesu. Strona jest podmiot mający interes prawny w określonym, korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strony mogą działać w procesie osobiście, a przypadkach przewidzianych w ustawie przed przedstawiciela ustawowego lub swój organ, a także przez obrońcę lub pełnomocnika. Można przeprowadzić rożne podziały stron:

1.strony zasadnicze i szczególne

2.strony bierne (defensywne) i czynne (ofensywne)

3.strony karne i cywilne

4.strony zastępcze i strony nowe

Ad 1.) a) strony zasadnicze to podmioty występujące w trybie zwyczajnym oraz w większości trybów szczególnych. Zaliczamy do nich:

- w postępowaniu przygotowawczym: podejrzanego i pokrzywdzonego

- w postępowaniu sadowym: oskarżycieli (publiczny, posiłkowy, prywatny), powoda cywilnego i oskarżonego.

b) strony szczególne to podmioty występujące tylko w określonym trybie szczególnym i tylko z tym trybem związane. Występują w postępowaniu karnym skarbowym:

-interwenient tj. podmiot, który nie będąc podejrzanym lub oskarżonym w danej sprawie skarbowej, zgłasza roszczenie co do przedmiotów podlegających przepadkowi

-podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej tj. osoba fizyczna, osoba prawna, lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, którą organ prowadzący postępowaniu wezwał do udziału w tym charakterze.

Oraz w postępowaniu z nieletnimi:

- nieletni

- rodzice

- opiekun małoletniego

- prokurator

Ad 2.) a) stroną czynną jest podmiot występujący do właściwego organu z zadaniem rozstrzygnięcia o odpowiedzialności prawnej. Zaliczyć tu można:

- pokrzywdzonego

- oskarżyciela

- powoda cywilnego

- interwenienta

b) stroną bierną jest podmiot przeciwko któremu skierowane jest zadanie rozstrzygnięcia o odpowiedzialności prawnej. Zaliczamy tu:

- oskarżonego

- podejrzanego

- skazanego

- pozwany cywilnie

- podmiot pociągnięty do odpowiedzialności posiłkowej

Ad 3.) a) stroną karną jest podmiot, którego dotyczy rozstrzygniecie w kwestii odpowiedzialności karnej, tj.:

- oskarżony

- oskarżyciel

b) strona cywilna to podmiot odpowiedzialności cywilnej w procesie karnym, tj.:

- powód cywilny

- pozwany cywilnie

Ad 4.)a) strona zastępcza to osoba mogąca z mocy upoważnienia ustawowego wykonywać prawa pokrzywdzonego, który zmarł zanim jeszcze stal się strona procesu

b) strona nowa to osoba wstępująca w prawa zmarłego pokrzywdzonego, który jeszcze przed śmiercią uzyskał status strony.

Podmiotami uprawnionymi do działania w charakterze strony nowej lub zastępczej są osoby najbliższe (małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, oraz osoba pozostająca we wspólnym pożyciu) oraz jeżeli brak takich osób prokurator.

Podmiot chcący stać się strona musi wykazać się zdolnością procesowa, legitymacja oraz zdolnością do czynności procesowych.

II. 1. Oskarżyciel publiczny to organ państwa, który wnosi i popiera oskarżenie w sprawach o przestępstwa publicznoskargowe, a wyjątkowo także w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe. Nie działa on w swoim interesie, lecz w interesie publicznym. Ma on obowiązek wniesienia i popierania aktu oskarżenia o czyn ścigany z urzędu oraz uzyskania stosownego zezwolenia władzy, od którego ustawa uzależnia ściganie. Dąży do sprawiedliwego rozstrzygnięcia w przedmiocie procesu. Na nim spoczywa ciężar dowodu. Jest nim przede wszystkim prokurator. Na mocy szczególnych ustaw może być nim inny organ państwowy, Np.:

- organy Inspekcji Handlowej w zakresie swojej właściwości

- organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w zakresie swojej właściwości

- urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej w zakresie swojej właściwości

- Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej w zakresie swojej właściwości

Oskarżyciel publiczny może odstąpić od oskarżenia co jednak nie wiąże sadu. Podlega wyłączeniu na mocy odpowiedniego stosowania przepisów art. 40 par. 1 pkt. 1-4, 6, 10 oraz par. 2 oraz 41 kpk., a także na mocy art.42.kpk.

2. Pokrzywdzony to osoba fizyczna lub prawna (względnie instytucja samorządowa lub społeczna choćby nie miała osobowości prawnej), której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. W postępowaniu przygotowawczym jest strona z mocy prawa, ma on uprawnienia miedzy innymi do:

- inicjatywy w zakresie wszczęcia postępowania

- informacji o uprawnieniach i obowiązkach

- inicjatywy dowodowej

- udziału w czynnościach niepowtarzalnych oraz innych czynnościach śledczych lub czynnościach dochodzenia

- wnoszenia zażaleń na rozstrzygnięcia oraz inne czynności organu postępowania przygotowawczego

W stadium jurysdykcyjnym pokrzywdzony może zapewnić sobie pozycje strony wstępując w role:

- oskarżyciela posiłkowego ubocznego

- oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego

- oskarżyciela prywatnego

-powoda cywilnego

Z racji samego pokrzywdzenia w postępowaniu sadowym przysługują mu miedzy innymi następujące uprawnienia:

- prawo do uczestnictwa w rozprawie głównej

- prawo do wniesienia apelacji od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu

- prawo do złożenia wniosku o podjecie postępowania warunkowo umorzonego

3. Oskarżyciel posiłkowy to pokrzywdzony, który w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego może w stadium jurysdykcyjnym działać jako strona obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Występuje w polskim procesie karnym w 3 typach:

a) oskarżyciel posiłkowy uboczny

b) oskarżyciel posiłkowy subsydiarny

c) oskarżyciel posiłkowy konkurujący

Ad. a) oskarżyciel posiłkowy uboczny to pokrzywdzony, który jeżeli oskarżyciel publiczny wniesie akt oskarżenia do sadu może do rozpoczęcia przewodu sadowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, ze będzie działał w tym charakterze. Sad może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych w procesie (zażalenie nie przysługuje). Oskarżyciel posiłkowy uboczny, który odstąpił od oskarżenia nie może się ponownie do postępowania przyłączyć. Brak jego obecności nie tamuje rozpoznania sprawy. Dysponuje on w procesie szeregiem uprawnię, które może realizować samodzielnie, niezależnie od oskarżyciela publicznego (Np. inicjatywa dowodowa, składanie wniosków/oświadczeń)

Ad b) oskarżyciel posiłkowy subsydiarny to pokrzywdzony, który po spełnieniu określonych warunków formalnych - w przypadku nie wniesienia aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego - może działać w procesie jako strona zamiast oskarżyciela publicznego, wnosząc do sadu samodzielny akt oskarżenia. Warunku formalne są następujące: pokrzywdzony może złożyć zażalenie do sadu właściwego do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania (wyjątkowo zażalenie na postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw wnosi się do prokuratora właściwego do sprawowania nadzoru nad dochodzeniem, przy czym jeżeli prokurator nie przychyli się do zażalenia wnosi je do sadu). Sad uchylając postanowienie o odmowie wszczęcia albo umorzeniu postępowania przygotowawczego wskazuje powody uchylenia, a w miarę potrzeby także okoliczności, które należy wyjaśnić lub czynności, które należy przeprowadzić. Jeżeli prokurator po wykonaniu zaleceń sadu nie znajdzie podstaw do wniesienia aktu oskarżenia ponownie wydaje postanowienie o umorzeniu bądź odmowie wszczęcia postępowania. W takim przypadku pokrzywdzony może wnieść subsydiarny akt oskarżenia do sadu, o czym należy do pouczyć. Jeżeli sad po rozpoznaniu zażalenia na postanowienie utrzymuje je w mocy zamyka pokrzywdzonemu drogę do uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego. Istnieje możliwość podważenia negatywnej dla pokrzywdzonego decyzji sadu na mocy kasacji złożonej przez Prokuratora Generalnego oraz Rzecznika Praw Obywatelskich.

Przy sporządzaniu aktu oskarżenia obowiązuje przymus adwokacko-radcowski. Prokurator może brać udział w sprawie wszczętej na podstawie subsydiarnego aktu oskarżenia jako rzecznik interesu społecznego. Po odstąpieniu od oskarżenia pokrzywdzony nie może ponownie wstąpić w role strony. W takiej sytuacji sad zawiadamia prokuratora i jeżeli ten w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia nie przystąpi do postępowania sad je umarza. Instytucji oskarzyciela posiłkowego subsydiarnego nie stosuje się:

- w postępowaniu w wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i o zastosowaniu środków zabezpieczających

- w pozakodeksowym trybie szczególnym w postępowaniu w sprawach nieletnich

- w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe

4. Oskarżyciel prywatny to pokrzywdzony, który wnosi i popiera oskarżenie o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego (Np. zniesławienie, pomówienie, zniewaga). Pokrzywdzony uzyskuje status oskarzyciela prywatnego w wyniku:

- wniesienia skargi prywatnej

- złożenia oświadczenia o przyłączeniu się do toczącego się juz postępowania prywatnoskargowego wszczętego na skutek skargi innego pokrzywdzonego tym samym czynem

- złożenia oświadczenia o podtrzymaniu oskarżenia w sytuacji, gdy prokurator odstępuje od wcześniej wniesionej przezeń skargi.

Skarga prywatna może być wniesiona w postaci:

- prywatnego aktu oskarżenia, w którym wystarczy wskazać oskarżonego, zarzucany mu czyn oraz dowody na poparcie oskarżenia

- skargi składanej Policji, która w razie potrzeby zabezpiecza dowody, a następnie przesyła skargę do właściwego sadu

Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prywatny akt oskarżenia lub skargę do Policji lub oświadczenie o przyłączeniu się do toczącego się postępowania lub podtrzymaniu oskarżenia jako prywatne może złożyć przedstawiciel ustawowy albo osoba pod której stała opieka pokrzywdzony pozostaje.

Odstąpienie oskarzyciela prywatnego od oskarżenia może nastąpić poprzez:

- niestawiennictwo na posiedzeniu pojednawczym lub na rozprawie głównej bez usprawiedliwionej przyczyny

- złożenia przez oskarzyciela prywatnego stosownego oświadczenia na piśmie lub ustnie do protokółu

Jeżeli wymaga tego interes społeczny możliwa jest ingerencja prokuratora w proces:

- przy braku skargi pokrzywdzonego prokurator wszczyna postępowanie przygotowawcze o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego z urzędu, a następnie wnosi i popiera akt oskarżenia przed sadem, przez co postępowanie przeradza się w publicznoskargowe

- prokurator wstępuje do postępowania wszczętego juz w wyniku wniesienia przez pokrzywdzonego prywatnego aktu oskarżenia, co powoduje, ze postępowanie staje się publicznoskargowe

Istnieje możliwość tzw. oskarżenia wzajemnego. Stosuje się ja, jeżeli oskarżony - do czasu rozpoczęcia przewodu sadowego na rozprawie głównej - wnieść przeciwko oskarżycielowi prywatnemu wzajemny akt oskarżenia o ścigany z oskarżenia prywatnego czyn pozostający w związku z czynem mu zarzucanym. W takiej sytuacji sad uprawniony jest do łącznego rozpoznania obu spraw. W powyższej sytuacji występuje kumulacja ról procesowych obu podmiotów, korzystają oni zarówno z uprawnień oskarzyciela, jak i oskarżonego. W literaturze wskazuje się następujące warunki dopuszczalności oskarżenia wzajemnego:

- oskarżonym wzajemnie może być wyłącznie bezpośrednio pokrzywdzony

- oskarżenie wzajemne może być wniesione do rozpoczęcia przewodu sadowego na rozprawie głównej

- oskarżyciel prywatny, wobec którego ma być wniesione oskarżenie wzajemne, musi mieć w chwili popełnienia czynu ukończone 17 lat

- przedmiotem skargi wzajemnej może być wyłącznie czyn prywatnoskargowy pozostający w związku z zarzucanym oskarżonemu czynem

5. Powód cywilny to pokrzywdzony, który domaga się w ramach postępowania karnego rozstrzygnięcia w kwestii roszczeń majątkowych bezpośrednio wynikłych z czynu zabronionego będącego przedmiotem tego postępowania. Powództwo takie to powództwo adhezyjne. Można je zgłosić najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sadowego na rozprawie głównej. Stronami cywilnego postępowania są powód cywilny (może być nim prokurator, jeżeli wymaga tego interes społeczny) i pozwany cywilnie (może być nim wyłącznie oskarżony). Z takim powództwem mogą występować:

- bezpośrednio pokrzywdzony

- osoby najbliższe dla pokrzywdzonego, które w razie śmierci mogą wstąpić w jego prawa

- organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo, którym wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej

- organy PIP-u w zakresie ich właściwości

- zakład ubezpieczeń w zakresie w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia

6. Oskarżony to osoba przeciwko któremu wniesiono do sadu akt oskarżenia, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek do sadu o warunkowe umorzenie postępowania (oskarżony sensu stricto). Sensu largo pojecie to obejmuje również podejrzanego i skazanego. Występuje on w procesie karnym w podwójnej roli:

- jako strona procesu

- jako źródło dowodowe

Podejrzanym jest osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Od pojęcia podejrzanego należy odróżnić pojecie osoby podejrzanej - jest to taka osoba, co do której istnieje jedynie uzasadnione przypuszczenie, ze popełniła przestępstwo i co do której nie wydano postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ani nie przesłuchano jej w charakterze podejrzanego.

Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności, ani dostarczania dowodów na swoja niekorzyść. Przysługuje mu w procesie szereg uprawnień procesowych związanych z realizacja zasady kontradyktoryjności oraz prawa do obrony. Przykładowo są to:

- prawo do odmowy składania wyjaśnień

- prawo do obrońcy z urzędu

- prawo do składania oświadczeń/wyjaśnień

- prawo do składania wniosków dowodowych

- prawo do obecności przy czynnościach dowodowych niepowtarzalnych

45. Pojęcie formalnie i materialne oskarżonego

Oskarżony w znaczeniu formalnym, to oskarżony wobec którego postawiono zarzut i przeciwko któremu toczy się postępowanie in personam. Natomiast oskarżony w znaczeniu materialnym to taka osoba, przeciwko której zebrany jest materiał dowodowy dający podstawę do postawienia zarzutu, jednakże organ procesowy tego nie czyni.(Nieprzedstawienie osobie podejrzanej zarzutu, pomimo zgromadzenia odpowiedniego materiału dowodowego, może wynikać przykładowo z chęci przymuszenia przez organ procesowy takiej osoby do składania zeznań w charakterze świadka oraz uniemożliwienia jej korzystania z praw przysługujących każdemu podejrzanemu, w tym korzystania z gwarancji procesowych będących konsekwencją domniemania niewinności.) Organ ścigania ma jednak obowiązek sporządzić postanowienie o przedstawieniu zarzutów, jeżeli dane istniejące w chwili wszczęcia śledztwa lub zebrane w jego toku uzasadniają dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba(art. 313 k.p.k.). Niespełnienie powyższego obowiązku nie rodzi sytuacji, w której osoba, przeciwko której jest zebrany przedmiotowy materiał dowodowy, staje się automatycznie podejrzanym w znaczeniu formalnym, a zatem nie zostaje objęta w świetle art. 5§1 k.p.k. domniemaniem niewinności i jego konsekwencjami.

46. Reprezentanci stron procesowych

Reprezentant strony procesowej to osoba działająca za stronę w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego. Takim tytułem może być pełnomocnictwo udzielone przez stronę lub przedstawiciela ustawowego, zarządzenie prezesa sądu (przewodniczącego wydziału) lub przewodniczącego rozprawy albo przepis ustawy.

Do reprezentantów stron procesowych zaliczamy obrońców, pełnomocników oraz przedstawicieli ustawowych.

OBROŃCA:

Obrońcy działają w interesie oskarżonych. Mogą być nimi jedynie osoby uprawnione do obrony według przepisów o ustroju adwokatury, czyli adwokaci i aplikanci adwokaccy (po 6 miesiącach aplikacji adwokackiej mogą zastępować adwokata tylko przed sądem rejonowym, organami ścigania, organami państwowymi, samorządowymi i innymi instytucjami, a po półtora roku aplikanci mogą zastępować adwokata przed sądem okręgowym i apelacyjnym – nigdy przed SN, NSA i TS).

Oskarżony nie może jednocześnie mieć więcej niż 3 obrońców, a obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności.

Ze względu na rodzaj tytułu do obrony wyróżniamy:

- obrońców z wyboru – gdzie tytułem prawnym jest upoważnienie do obrony, czyli pełnomocnictwo udzielone adwokatowi po zawarciu umowy

- obrońców z urzędu – tu tytułem prawnym jest zarządzenie prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy, który w postępowaniu przygotowawczym wydaje je na wniosek prokuratora. Obrońcę z urzędu wyznacza się tylko wtedy, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru i powołuje się go na wniosek oskarżonego, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru a zachodzi jeden z przypadków obrony obligatoryjnej.

Obrońca jest przedstawicielem procesowym oskarżonego, działa w jego imieniu i na jego rzecz. Tylko oskarżony ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Obrońca dysponuje uprawnieniami jakimi dysponuje strona którą reprezentuje chyba że dana czynność może być wykonana wyłącznie przez oskarżonego. Warto zwrócić uwagę na to, iż oskarżony i obrońca mogą podejmować czynności procesowe samodzielnie (równolegle) i każda z tych czynności jest skuteczna.

Obrońca ma obowiązek dokonywać czynności procesowych jedynie na korzyść oskarżonego. W przypadku świadomego przekraczania uprawnień lub niedopełniania obowiązków grozi mu odpowiedzialność dyscyplinarna.

Możliwe sankcje dla obrońcy to:

- kara pieniężna - w przypadku rażącego naruszenia przez obrońcę-adwokata obowiązków procesowych sąd (w postępowaniu przygotowawczym – prokurator) zawiadamia o tym okręgową radę adwokacką, żądając jednocześnie od dziekana właściwej rady nadesłania w wyznaczonym terminie nie krótszym niż 30 dni informacji o działaniach podjętych po otrzymaniu zawiadomienia. W razie nienadesłania sąd może nałożyć na dziekana karę do 10.000 zł (przysługuje zażalenie).

- ukaranie za niestawiennictwo – kiedy obrońca bez żadnego usprawiedliwienia nie stawił się na żądanie organu, kara do 10.000 zł, może również zostać obciążony dodatkowymi kosztami spowodowanymi nieobecnością (289 kpk)

- ukaranie za naruszenie powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych, ubliżenie sadowi, innemu organowi państwowemu albo osobom biorącym udział w sprawie – do 10.000zł

Obrońcę obowiązuje tajemnica adwokacka - obowiązek nieograniczony w czasie zachowania w tajemnicy wszystkiego czego obrońca dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę. Obowiązek obciąża zarówno adwokata, jak i substytuta. Nie można od niego zostać zwolnionym (tajemnica nie dotyczy o informacji na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu). Gwarancję procesową stanowi zakaz przesłuchania obrońcy w charakterze świadka co do faktów o których dowiedział się przy udzielaniu porady prawnej lub prowadzeniu sprawy (178 kpk).

Obrońcy – adwokatowi przysługuje immunitet o charakterze materialnym. Jest on ograniczony pod względem przedmiotowym – do przestępstwa zniewagi (212 kk) i zniesławienia (216 kk) oraz podmiotowym – co do określonych w przepisach osób. Immunitet ten ma charakter trwały – chroni obrońcę także po zaprzestaniu wykonywania przez niego zawodu.

Ustanie stosunku obrończego może nastąpić:

- przy obrońcy z wyboru:

- przy obrońcy z urzędu:

PEŁNOMOCNIK

Pełnomocnictwo procesowe w postępowaniu karnym obejmuje poza pełnomocnictwem obrończym także pełnomocnictwo właściwe.

Pełnomocnictwo właściwe - ogólne (do reprezentowania we wszystkich sprawach w postępowaniu karnym w którym mocodawca występuje jako pokrzywdzony) lub ograniczone do prowadzenia poszczególnych spraw (w konkretnym procesie) albo tylko do niektórych czynności procesowych (np. umocowanie do sporządzenia subsydiarnego aktu oskarżenia).

Pełnomocnika może ustanowić inna niż oskarżony strona, taka jak:

Nie może jednak pełnomocnika ustanowić prokurator jako oskarżyciel publiczny lub wykonujący prawa pokrzywdzonego oraz inne podmioty występujące jako oskarżyciele publiczni poza oskarżycielem ubocznym.

Może także ustanowić pełnomocnika osoba niebędąca stroną, jeżeli tego wymagają jej interesy w toczącym się postępowaniu (jeżeli sąd uzna że nie wymagają – może odmówić im udziału) – m.in.- 302,236,290,245 zatrzymany, 416 par4, osoba występująca w charakterze świadka.

Pełnomocnikami mogą być adwokaci i radcy prawni. Dopuszczalne jest pełnomocnictwo substytucyjne (nawet aplikant radcowski i adwokacki) oraz tymczasowe, osoba może mieć nie więcej niż 3 pełnomocników, udział pełnomocnika nie wyłącza osobistego udziału mocodawcy

Wyróżniamy pełnomocnictwo:

- z wyboru

- z urzędu: osoba niebędąca stroną może się ubiegać – odpowiada instytucji „obrony ubogiego”, tylko do osób fizycznych

Istotą pełnomocnictwa jest zastępowanie podmiotu korzystającego z jego pomocy w powzięciu woli a jego czynności procesowe maja takie samo znaczenie jak czynności osoby reprezentowanej – pełnomocnik działa w imieniu osoby i na jej rzecz. W stosunku pełnomocnictwa następuje oderwanie skutków prawnych od działającego podmiotu – skutki spadają na reprezentowanego.

Różnica w funkcjonowaniu pełnomocnika i obrońcy polega głównie na tym, że pełnomocnik może być związany wewnętrznymi instrukcjami (niesamodzielny) i podejmować czynności niekorzystne dla reprezentowanego. Mocodawca może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia pełnomocnika.

Zakres uprawnień pełnomocnika w postępowaniu karnym jest wyznaczony w zasadzie przez uprawnienia reprezentowanego.

Pełnomocnik także korzysta z immunitetu. Obowiązuje go także tajemnica, jednak jest ona ograniczona. Zakaz przesłuchiwania ma charakter względny – pełnomocnik może być przesłuchiwany co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

Regulacje dotyczące sankcji dla adwokata oraz ustania stosunku obrończego mają odpowiednie zastosowanie do pełnomocnictwa.

PRZEDSTAWICIELE USTAWOWI

Wśród przedstawicieli ustawowych należy rozróżnić:

1. Osoby reprezentujące z mocy ustawy pokrzywdzonych małoletnich albo ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo. Na mocy KRO są to:

- rodzice – jeżeli dziecko znajduje się pod władzą rodzicielską obojga rodziców, to każde z nich jest jego przedstawicielem ustawowym;

- opiekun faktyczny – osoba, pod której stała pieczą pokrzywdzony pozostaje;

- opiekun prawny, wyznaczony przez sąd opiekuńczy.

Przedstawiciel ten może działać osobiście albo przez pełnomocnika, którego może ustanowić. Przysługują mu wszystkie uprawnienia strony (może zatem dokonywać czynności niekorzystnych dla oskarżonego!).

2. Osoba, pod której pieczą pozostaje będąca pokrzywdzonym osoba nieporadna, w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia. Osoba taka może wykonywać prawa pokrzywdzonego.

3. Osoby reprezentujące z mocy ustawy oskarżonego nieletniego lub ubezwłasnowolnionego (są to te same osoby, co przedstawiciele pokrzywdzonego). Inny jest natomiast zakres ich uprawnień – jest on ograniczony do czynności procesowych korzystnych dla oskarżonego. Przedstawiciel nie pozbawia jednak oskarżonego – jak w przypadku przedstawiciela pokrzywdzonego – prawa do samodzielnego działania.

47. Osobowe źródła dowodu

Źródłem dowodowym jest osoba lub rzecz, która dostarcza, lub może dostarczyć informacji związanych z ustaleniem podstaw decyzji procesowych, a inaczej mówiąc - jest to nośnik informacji służący ustaleniu faktów w postępowaniu karnym. Ze względu na charakter źródła dowodu wyróżniamy dowody osobowe oraz rzeczowe. O dowodzie osobowym mowa jest wówczas, gdy źródłem, z którego organ procesowy uzyskuje środek dowodowy, jest osoba(żyjący człowiek) przekazująca ustnie organowi procesowemu posiadaną przez siebie wiedzę o faktach stanowiących przedmiot rozpoznania. Osobowym źródłem dowodowym jest więc: świadek, biegły, oskarżony, ciało osoby poddanej oględzinom. Dowody osobowe muszą być przeprowadzane z przestrzeganiem gwarancji procesowych przysługującym osobom stanowiącym źródła dowodowe, gdyż gwarancje te z jednej strony chronią godność tych osób, z drugiej zaś służą uzyskiwaniu środków dowodowych pozwalających na dokonanie zgodnych z rzeczywistością ustaleń. Niedopuszczalne jest np. wpływanie na wypowiedź osoby stosowaniem przymusu lub groźby karalnej. Należy pamiętać, że doprowadzenie do przesłuchania osoby posiadającej pewne informacje istotne dla śledztwa nie musi skutkować uzyskaniem tych informacji przez organ przesłuchujący. Osoby przesłuchiwane mogą skorzystać z prawa odmowy składania zeznań/odpowiedzi na pytanie w szczególnych okolicznościach - między innymi gdy posiadają informacje oznaczone klauzulą “tajne” oraz “ściśle tajne” ,pozostają z oskarżonym w łączącym ich bliskim stosunku czy też w sytuacji narażającej ich lub bliskie im osoby na hańbę. (art 179, 182,183 186 kpk).

48. Kumulacja ról procesowych i ich rozłączność

Niektórzy uczestnicy mogą:

- zmieniać swoje role w zależności od stadium, w którym działają (np. prokurator jest w postępowaniu przygotowawczym organem procesowym, a w postępowaniu sądowym jest stroną)

- kumulować w swojej osobie kilka kategorii uczestników procesu – spełniać kilka ról procesowych (np. pokrzywdzony może być w postępowaniu przed sądem jednocześnie oskarżycielem posiłkowym, powodem cywilnym oraz świadkiem).

Taka kumulacja ról procesowych jest jednak niedopuszczalna w kilku przypadkach.

Po pierwsze, organ procesowy nie może spełniać żadnej innej roli poza rolą organu procesowego (np. sędzia czy ławnik nie mogą występować dodatkowo w roli świadka, biegłego lub strony). Wynika to z samej istoty organu procesowego, który musi dbać o zachowanie obiektywizmu w działaniu i powinien być niezależny od innych uczestników.

Jedynym wyjątkiem jest spełnienie w razie konieczności roli pomocników procesowych (na przykład prokurator lub policjant sam protokołuje podczas prowadzonego przez siebie przesłuchania świadka), chyba, że wyraźny przepis prawa nawet i na taką kumulację nie zezwala (np. członek składu orzekającego na rozprawie nie może być protokolantem).

Kumulacji ról procesowych nie można utożsamiać z kumulacją funkcji procesowych, pod których pojęciem należy rozumieć zasadniczy kierunek działalności w procesie określony przez ich cel. Funkcjami procesowymi są: ściganie i oskarżanie, obrona oraz orzekanie i wykonanie (dodatkowo w ramach akcji cywilnej dochodzenie i odpieranie roszczeń oraz orzekanie i wykonanie orzeczeń). Organ procesowy nie może kumulować w sobie ról procesowych, ale może kumulować funkcje procesowe, np. sąd może spełniać funkcję orzekania i obrony, a w razie braku oskarżyciela przejmuje na siebie także funkcję oskarżenia.

Po drugie, kumulacja ról procesowych jest niedopuszczalna, gdy sprzeczność ról uczestników procesu uniemożliwia łączenie ich przez jedną osobę. Nie można być równocześnie w tym samym procesie obrońcą oskarżonego i pełnomocnikiem powoda cywilnego, oskarżyciela posiłkowego lub prywatnego. Tym bardziej oskarżony nie może być w tej samej sprawie oskarżycielem posiłkowym lub powodem cywilnym. Zakazuje tego art. 50 kpk, zaznaczając jeden wyjątek w postaci oskarżenia wzajemnego.

Trzecim przypadkiem jest sytuacja, w której łączenie niektórych ról uczestników procesu przez jedną osobę spowodowałoby nienależyte wykonanie jednej z tych ról. Wynika to z faktu, że od niektórych uczestników niebędących organami żąda się bezstronności, a działalność ich równocześnie w innej roli podważałaby co najmniej wiarę w tę bezstronność.

Przykładem jest wyłączenie biegłego, protokolanta, stenografa i tłumacza z powodu występowania ich już w innej roli (art. 40§1 p. 1-3 i 5), z powodu powołania ich w sprawie w charakterze świadka, a także dlatego, ze były świadkami w sprawie (art. 196§1, 146§1 i 204§3).

Jeśli chodzi o kumulację ról świadka i obrońcy, ustawa na nią zezwala, ale z ograniczeniem w postaci zakazu przesłuchiwania obrońcy jako świadka co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę.

49. Pojęcie dowodu. źródło dowodu i środek dowodowy

Pojęcie dowodu w procesie karnym nie jest jednoznaczne i pojawia się w licznych kontekstach.

Dowód w procesie karnym to uzyskana w sposób określony przepisami prawa procesowego informacja pozwalająca na ukształtowanie (w drodze percepcji zmysłowej i analizy logicznej) przekonania organu procesowego co do zaistnienia bądź nie zaistnienia konkretnej okoliczności faktycznej. (Amen- definicja z pdr. Skorupki)

Źródło dowodu to każdy nośnik informacji, która może okazać się przydatna dla dokonania ustaleń faktycznych. Ich ujawnienie i utrwalenie i zabezpieczenie mają na celu pierwsze czynności dowodowe. Przykładami źródeł dowodu są osoby: oskarżonego, świadka, biegłego, ciało człowieka i rzeczy, miejsca, dokumenty ( Dokument może być zarówno dowodem rzeczowym- kiedy badamy jego właściwości fizyczne- wygląd, zabrudzenia rozdarcia jak i osobowy jeżeli badamy utrwaloną na nim treść intelektualną)

Środek dowodowy to informacja którą organ procesowy uzyskuje w toku czynności procesowej ze źródła dowodu. W tym znaczeniu dowodem są wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka, opinia biegłego, właściwości rzeczy, miejsca czy też treść dokumentu.

Można tu na początku dodać jeszcze o tych innycg znaczeniach pojęcia dowodu np. postepowanie dowodowe czynność dowodowa, fakt dowodowy, ostateczny wynik procesu myślowego które to profesor nasz kochany opisuje w dziele swojego życia.

50. Procesowe gwarancje prawdziwych ustaleń faktycznych

Zagadnienie procesowych gwarancji prawdziwych ustaleń faktycznych pozostaje w ścisłym związku z zasadą prawdy materialnej stanowi ona bowiem dyrektywę zgodnie z którą podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Dokonywanie tych ustaleń jest zagwarantowane przez szereg norm zawartych w przepisach dotyczących procedury karnej.

  1. normy celowościowe wskazujące najlepszą metodę osiągnięcia pożądanego celu (poznania prawdy materialnej);

  2. normy sensu stricte gwarancyjne:

    1. nakazujące odpowiednie zachowanie się podczas postępowania z dowodami ze względu na zasadę uczciwego procesu

    2. stanowiące tzw. zakazy dowodowe, a wiec zakazy przeprowadzenia lub wykorzystania dowodów w niektórych sytuacjach

  3. normy zapewniające korekturę błędnych ustaleń faktycznych np.. te dotyczące apelacj, zażalenia, uzupełnienia postępowania dowodowego

51. Dowody pierwotne i pochodne

Pojęcie dowodu w procesie karnym nie jest jednoznaczne i pojawia się w licznych kontekstach. Bez względu na to którą odmianą znaczeniową pojęcia dowodu się posługujemy, możemy dokonać licznych klasyfikacji dowodów w procesie karnym mają one przede wszystkim znaczenie teoretyczno prawne i systematyzujące ogół dowodów ze względu na przyjęte kryteria. Jednym z takich podziałów jest podział dowodów ze względu na charakter źródła na pierwotne i pochodne.

Dowody pierwotne- pochodzące od źródła dowodu, które zetknęło się bezpośrednio z faktem udowadnianym (świadek naoczny, oryginał dokumentu, w zasadzie wyjaśnienia oskarżonego)

Dowody pochodne- pochodzące od źródła dowodu pośredniczącego miedzy źródłem pierwotnym a faktem udowodnionym („świadek ze słuchu”, fotografia przedmiotu, kserokopia dokumentu itp.)

52. Dowody bezpośrednie i pośrednie

Pojęcie dowodu w procesie karnym nie jest jednoznaczne i pojawia się w licznych kontekstach. Bez względu na to którą odmianą znaczeniową pojęcia dowodu się posługujemy, możemy dokonać licznych klasyfikacji dowodów w procesie karnym mają one przede wszystkim znaczenie teoretyczno prawne i systematyzujące ogół dowodów ze względu na przyjęte kryteria. Jednym z takich podziałów jest podział dowodów ze względu na to czy dotyczą faktu głównego czy ubocznego- na bezpośrednie i pośrednie.

Dowód bezpośredni to dowód który dotyczy wprost tylko faktu głównego (przestępstwa). Przykładami takiego dowodu jest treść prywatnej korespondencji, zeznania naocznego świadka.

Dowód pośredni to dowód na fakt uboczny. Przykładem takiego dowodu są np. odciski oskarżonego na miejscu przestępstwa, zeznanie świadka, który słyszał groźby oskarżonego pod adresem osoby pobitej Dowód taki musi spełniać pewne warunki.

53. Dowody osobowe i rzeczowe

Pojęcie dowodu w procesie karnym nie jest jednoznaczne i pojawia się w licznych kontekstach. Bez względu na to którą odmianą znaczeniową pojęcia dowodu się posługujemy, możemy dokonać licznych klasyfikacji dowodów w procesie karnym mają one przede wszystkim znaczenie teoretyczno prawne i systematyzujące ogół dowodów ze względu na przyjęte kryteria. Jednym z takich podziałów jest podział dowodów ze względu na charakter źródła na osobowe i rzeczowe.

Z dowodem osobowym mamy do czynienia wtedy gdy źródłem z którego organ procesowy otrzymuje środek dowodowy jest osoba, żyjący człowiek przekazujący ustnie organowi procesowemu posiadaną przez siebie wiedzę o faktach stanowiących przedmiot rozpoznania.

Dowód rzeczowy to dowód którego źródłem jest rzecz w szerokim znaczeniu tego słowa. Dowodem rzeczowym mogą być rzeczy ruchome, nieruchomości, zwłoki, odciski palców, ślady obuwia, wydzieliny itd. Kwestią sporną jest kwalifikacja dokumentów i ciała człowieka. Dokument jest dowodem rzeczowym gdy badane są jego właściwości fizyczne a osobowym kiedy badana jest utrwalona na nim treść intelektualna. Żyjący człowiek jest ma charakter dowodu osobowego zarówno gdy środkiem dowodowym uzyskanym z dowodu są treści intelektualne tj. wyjaśnienia czy zeznania a także gdy badane są właściwości fizyczne jego ciała. Zwłoki ludzkie z kolei mają już charakter dowodu rzeczowego.

(sprawdzić co do tego czy jak właściwości fizyczne żyjącego to nadal jest osobowym)

54. Dowody pojęciowe i zmysłowe

Pojęcie dowodu w procesie karnym nie jest jednoznaczne i pojawia się w licznych kontekstach. Bez względu na to którą odmianą znaczeniową pojęcia dowodu się posługujemy, możemy dokonać licznych klasyfikacji dowodów w procesie karnym mają one przede wszystkim znaczenie teoretyczno prawne i systematyzujące ogół dowodów ze względu na przyjęte kryteria. Jednym z takich podziałów jest podział dowodów ze względu na sposób percepcji- na pojęciowe i zmysłowe.

Dowód pojęciowy – to taki, który niejako sam jest w sobie jest treścią intelektualną wytworzoną przez ludzki umysł, przyjmowaną i poddawaną ocenie przez organ procesowy np. wyjaśnienia, zeznania, opinie biegłych. Taki też charakter mają nagrania obrazu i dzwięku.

Dowód zmysłowy – poznawany zmysłowo przez sędziego lub funkcjonariusza organu ścigania dzięki związanym z nim cechom i właściwościom podlegającym swego rodzaju przetworzeniu w formę intelektualną utrwaloną w dokumentach procesowych tj. w protokołach z: oględzin, eksperymentu, wizji lokalnej, a nie kiedy też w protokołach przesłuchania – w zakresie postrzeganych zdarzeń towarzyszących czynności przesłuchania lub cech osoby przesłuchiwanej.

55. Dowody ścisłe i swobodne

Pojęcie dowodu w procesie karnym nie jest jednoznaczne i pojawia się w licznych kontekstach. Bez względu na to którą odmianą znaczeniową pojęcia dowodu się posługujemy, możemy dokonać licznych klasyfikacji dowodów w procesie karnym mają one przede wszystkim znaczenie teoretyczno prawne i systematyzujące ogół dowodów ze względu na przyjęte kryteria. Jednym z takich podziałów jest podział dowodów ze względu na wymóg procesowego formalizmu- na ścisłe i swobodne.

Dowód ścisły – przeprowadzony w formie określonej przez przepisy prawa, zachowanie tych przepisów stanowi na ogół warunek skuteczności czynności dowodowej.

Dowód swobodny – dotyczy faktów spoza głównego przedmiotu postępowania, pomija formalizm, nie muszą być utrwalane w formie protokołu, np. zapiski, pisemne oświadczenie oskarżone, który wnosi o wyznaczenie obrońcy z urzędu.

56. Dowody prywatne”

Pojęcie dowodu jest pojęciem wieloznacznym. Z tego właśnie powodu bywa ono w doktrynie różnie pojmowane, np. jako źródło dowodowe czy też postępowanie dowodowe. Jednak najczęściej pod pojęciem dowodu rozumie się środek dowodowy, a więc dowód w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Tematyce dowodów poświęcony został w całości dział V kpk, ale postępowanie dowodowe regulują także przepisy umieszczone w innych działach kodeksu. Jednym z nich jest art. 393 § 3, który odnosi się do tzw. dowodu prywatnego. Przepis ten stanowi że mogą być odczytane na rozprawie wszelkie dokumenty prywatne, powstałe poza postępowaniem karnym nie dla jego celów. Przykładami takiego dowodu są oświadczenia, publikacje, notatki, listy. Przykładem dowodu prywatnego jest nagranie rozmowy. Nie każde nagranie jest dopuszczalne jako dowód. Nagranie potajemne własnej rozmowy z drugą osobą w celu utrwalenia jej dla siebie, sporządzone w przeszłości tj. przed rozpoczęciem procesu jest dopuszczalne. Tak samo dopuszczalne jest uznanie za dowód nagrania sporządzonego w celu obrony przed szantażem, wymuszeniem łapówki lub innym podobnym zdarzeniem albo gdy nagranie rozmowy świadczącej o przestępstwie sporządził widz.

57. Dowody niekonwencjonalne

Problematyka dowodów niekonwencjonalnych wiąże się rozwojem różnego rodzaju form i skali przestępczości (w tym szczególnie przestępczości zorganizowanej), popełnianych często przy użyciu nowych technologii, których udowodnienie za pomocą tradycyjnych środków dowodowych przysparza organom trudności. Niektóre z proponowanych dowodów niekonwencjonalnych nie mieszczą się w dotychczasowym systemie prawa, są obce tradycji kontynentalnego procesu karnego i moralnie dyskusyjne. Jako przykłady wymienia się chociażby:

  1. Świadka koronnego

  2. Tajnego agenta Policji – osoba będąca funkcjonariuszem Policji lub działająca na jej zlecenie, która, ukrywając własną tożsamość i związek z Policją, staje się uczestnikiem przestępstwa w celu jego ujawnienia i wykrycia sprawców

  3. Transakcja pozorna, zwana często, a nieściśle zakupem kontrolowanym – fingowana przez Policję operacja finansowa mająca na celu zaangażowanie się w nią osób podejrzanych o działalność przestępczą, które w ten sposób dają się uwikłać w tę operację – zawsze nielegalną – i ułatwiają wykrycie popełnianych przez nie przestępstw

  4. Kontrola operacyjna, czyli podsłuch i obserwacja z zastosowaniem urządzeń elektronicznych i innych urządzeń technicznych

  5. Tajne pozyskiwanie informacji (np. o zachowaniu się osób podejrzanych, o różnych danych podlegających ochronie prawnej)

  6. Komputerowa analiza danych osobowych osoby podejrzanej

Dowody te mają dwa oblicza. Z jednej strony zwiększają prawdopodobieństwo wykrycia dochodzonych faktów, z drugiej – naruszają co najmniej jedną z naczelnych zasad procesu, grożą również wtargnięciem do najbardziej intymnych sfer człowieka. Ich tajność powoduje brak możliwości ich efektywnej kontroli przez kogokolwiek w czasie ich przeprowadzania.

Najistotniejsze postulaty Waltosia odnośnie regulacji prawnych co do dowodów niekonwencjonalnych:

  1. Posłużenie się dowodem niekonwencjonalnym powinno być dopuszczalne pod warunkiem przestrzegania reguły subsydiarności

  2. Powinny być dopuszczalny tylko w sprawach dotyczących najgroźniejszych przestępstw

  3. Zgodę na użycie dowodów szczególnie intensywnie naruszających sferę intymną człowieka powinien wyrażać sąd odpowiednio wysokiego rzędu (np. w ustawie o CBA, o Policji jest to sąd okręgowy)

  4. Przewidziany ustawowo obowiązek niszczenia materiałów uzyskanych wbrew ustawie

58. Pojęcie dowodu nielegalnego oraz dowodu uzyskanego w sposób sprzeczny z ustawą.

W literaturze przez pojęcie dowodu nielegalnego rozumie się dowód uzyskany wbrew zakazom dowodzenia. Pojęcie to dotyczy więc wprowadzenia oraz wykorzystanie w procesie karnym informacji uzyskanej w następstwie pogwałcenia konkretnego przepisu ustawy procesowej.

Natomiast pojęcie dowodu uzyskanego (zebranego) w sposób sprzeczny z ustawą ma charakter szerszy od pojęcia dowodu nielegalnego. Obejmuje ono bowiem także dowody uzyskane w sposób sprzeczny z warunkami ich uzyskania określonymi w ustawie, choć nie są to dowody nielegalne.

Mówiąc krótko, każdy dowód nielegalny jest dowodem uzyskanym w sposób sprzeczny z ustawą, ale nie każdy dowód uzyskany w sposób sprzeczny z ustawą jest dowodem nielegalnym.

Warto wskazać, że wskazane wyżej pojęcia ściśle związane są z wynikającą z art. 7. Konstytucji zasadą legalizmu („Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”). Wolności i prawa osobiste przewidziane w art. 49 i 50 Konstytucji mogą być zaś ograniczone tylko w wypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. Natomiast przepis art. 51 ust 4 Konstytucji przyznaje każdemu podmiotowe prawo m.in. do usunięcia informacji zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Uwzględniając wskazane uregulowania należy więc stwierdzić, że w procesie karnym dowody powinny być zbierane (gromadzone) w następstwie czynności podejmowanych na podstawie wyraźnego przepisu ustawy i przeprowadzonych w sposób określony w ustawie, gdyż w razie zebrania dowodów w sposób sprzeczny z ustawą podlegają one usunięciu.

S. Śliwiński, S. Kalinowski – Jeżeli sąd przeprowadził dowód wbrew istniejącemu zakazowi dowodowemu, nie może korzystać z jego wyniku; w szczególności przy wydaniu orzeczenia musi go traktować jako nieistniejący. W nowszej literaturze formułowany jest pogląd, że dowód uzyskany lub wykorzystany wbrew ustawowemu zakazowi dowodowemu jest nielegalny i tym samym podlega dyskwalifikacji (dowód taki jest „bezpośrednio skażony”). Warto wskazać, że przepisy kpk nie zawierają pojęcia „eliminacji bądź usunięcia dowodu” ani jakiejkolwiek procedury eliminowania z procesu dowodów uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą. Jako podstawę prawną podaje się więc art. 51 ust 4 Konstytucji (na ten przepis powoływano się w orzecznictwie sądów apelacyjnych, a także przez Sąd Najwyższy jako podstawa eliminacji dowodów uzyskanych przez Policję w toku pozaprocesowego podsłuchu telefonicznego, przeprowadzonego w sposób niezgodny z ustawą.

59. Zakazy dowodowe. Pojęcie i systematyka.

Zakazy dowodowe – normy zabraniające przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenia w pozyskiwaniu dowodu. Wprowadzone są w celu zabezpieczenia prawnie chronionych dóbr i interesów (państwa, obywateli – w tym szczególnie pokrzywdzonego, oskarżonego i świadków). Do najważniejszych należy zaliczyć ochronę:

  1. godności człowieka oraz integralności jego ciała i mienia

  2. ważnych interesów państwa

  3. stosunków rodzinnych i bliskich związków świadka z innymi osobami

  4. tajemnicy zawodowej i służbowej

Rodzaj dobra chronionego przesądza zakres i intensywność zakazu dowodowego. Każdy zakaz jest odstępstwem od zasady prawdy materialnej i obowiązuje tylko w zakresie określonym przez prawo i w jego mocy.

W literaturze można wyróżnić wiele koncepcji systematyzowania zakazów dowodowych. Jedną z nich jest podział na:

  1. zakazy dowodowe zupełne (szerzej na ich temat: 59d)

  2. zakazy dowodowe niezupełne (59e), które mogą mieć charakter:

    1. bezwzględny

    2. względny

Drugi podział (z książki Waltosia):

  1. zakazy dowodzenia określonych faktów (59a)

  2. zakazy dowodzenia za pomocą pewnych dowodów (środków dowodowych) (59b)

  3. zakazy stosowania określonych metod dowodzenia (59c)

Warto zauważyć, że wskazane podziały nakładają się na siebie, tj. zakazy dowodowe zupełne wyłącznie zakazu dowodzenia określonych faktów, a zakazy dowodowe niezupełne dotyczą zakazu dowodzenia za pomocą środków dowodowych (charakter bezwzględny i względny) oraz zakazu stosowania określonych metod dowodzenia (wyłącznie charakter bezwzględny).

59a. Zakazy dowodzenia faktów.

Zakazy te wyłączają dowodzenie określonych faktów (okoliczności) jakimikolwiek środkami dowodowymi. Mają charakter zupełny i można je podzielić na :

  1. bezwarunkowe – nie można ich uchylić pod żadnym warunkiem. Można wśród nich wymienić:

    1. zakaz ponownego dowodzenia przestępstwa, kiedyś już osądzonego prawomocnie, popełnionego przez oskarżonego, który teraz jest sądzony i którego podejrzewa się o to, że jest recydywistą (ne bis in idem)

    2. zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego orzeczenia innego sądu

    3. zakaz dowodzenia treści zeznań złożonych przez świadka, który skorzystał z prawa odmowy zeznań (art. 182 kpk), albo został zwolniony z obowiązku złożenia ich na jego wniosek (art. 185 kpk). Jeżeli świadek złożył wcześniej zeznanie, to nie może służyć ono za dowód ani być odtworzone ( art. 186 par. 1 kpk)

    4. zakaz dowodzenia przebiegu narady sędziowskiej i sposobu głosowania sędziów (art. 108 par. 1)

  2. warunkowe – można je pod pewnymi warunkami uchylić:

    1. przepisy niezezwalające na dowodzenie okoliczności objętych:

      • tajemnicą państwową (art. 179, 225 par. 1 i 226 kpk) – zwolnienie od niej pozostaje w wyłącznej dyspozycji właściwego organu państwowego, zarówno odnośnie zwolnienia danej osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jak również w odniesieniu do dokumentów. Wyłączny powód odmowy – obawa wyrządzenia poważnej szkody państwu.

      • tajemnicą służbową (związaną z funkcjonowaniem jednostek organizacyjnych) i zawodową (związaną z wykonywaniem zawodu lub pełnieniem funkcji, w czasie których rodzi się stosunek zaufania innych osób) (art. 180 kpk) – kwestia zwolnienia pozostaje w zasadzie w dyspozycji sądu lub prokuratora. Rozciąga się również na treść dokumentów.

59b. Zakazy dowodzenia za pomocą określonych œśrodków dowodowych.

Zakazy te nie wyłączają całkowicie możliwości ustalenia faktu istotnego dla rozstrzygnięcia, ale wyłączają jego ustalenie na podstawie określonego środka dowodowego. Zależnie od woli osobowego źródła dowodu, można je podzielić na:

  1. bezwarunkowe:

    1. zakaz przesłuchiwania jako świadka obrońcy lub adwokata udzielającego pomocy zatrzymanemu co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1 kpk)

    2. zakaz przesłuchiwania duchownego co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi (art. 178 pkt 2 kpk)

    3. zakaz powoływania jako biegłych osób określonych w art. 196 par. 1 kpk

    4. zakaz wykorzystywania w procesie złożonego wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego dotyczącego zarzucanego mu czynu

  2. warunkowe – dotyczą osoby świadka:

    1. zakaz przesłuchiwania świadka, który skorzystał z prawa odmowy złożenia zeznań (art. 182 par 1 kpk) – prawo to przysługuje osobie najbliższej oskarżonemu (zamknięty katalog z art. 115 par 11 k.k – małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej same linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, osoba pozostająca faktycznie we wspólnhym pożyciu)

    2. zakaz przesłuchiwania świadka, który złożył wniosek o zwolnienie złożenia zeznania, gdyż pozostaje on w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym i którego organ procesowy zwolni z takiego obowiązku (art. 185 kpk)

59c. Zakazy określonych metod œśledczych.

Istotą tych zakazów nie jest wyeliminowanie z procesu dowodzenia określonych źródeł lub środków dowodowych, lecz wyłączenie możliwości wykorzystania określonych metod oraz sposobów taktycznych i technicznych do uzyskania dowodu. Prawo karne procesowe wyraziło dezaprobatę wobec niektórych metod w dwojaki sposób:

  1. Niektóre metody są wprost zakazane, a naruszenie tego zakazu pociąga za sobą zastosowanie swoistych sankcji procesowych:

    1. Art. 171 par. 7 kpk - Nie mogą stanowić dowodu wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom wymienionym w art. 171 par. 5 (wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu – zarówno wyłączającego zdolność do podejmowania decyzji, jak i stanowiącego nacisk na psychikę, np. poprzez siłę fizyczną - lub groźby bezprawnej; stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.) Kwestia poligrafu (wariografu) – dopuszczalny tylko w ramach ekspertyzy biegłego, nigdy w czasie przesłuchania i wyłącznie za zgodą osoby badanej

    2. Art. 174 kpk – dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych

  2. Kodeks, polecając zachowanie pewnych rygorów formalnych podczas czynności dowodowych, tym samym zakazuje czynności niezgodnych z tymi rygorami, np. kwestia oględzin lub badań ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu, powinna dokonać co dozasady osoba tej samej płci (art. 208 kpk)

59d. Zakazy zupełne.

Zakazy te odnoszą się do faktów (okoliczności faktycznych), których dopuszczalność dowodzenia w toku postępowania karnego jest całkowicie wyłączona. Fakty objęte zakazem zupełnym, mimo że miały miejsce w obiektywnej rzeczywistości, muszą być wyłączone jako przedmiot dowodzenia (ustalania lub weryfikacji za pomocą dowodów) w tym sensie, że albo muszą być przyjęte w procesie poznawczym bez możliwości kwestionowania (np. orzeczenie sądu o konstytutywnym charakterze), albo też w ogóle nie mogą być przedmiotem ustaleń (np. przebieg głosowania podczas narady nad wyrokiem). Przykłady zakazów zupełnych:

  1. Zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem (art. 108 kpk) – charakter tajny, bez możliwości uchylenia

  2. Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew prawomocnemu rozstrzygnięciu sądu kształtującego prawo lub stosunek prawny (art. 8 par. 2 kpk) – odnosi się wyłącznie do rozstrzygnięć o charakterze konstytutywnym (np. wyrok rozwodowy lub wyrok rozwiązujący umowę). Sąd karny nie jest generalnie związany ustaleniami i orzeczeniami innego sądu karnego, aczkolwiek niektóre orzeczenia mają moc wiążącą (np. uchwała Sądu Najwyższego wiąże sąd, który zwrócił się z pytaniem prawnym w sytuacji, o której moja w art. 441 par. 1 i 3 kpk

  3. Zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej, której celem byłoby ujawnienie okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą (np. w postaci zmiany miejsca pobytu, wydania nowych dokumentów tożsamości)

59e. Zakazu niezupełne.

Zakazy te nie wyłączają całkowicie możliwości ustalenia faktu istotnego dla rozstrzygnięcia, lecz jedynie – w sposób bezwzględny lub względny – wyłączają jego ustalenie na podstawie określonego źródła lub środka dowodowego albo przy wykorzystaniu określonej metody. Aby więc możliwe do ujawnienie w procesie fakty stały się podstawą ustaleń, muszą być ujawnione za pomocą innych źródeł lub środków dowodowych lub też przy wykorzystaniu legalnych (niezakazanych) metod dowodzenia.

  1. Zakazy bezwzględne (pod żadnym warunkiem nie można ich uchylić) – dotyczą zarówno źródeł, środków jak i metod dowodowych. W tym miejscu przykłady dotyczące źródeł i środków:

    1. Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka duchownego co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi (art. 178 pkt 2 kpk)

    2. Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 par. 1 kpk co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1 kpk) – przesłuchanie tych osób nie jest dopuszczalne nawet za ich zgodą (podobnie jak duchownego)

    3. Zakaz przeprowadzenia dowodu z treści zeznań złożonych na wcześniejszym etapie postepowania przez osobę, która następnie skorzystała z prawa do odmowy zeznań lub została od nich zwolniona

    4. Zakaz przeprowadzenia dowodu z treści oświadczeń oskarżonego co do zarzucanego mu czynu, złożonych wobec biegłego lub lekarza udzielającego mu pomocy medycznej (art. 199 kpk)

    5. Zakaz przeprowadzenia dowodu z treści zeznań, które złożył oskarżony przesłuchany na wcześniejszym etapie postepowania w charakterze świadka

    6. Zakaz powołania w charakterze biegłego osób z mocy prawa wyłączonych od pełnienia tej funkcji, wymienionych w art. 196 par. 1 kpk

  2. Zakazy względne (przy zaistnieniu pewnych okoliczności mogą zostać usunięte) – dotyczą tylko źródeł lub środków dowodowych:

    1. Zakaz przesłuchania w charakterze świadka osoby, która skorzystała z prawa odmowy zeznań (art. 182 i 416 par. 3 kpk)

    2. Zakaz przesłuchania w charakterze świadka osoby, która uzyskała zwolnienie od obowiązku złożenia zeznań (art. 185 kpk)

    3. Zakaz poddania świadka oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu, jeżeli nie wyraził na to zgody –zakaz ten nie obowiązuje w przypadku określonym w art. 192 par. 1 kpk (gdy karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego)

    4. Zakaz przesłuchania osób obowiązanych do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”

    5. Zakaz przesłuchania w charakterze świadka ze względu na spoczywający na nim obowiązek zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” oraz ze względu na spoczywający na nim obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej lub funkcyjnej (art. 180 kpk)

    6. Zakaz dowodowego wykorzystania wyjaśnień podejrzanego złożonych przez niego w warunkach uzgodnionych z prokuratorem prowadzącym postepowanie, poprzedzających wystąpienie do sądu z wnioskiem o dopuszczenie dowodu z jego zeznań jako świadka koronnego

Zakazy wyłączające możliwość wykorzystania określonych metod oraz sposobów taktycznych i technicznych (wyłącznie o bezwzględnym charakterze) – przykłady to wskazane już wcześniej art. 171 par 5 i 7, jak również wskazany w art. 171 par. 4 zakaz zadawania pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi.

59f. Domniemania procesowe

Domniemania procesowe należą do klasy sytuacji, z którymi wiązane są określone normą prawną skutki prawne, bez potrzeby przeprowadzania postępowania dowodowego. W nauce procesu karnego wyróżnia się zazwyczaj dwa zasadnicze rodzaje domniemań:

  1. Domniemania prawne (ściślej: prawne domniemania o faktach) – polegają na tym, że norma prawna w sytuacjach określonych w tzw. przesłance domniemania (zwanej też podstawą lub poprzednikiem) mocą swoich postanowień nakazuje przyjęcie bez przeprowadzania postepowania dowodowego pewnych faktów określonych w tzw. wniosku domniemania (faktów domniemywanych). Domniemania te dzielą się na:

    1. Względne (zwane też wzruszalnymi) – pełnią istotną rolę w procesie karnym, mogą być obalane przeciwdowodem (np. domniemanie niewinności – obala je prawomocny wyrok skazujący lub warunkowo umarzający; domniemanie prawidłowości prawomocnego wyroku – obala je wyrok uchylający lub zmieniający wydany w trybie wznowienia postępowania bądź kasacji)

    2. Bezwzględne (niewzruszalne) – mają w procesie karnym o wiele mniejsze znaczenie i przewidziane są tylko wyjątkowo (np. postanowienie zawarte w art. 491 par. 1 i 496 par. 3 kpk – domniemanie odstąpienia przez oskarżyciela prywatnego od oskarżenia w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżyciela i jego pełnomocnika na posiedzenie pojednawcze lub rozprawę)

  2. Domniemania faktyczne – nie są wyrażone w normie prawnej; rozumiane jest jako sąd uznający istnienie faktu domniemywanego na podstawie związku tego faktu z innym faktem (zespołem faktów), przy czym związek ten jest tego rodzaju, że według naszego życiowego doświadczenia wystąpienie tego drugiego faktu (zespołu faktów) czyni istnienie faktu domniemywanego wysoce prawdopodobnym. Przyjęcie faktu domniemywanego pozostawione jest swobodnemu uznaniu uczestników postepowania, a zwłaszcza organów procesowych. Przykłady: sędzia był prawidłowo mianowany lub prawidłowo delegowany do innego sądu, nie zachodzą okoliczności wyłączenia sędziego z mocy samego prawa, przedstawiony dokument urzędowy jest autentyczny.

60. Pojęcie i rodzaje czynności dowodowych

Jeden z celów etapowych osiągania sprawiedliwości materialnej, jakim jest ustalenie okoliczności popełnienia przestępstwa i tych towarzyszących mu wymaga w praktyce przeprowadzania czynności dowodowych. Dopiero one dostarczają w materiału potrzebnego do dokonania ustaleń faktycznych.

Czynności dowodowe to czynności polegające na poszukiwaniu, ujawnianiu lub kontroli dowodów. W trakcie postępowania organ styka się z dużą liczbą informacji, przeprowadzenie czynności dowodowa pozwala potwierdzić informację, dzięki czemu uzyskuje się dowód (środek dowodowy). Definicja pozwala wyróżnić trzy rodzaje czynności dowodowych: czynności poszukiwawcze (poszukiwanie dowodów dotyczących faktu popełnienia przestępstwa i osoby sprawcy, należą do nich przeszukanie i zatrzymanie rzeczy, poszukiwanie oskarżonego, w ich ramach przeprowadza się kontrolę korenspondencji, przekazu informacji, przesyłek, a także kontrolę i utrwalanie rozmów, jeśli poszukuje się zaś rzeczowych źródeł dowodu, czynnością poszukiwawczą mogą być oględziny), czynności ujawniające dowody (istota ich polega na wydobywaniu ze źródeł dowodu środków dowodowych oraz ich zabezpieczeniu w formie przewidzianej przez prawo procesowe, należą do nich przesłuchanie, okazanie i rozpoznanie, oględziny, badanie ciała, ekspertyza, odczytanie, sekcja zwłok, eksperyment procesowy, wykorzystywana w związku z nimi jest też instytucja świadka koronnego), czynności kontrolujące dowody (polegają na sprawdzeniu wiarygodności dowodów, należą do nich konfrontacja, porównywanie oryginałów dokumentów rzeczowych z kopiami, ponowienie tej samej czynności dowodowej).

Po zamknięciu postępowania czynności dowodowe nie są już przeprowadzane. Przeprowadza się wtedy tylko czynności prowadzące do zaznajomienia się z aktami, jeśli nie pada wniosek o uzupełnienie materiału dowodowego, następuje zakończenie postępowania. W istotnych okolicznościach postępowanie dowodowe może jednak ulegać wznowieniu.

61. Czynności poszukiwawcze

Czynności dowodowe dzielą się na poszukiwawcze, ujawniające dowody i kontrolujące dowody. Czynności poszukiwawcze przeprowadzane są w pierwszej kolejności, czasem nawet przed wszczęciem procesu.

W ich ramach poszukiwane są dowody dotyczące faktu popełnienia przestępstwa i osoby sprawcy, źródła dowodu w postaci osób i rzeczy. Poszukiwanie oskarżonego może się rozpocząć jeszcze przed wszczęciem procesu, biec równolegle do niego, czasem nawet toczyć się po jego zakończeniu np. w razie umorzenia śledztwa z powodu niewykrycia sprawcy. Policjanci, funkcjonariusze ABW, CBA i SG mogą legitymować osoby w celu ustalenia ich tożsamości. Przeszukanie i zatrzymanie rzeczy pozostają ze sobą w ścisłym związku, zatrzymanie rzeczy następuje, gdy organ posiada wiarygodną wiadomość o posiadaniu przez kogoś rzeczy podlegających wydaniu, przy przeszukaniu wystarczą uzasadnione podstawy do przypuszczenia, może ono dotyczyć osób, także stopień naruszenia nietykalności jest wyższy. Jeśli oględziny mają doprowadzić do znalezienia rzeczowych źródeł dowodu, także one mogą zostać zakwalifikowane jako czynność poszukiwawcza, większość oględzin ujawnia jednak jedynie środki dowodowe u znanych już źródeł dowodu. Związek z czynnościami poszukiwawczymi mają kontrola korenspondencji, przekazu informacji i przesyłek, a także kontrola i utrwalanie rozmów.

Odnalezienie dowodów wskazujących czy zostało popełnione przestępstwo i kto je popełnił jest fundamentalne dla dalszego przebiegu postępowania.

62. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy

Do sprawnego postępowania karnego niezbędna jest obecność oskarżonego sensu largo. Nie zawsze jest to obecność dobrowolna, co skłania organy do przeprowadzenia poszukiwawczej czynności dowodowej, jaką jest poszukiwanie oskarżonego.

Poszukiwanie oskarżonego może się rozpocząć jeszcze przed wszczęciem procesu, biec równolegle do niego, czasem nawet toczyć się po jego zakończeniu np. w razie umorzenia śledztwa z powodu niewykrycia sprawcy. Policjanci, funkcjonariusze ABW, CBA i SG mogą legitymować osoby w celu ustalenia ich tożsamości. Wyróżnić możemy dwa rodzaje poszukiwania oskarżonego. Poszukiwanie zwykłe zarządza sąd lub prokurator, przesłanką jest tu nieznajomość miejsca pobytu oskarżonego lub osoby podejrzanej, często wystarczy ustalenie tego pierwszego. Można przeprowadzić przeszukanie z zachowaniem kodeksowych procedur, można też doprowadzić oskarżonego przymusowo. Bardziej rygorystyczne wymogi ma list gończy. Na podstawie wydarzenia może go wydać sąd lub prokurator, jeśli oskarżony ukrywa się albo w stosunku do niego wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu niezależnie od tego czy nastąpiło przesłuchanie oskarżonego. List gończy musi zawierać informacje o sądzie lub prokuratorze, który go wydał, dane identyfikujące osobę poszukiwaną, informacje o treści zarzutu, postanowieniu o aresztowaniu albo zapadłym wyroku, wezwanie do zawiadomienia o miejscu pobytu, ewentualnie informacje o nagrodzie za ujęcie lub przyczynienie się do niego, a także zapewnienie o utrzymaniu tajemnicy co do informatora. Tylko w liście gończym można publicznie ogłosić nazwisko poszukiwanego. List gończy rozpowszechnia się przez rozplakatowanie, rozesłanie, opublikowane, wykorzystać tu można w szczególności radio, prasę, telewizję, a także inne media, jak Internet.

Są to standardowe procedury podejmowane, jeśli miejsce pobytu osoby poszukiwanej nie jest znane.

63. Czynności ujawniające dowody

Czynności dowodowe dzielą się na poszukiwawcze, ujawniające dowody i kontrolujące dowody. Czynności ujawniające dowody podejmuje się w toku postępowania przygotowawczego.

Ich istota polega na wydobywaniu ze źródeł dowodu środków dowodowych oraz ich zabezpieczeniu w formie przewidzianej przez prawo procesowe. Można wyróżnić ich kilka rodzajów. Przesłuchanie ujawnia trzy środki dowodowe, jakimi są wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka i opinia biegłego, wszystkie one muszą odbywać się w warunkach stwarzających możliwość swobodnej wypowiedzi i zapewnić uprzednią swobodną wypowiedź przesłuchiwanemu, dopiero w dalszej kolejności możliwe jest zadawanie pytań. Różnice występują zaś w przebiegu każdej z czynności. Okazanie i rozpoznanie koncentrują się na przedmiocie czynności przedstawionym do percepcji, okazanie polega na przedstawieniu osobie przesłuchiwanej osoby, jej wizerunku lub rzeczy, w ramach rozpoznania porównuje się składane oświadczenia dowodowe przed i po identyfikacji. Oględziny to zmysłowe zapoznanie się organu z miejscem, ciałem lub rzeczą w celu ujawnienia istotnych dla sprawy cech charakterystycznych. Ekspertyza ma znaczenie ścisłe jako badanie przeprowadzane przez biegłego i szersze jako badanie i opinię biegłego, przeprowadza się ją, jeśli wyjaśnienie istotnych okoliczności wymaga wiadomości specjalnych. Odczytanie dotyczy zapoznania się z treścią dokumentu rozumianego jako zapis o jakiejkolwiek treści, która musi być jednak związana z okolicznościami sprawy. Sekcja zwłok to potoczne określenie otwarcia zwłok, właściwe otwarcie to etap prowadzący do ich oględzin. Eksperyment procesowy polega na przeprowadzeniu przez organ doświadczenia lub odtworzenia przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń w celu sprawdzenia istotnych dla sprawy okoliczności.

Zdobyte i zabezpieczone środki dowodowe wykorzystywane są w dalszym toku postępowania przyczyniając się do realizacji celów procesu karnego.

64. Zatrzymanie rzeczy

Wśród czynności dowodowych poszukiwawczych wyróżnia się poszukiwanie oskarżonego, oględziny, o ile mają na celu znalezienie rzeczowych źródeł dowodu, a także przeszukanie i zatrzymanie rzeczy.

Celem zatrzymania rzeczy jest pozyskanie jej na potrzeby postępowania karnego, rzecz może stanowić dowód lub podlegać zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym lub roszczeń o naprawienie szkody. Musi istnieć wiarygodna wiadomość o posiadaniu przez konkretną osobę w znanym miejscu rzeczy podlegających wydaniu. Sąd lub prokurator wydaje stosowne żądanie, a Policja lub inny uprawniony organ (ABW, CBA, SG, finansowy organ dochodzenia) przedstawia je osobie posiadającej rzecz i wzywa ją do dobrowolnego jej oddania. W wypadku niecierpiącym zwłoki to Policja lub inny uprawniony organ może przedstawić takie żądanie, osoba wydająca rzecz musi być pouczona o prawie i możliwości niezwłocznego sporządzenia wniosku o sporządzenie i doręczenie jej stosownego postanowienia sądu lub prokuratora o zatwierdzeniu zatrzymania, postanowienie to doręcza się w terminie 14 dni od zatrzymania rzeczy, brak zatwierdzenia w ciągu 7 dni powoduje nakaz niezwłocznego zwrotu rzeczy, chyba że nastąpiło już dobrowolne wydanie, a wniosek o zatwierdzenie zatrzymania nie został złożony. W razie odmowy dobrowolnego wydania rzeczy przeprowadza się przymusowe odebranie stosując przy tym przepisy o przeszukaniu w sprawach niecierpiących zwłoki. Z zatrzymania rzeczy należy spisać protokół, nie ma tu znaczenia czy wydanie rzeczy było dobrowolne, czy przymusowe.

Mimo że zatrzymanie rzeczy wkracza w sferę praw i wolności obywatelskich, jego przeprowadzenie jest czasem niezbędne dla sprawnego przebiegu postępowania, a system gwarancji ma minimalizować potencjalne ryzyko.

65. Przeszukanie-rodzaje, przesłanki i tryb postępowania

Wśród czynności dowodowych poszukiwawczych wyróżnia się poszukiwanie oskarżonego, oględziny, o ile mają na celu znalezienie rzeczowych źródeł dowodu, a także zatrzymanie rzeczy i przeszukanie.

Konstytucja zapewnia nietykalność mieszkania, ale dotyczy to tylko drastycznych naruszeń, pomija zaś kwestię przeszukania osoby, co jest sporym niedopatrzeniem. Pierwszy rodzaj przeszukania uregulowany w KPK to przeszukanie osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów, przeszukanie osoby i odzieży przeprowadza w miarę możności osoba tej samej płci, lekarz może zaś dokonać prześwietlenia, badania ultrasonograficznego lub podać środki przeczyszczające, o ile przeprowadzane badania są nieodzowne i nie zagrażają zdrowiu. Drugi rodzaj to przeszukiwanie pomieszczeń i innych miejsc, osoba, u której ma ono nastąpić musi być zawiadomiona o celu i wezwana do wydania poszukiwanych przedmiotów, ona i tzw. świadkowie przybrani mają prawo być obecni przy przeszukaniu, specjalne środki stosuje się też wobec dokumentów objętych tajemnicą, tych o charakterze osobistym, jak i nietykalnych co do zasady pomieszczeń dyplomatycznych i konsularnych. Sytuacja jest też zróżnicowana w zależności od tego czy przeszukiwane pomieszczenie jest zamieszkałe, ogólnie dostępne, zamknięte i należące do instytucji państwowej lub samorządowej, zajęte przez wojsko lub zajęte przez inne osoby czy jednostki organizacyjne. Przesłankami przeszukania są uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba lub rzecz tam się znajdują. Stopień nietykalności jest zaś znacznie wyższy w porównaniu z zatrzymaniem rzeczy, zachowany musi być umiar, poszanowanie godności, nie można wyrządzić niepotrzebnych szkód i dolegliwości. Celem jest wykrycie, zatrzymanie, przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, znalezienie rzeczy mogącej stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym. Przeszukania dokonuje prokurator lub Policja na polecenie sądu lub prokuratora, a także SG, CBA i ABW w ramach swojej właściwości funkcjonalnej. W wypadkach niecierpiących zwłoki organ okazuje nakaz kierownika jednostki bądź legitymację służbową, a następnie zwraca się do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania. Przeszukanie musi być wtedy obligatoryjnie skontrolowane, ale postanowienie doręcza się osobie, która zażąda postanowienia tylko wtedy, jeśli zażąda ona tego w terminie 7 dni od dokonania czynności, o tym prawie należy ją pouczyć. Z przeszukania musi zostać sporządzony protokół. Rozluźnione są natomiast rygory pozaprocesowej kontroli osób i rzeczy w środkach transportu przeprowadzanej przez Policję, ABW i CBA, warunkiem legalności jest wtedy uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary.

Przeszukanie w porównaniu z zatrzymaniem rzeczy jest regulowane bardziej restrykcyjnie, a szczegółowe unormowania sprawiają sporo wątpliwości na gruncie aksjologicznym.

66. Kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych-granice podmiotowe, przedmiotowe i temporalne

Ściganie przestępstw, zwłaszcza tych składających się na zjawisko zorganizowanej przestępczości, wymaga czasem podejmowania czynności wkraczających w sferę wolności i ochrony tajemnicy komunikowania się, gwarantowanej przez Konstytucję.

Przykładem takiej czynności jest procesowa kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych, zwana potocznie podsłuchem w czasie procesu. Przepisy odpowiednio stosuje się do kontroli i utrwalania treści innych rozmów lub przekazów informacji. Podsłuch dopuszczalny jest tylko po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego w celu wykrycia i uzyskania dowodów dla toczącego się postępowania lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa. Postępowanie lub obawa muszą dotyczyć czynów wymienionych w art. 237 § 3 KPK (np. zabójstwo, handel ludźmi, uprowadzenie osoby, statku powietrznego lub wodnego, rozboju, szpiegostwa, fałszowanie pieniędzy, udział w zorganizowanej grupie przestępczej, łapownictwo, zbrodnia ludobójstwa, przeciwko ludzkości, wojenna, itd.; ogólna konkluzja – ciężkie przestępstwa, duża społeczna szkodliwość), jeśli nastąpi zmiana kwalifikacji czynu na pozakatalogową, podsłuch należy przerwać. Postanowienie wydaje sąd, w postępowaniu przygotowawczym chodzi o sąd powołany do rozpatrzenia sprawy w I instancji, sąd potrzebuje uprzedniego wniosku prokuratora. W wypadkach niecierpiących zwłoki wystarczy, że zarządzi to prokurator, który zwraca się w terminie 3 dni do sądu z wnioskiem o zatwierdzenie postanowienia. Sąd wydaje postanowienie w przedmiocie wniosku w terminie 5 dni na posiedzeniu bez udziału stron. W wypadku niezatwierdzenia postanowienia prokuratora sąd w postanowieniu wydanym w przedmiocie wniosku zarządza zniszczenie wszystkich utrwalonych zapisów. Zaskarżenie postanowienia wstrzymuje jego wykonanie. Zapisy odtwarzać mogą sąd, prokurator, a w wypadkach niecierpiących zwłoki i za zgodą sądu lub prokuratora Policja. Z rejestrem przeprowadzonych kontroli telefonicznych może zapoznać się sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Kontrola i utrwalanie mogą być prowadzone przez okres do 3 miesięcy z jednorazową możliwością przedłużenia o kolejne 3 miesiące. Zażalenie przysługuje osobie, której dotyczy postanowienie, rozpoznaje je sąd powołany do rozpatrzenia sprawy w I instancji, ogłoszenie postanowienia o podsłuchu może być odroczone na czas niezbędny ze względu na dobro sprawy i nie później niż do czasu prawomocnego zakończenia postępowania.

Kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych to dość daleko idąca ingerencja w sferę konstytucyjnych praw i wolności, ale przewidziane w KPK gwarancje ograniczają jej zakres.

67. Podsłuch telefoniczny w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych w ustawie o Policji

Podsłuch telefoniczny prowadzony w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych nie jest tożsamy z kodeksową regulacją kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych. Uregulowany jest on w ustawie o Policji z 1990 r.

Doktryna wyróżnia termin kontroli operacyjnej, która przeprowadzana jest poza procesem i która polega na kontrolowaniu treści korespondencji, zawartości przesyłek i stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, w szczególności zaś treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych. Zalicza się więc do niej wszelkie formy podsłuchu. Kontrola operacyjna może być prowadzona tylko w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych, w zakresie nieobjętym przepisami KPK, czynności te są tajne i nieformalne, wykonują je Policja, a w celu zapobieżenia, wykrycia przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego. Katalog przestępstw jest wyczerpująco wymieniony w art. 19 ust. 1 ustawy o Policji (np. przeciwko życiu, bezpieczeństwu publicznemu, ciężkie uszkodzenie ciała, wytwarzanie, posiadanie, obrót bronią, poważne przestępstwa gospodarcze, itd.; ogólna konkluzja – ciężkie przestępstwa, społeczna szkodliwość). Obowiązuje jednak zasada subsydiarności, kontrola może być podjęta tylko wtedy, gdy inne środki okazały się już bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne. Zgodę pisemną wydaje sąd okręgowy na wniosek Komendanta Głównego Policji po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego lub na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego Policji po uzyskaniu zgody prokuratora okręgowego. W przypadkach niecierpiących zwłoki, gdy istnieje groźba utraty informacji, zatarcia lub zniszczenia dowodów przestępstwa wystarczą decyzja komendanta wojewódzkiego Policji po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego. Jednocześnie trzeba się zwrócić do sądu okręgowego z wnioskiem o wydanie postanowienia o kontroli, zaś brak zgody powoduje, że w ciągu 5 dni od nagłego zarządzenia materiały muszą zostać komisyjnie zniszczone. W myśl ustaw innych niż ustawa o Policji odpowiednie działania mogą podejmować także ABW, CBA i SG.

Podsłuch telefoniczny w ramach pozaprocesowych czynności jest dalej idącą czynnością niż kodeksowa kontrola i utrwalanie rozmów, ale i tu można się spotkać z pewnymi gwarancjami dla osoby podsłuchiwanego.

68. Przesłanki przeprowadzania „wrażliwych” czynności dowodowych w œświetle konstytucyjnej zasady proporcjonalności

Zdaniem prof. Murzynowskiego „poznanie prawdy materialnej jest bezpośrednim celem procesu, ponieważ dopiero i tylko na tej podstawie może nastąpić wydanie aktu wymiaru sprawiedliwości”. Owe poznanie prawdy materialnej może napotykać jednak praktyczne przeszkody, które mogą być usunięte jedynie przez przeprowadzenie wrażliwych czynności procesowych.

Wrażliwe czynności dowodowe to grupa czynności dowodowych o szczególnym charakterze, dotyczą one oględzin zewnętrznych i badań ciała, podsłuchu telefonicznego, kontroli korespondencji czy kontroli operacyjnej uregulowanej w ustawie o Policji. Naruszają one konstytucyjne prawa i wolności człowieka i obywatela, mimo że muszą być z zasady szanowane i chronione przez państwo. Jednak konstytucyjna zasada proporcjonalności zezwala na ograniczenia w korzystaniu z owych praw i wolności, muszą jednak zostać spełnione warunki z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ograniczenia, by zostały za legalne, muszą być: ustanowione w ustawie; proporcjonalne, tj. wprowadzone w odpowiednim zakresie, konieczne jest przeprowadzenie testu proporcjonalności, w ramach którego sprawdzane jest czy podjęte środki są skuteczne w realizacji założonego celu (skuteczność sensu stricto), czy wybrany środek jest najmniej uciążliwy dla jednostki (konieczność), czy stopień uciążliwości czynności pozostaje w odpowiedniej proporcji do założonego celu (proporcjonalność sensu stricto); konieczne w demokratycznym państwie dla bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej, ochrony praw i wolności innych osób; ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Jest to lex generalis nawet dla tych norm, które na podstawie wyraźnej dyspozycji konstytucyjnej mogą być limitowane w ustawach, jak np. naruszenie nienaruszalności mieszkania poprzez czynność przeszukania.

Choć charakter gwarancyjny posiadają wszystkie normy karnoprocesowe, wszystkie muszą być zgodne z konstytucyjną zasadą proporcjonalności, to niektóre przepisy i instytucje procesowe mają pod względem gwarancyjnym szczególne znaczenie.

69. Przesłuchanie świadka

Przesłuchanie jest czynnością dowodową ujawniająca dowody. Świadek składa zeznania, które z założenia mają się przyczynić do wyjaśnienia okoliczności sprawy. Niezbędne jest jednak zastosowanie odpowiednich procedur. Przesłuchanie różni się w zależności od tego czy odbywa się przed sądem czy w ramach postępowania przygotowawczego.

Przesłuchanie świadka przed sądem dzieli się na pięć faz. Wstęp do przesłuchania ma na celu sprawdzenie tożsamości świadka, ustalenie niezbędnych danych, poinformowanie o charakterze przesłuchania, sąd musi prawidłowo pouczyć świadka o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Odebranie przyrzeczenia następuje, jeśli sąd za zgodą stron nie zwolnił świadka od niego, przyrzeczenie składa się powtarzając za sędzią odpowiednią rotę, obligatoryjnie nie odbiera się przyrzeczenia od osób poniżej 17 roku życia, przy uzasadnionym podejrzeniu zaburzeń psychicznych, gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania lub pozostającego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo gdy za to przestępstwo został skazany, gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznania lub oskarżenia. Przesłuchanie świadka na temat jego danych osobowych to kolejna faza. W zależności od roli świadka i jego stosunku do oskarżonego mogą okazać się konieczne pouczenia o prawie odmowy zeznań, prawie odmowy odpowiedzi na pytanie lub przesłuchaniu z wyłączeniem jawności. Właściwe przesłuchanie dotyczy tezy dowodowej, stosuje się tu te same reguły, co podczas przesłuchania oskarżonego na rozprawie. Przesłuchiwanie w postępowaniu przygotowawczym cechuje się nieobecnością stron i brakiem przyrzeczenia. Szczególne tryby przesłuchania świadka to: jednorazowe przesłuchanie w świadka w charakterze pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie skończył 15 lat w sprawie o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości lub opiece (tylko raz, sąd na posiedzeniu z udziałem psychologa, prawo udziału mają prokurator, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego, jeśli nie narusza to swobody wypowiedzi), przesłuchanie świadka niebędącego pokrzywdzonym, który w chwili przesłuchania nie skończył 15 lat w sprawie o przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości lub popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej (tak samo, jak w poprzednim wypadku), a także przesłuchania świadka na odległość (prowadzi je przy użyciu urządzeń technicznych sędzia wyznaczony ze składu, prawo udziału mają strony, obrońcy, pełnomocnicy, oskarżony pozbawiony wolności tylko wtedy, jeśli sąd uzna to za konieczne).

W praktyce przesłuchanie świadka jest jedną z najczęściej przeprowadzanych czynności dowodowych, miarą jego znaczenia jest liczbowy udział świadków w procesie karnym. Zeznania świadka wyjaśniają lub pomagają wyjaśnić liczne istotne wątpliwości.

70. Œświadek anonimowy i świadek koronny

Niektóre osoby wciągnięte w orbitę procesu karnego wymagają specjalnego rodzaju protekcji. Z tego powodu do polskiego postępowania karnego wprowadzone zostały instytucje świadka anonimowego (incognito) i świadka koronnego.

Świadek anonimowy może otrzymać taki status, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej. Status przyznają postanowieniem sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka zostają utajnione, jeżeli nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Postępowanie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą państwową. Świadek jest przesłuchiwany przez prokuratora i sąd w miejscu i sposób uniemożliwiający dekonspirację. Prawo udziału w przesłuchaniu mają prokurator, oskarżony i jego obrońca, oskarżony aresztowany tymczasowo jest sprowadzany tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne. Przesłuchanie nie może prowokować niebezpieczeństwa ujawnienia świadka, nie zwalnia to jednak oskarżyciela z obowiązku dokładnego określenia w akcie oskarżenia czynu zarzucanego oskarżonemu. Na postanowienie świadkowi, oskarżonemu, a w postępowaniu przygotowawczym także sądowi przysługuje zażalenie w terminie 3 dni, zażalenie rozstrzyga sąd właściwy do rozpoznania sprawy, w razie uwzględnienia zażalenia protokół podlega zniszczeniu. O deanonimizację może wystąpić sam świadek, do czasu zakończenia przewodu sądowego przed sądem pierwszej instancji, może ją też przeprowadzić z urzędu prokurator, a w postępowaniu sądowym sąd na wniosek prokuratora, jeżeli okaże się, że nie było podstaw do przyznania statusu, świadek złożył fałszywe zeznania lub doszło do ujawnienia tożsamości. Świadek koronny pojawia się w polskim systemie prawnym w formach karnomaterialnej i karnoprocesowej. W formie karnomaterialnej przyznanie statusu zachodzi przez obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary bądź jej warunkowe zawieszenie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu informacje dotyczące owych osób i istotne okoliczności popełnienia przestępstwa, druga możliwość jest fakultatywna, sąd na wniosek prokuratora może nadzwyczajnie złagodzenie kary bądź warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy, który niezależnie od reszty wyjaśnień ujawnił i przedstawił przed organem ścigania istotne i nieznane wcześniej okoliczności przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. W formie karnoprocesowej przyznanie statusu zachodzi na zasadach z ustawy o świadku koronnym z 1997 r. Przepisy tej ustawy stosuje się we wszystkich sprawach o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, a także w sprawach o wybrane przestępstwa nawet mimo braku tych przesłanek (łapownictwo, płatna protekcja, niektóre przestępstwa gospodarcze). Warunki obligatoryjne przyznania statusu to: przekazanie istotnych informacji do chwili wniesienia aktu oskarżenia, ujawnienie majątku swojego i pozostałych sprawców, zobowiązanie się do złożenia wyczerpujących zeznań i ujawnienia okoliczności sprawy. Warunkiem fakultatywnym może być zwrot korzyści majątkowej z przestępstwa albo naprawienie szkody nim wyrządzonej, od tego można uzależnić dopuszczenie dowodu z zeznań. Statusu świadka koronnego nie można przyznać sprawcy lub współsprawcy zabójstwa, prowokatorowi do przestępstwa, a także kierownikowi grupy lub związku przestępczego.

Przepisy o świadku anonimowym są daleko idącymi, ale dopuszczalnymi ograniczeniami zasady bezpośredniości. Instytucja świadka koronnego jest zaś wyjątkiem od zasady legalizmu na rzecz oportunizmu.

UWAGA: Szczegółowa procedura przyznania statusu świadka koronnego została omówiona w następnym zagadnieniu!

71. Postępowanie w przedmiocie ustanowienia świadka koronnego

Postępowanie jest uregulowane w ustawie z 1997 r. o świadku koronnym, początkowo o charakterze okresowym, a w 2006 r. przedłużonej na czas nieoznaczony.

Przepisy ustawy stosuje się we wszystkich sprawach o przestępstwo lub przestępstwo skarbowe popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, a także w sprawach o wybrane przestępstwa nawet mimo braku tych przesłanek (łapownictwo, płatna protekcja, niektóre przestępstwa gospodarcze). Warunki obligatoryjne przyznania statusu to: przekazanie istotnych informacji do chwili wniesienia aktu oskarżenia, ujawnienie majątku swojego i pozostałych sprawców, zobowiązanie się do złożenia wyczerpujących zeznań i ujawnienia okoliczności sprawy. Warunkiem fakultatywnym może być zwrot korzyści majątkowej z przestępstwa albo naprawienie szkody nim wyrządzonej, od tego można uzależnić dopuszczenie dowodu z zeznań. Statusu świadka koronnego nie można przyznać sprawcy lub współsprawcy zabójstwa, prowokatorowi do przestępstwa, a także kierownikowi grupy lub związku przestępczego. Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd okręgowy (miejscowy) na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie po uzyskaniu zgody Prokuratora Generalnego. Po nadaniu statusu świadka koronnego prokurator sporządza odpisy, wyłącza je do odrębnego postępowania i zawiesza je aż do prawomocnego zakończenia reszty sprawy, nie przysługuje tu zażalenie. Świadek koronny ma obowiązek złożenia prawdziwych i wyczerpujących zeznań, do jakich się zobowiązał w śledztwie, na jego wniosek obligatoryjnie wyłącza się jawność rozprawy. Sąd poucza go o takim uprawnieniu, wykluczona jest obecność w czasie przesłuchania tzw. osób zaufania. Świadek koronny nie podlega karze za ujawnione przestępstwa, ale trzeba podjąć zawieszone uprzednio postępowanie i doprowadzić do skazania, jeżeli świadek koronny: zeznał nieprawdę, zataił prawdę co do istotnych okoliczności albo odmówił zeznań, popełnił nowe przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw, zataił majątek, jaki miał ujawnić, zaistniały okoliczności niezezwalające na nadanie mu statusu świadka koronnego, fakultatywnie podejmuje się postępowanie, jeżeli świadek koronny popełnił jakiekolwiek nowe przestępstwo umyślne albo nie wykonał zobowiązania naprawienia szkody. Prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu w ciągu 14 dni od uprawomocnienia się reszty orzeczenia, nie przysługuje na nie zażalenie. Umorzone postępowanie wznawia się obligatoryjnie, jeśli świadek koronny popełnił nowe przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw lub ujawniły się okoliczności niezezwalające na nadanie mu statusu świadka koronnego. Można je wznowić fakultatywnie, jeśli świadek koronny popełnił nowe przestępstwo umyślne lub umyślne przestępstwo skarbowe albo nie wykonał obowiązku naprawienia szkody. Przewidziane są też gwarancje ochrony dla świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w razie zagrożenia zdrowia lub życia, możliwe są objęcie osobistą ochroną, udzielenie pomocy w zakresie zmiany pobytu lub zatrudnienia, pomoc finansowa na pokrycie kosztów utrzymania w razie niemożności zatrudnienia.

Postępowanie w instytucji świadka koronnego tworzy wyjątek od zasady legalizmu na rzecz oportunizmu, budzi pewne, a czasem dość spore kontrowersje, ale z drugiej strony potrafi się przyczyniać do efektywnego wymierzania sprawiedliwości.

72. Przesłuchanie oskarżonego

Przesłuchanie oskarżonego należy do czynności dowodowych ujawniających dowody. W jego ramach oskarżony składa wyjaśnienia. Dokładna procedura różni się w zależności od tego czy podmiotem przesłuchiwanym jest podejrzany czy oskarżony.

Przesłuchanie musi odbywać się w warunkach stwarzających możliwość swobodnej wypowiedzi, a według ogólnej reguły osobie przesłuchiwanej trzeba najpierw umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonym celem czynności, a dopiero potem można zadawać pytania uzupełniające. Przesłuchiwanie podejrzanego zaczyna się od ustalenia jego tożsamości, powiadomienia go o charakterze dokonywanego przesłuchania, jeśli jest to pierwsze przesłuchanie, jest on pouczany o prawie do składania i odmowy składania wyjaśnień, odmowy odpowiedzi na pytania, składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, korzystania z pomocy obrońcy, końcowego zaznajomienia się z materiałami postępowania, prawa do przesłuchania w obecności obrońcy, innym obowiązkom i regułom doręczania pism. Pouczenie wręcza się na piśmie, podejrzany potwierdza je podpisem. Przed każdym następnym przesłuchaniem następuje ponowne pouczenia o prawie odmowy odpowiedzi lub składania wyjaśnień. Potem następuje przedstawienie zarzutów poprzez odczytanie sporządzonego wcześniej stosownego postanowienia. W pierwszej kolejności przesłuchanie dotyczy danych osobowych podejrzanego, następne jest przesłuchanie właściwe (na temat postawionego zarzutu), a na końcu przesłuchanie uzupełniające, organ zadaje wtedy dodatkowe pytania celem wyjaśnienia niektórych kwestii lub skontrolowania jego wyjaśnień. Przesłuchiwanie oskarżonego przed sądem jest mniej sformalizowane, po sprawdzeniu tożsamości oskarżonego uprzedza się tylko o prawie odmowy odpowiedzi i wyjaśnień. Zamiast przedstawienia zarzutów dochodzi do odczytania aktu oskarżenia. Przesłuchanie jest kontradyktoryjne, zgodne z porządkiem pytań obowiązującym na rozprawie. W praktyce ciężko jest odróżnić pytania zasadnicze od uzupełniających.

Przesłuchanie oskarżonego zapewnia mu czynny udział w procesie i możliwość realnego wpływania na swoją sytuację procesową.

73. Oględziny i okazanie

Oględziny i okazanie należą do czynności dowodowych ujawniających dowody. Są przykładami splatania się oddziaływania przepisów prawa karnego procesowego i kryminalistyki.

Oględziny to zmysłowe zapoznanie się przez organ procesowy z miejscem, ciałem osoby lub rzeczą celem ujawnienia ich cech charakterystycznych, istotnych dla rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu lub ujawnienia środku dowodu. Od ich sprawnego i szybkiego przeprowadzenia zależy często wykrycie sprawcy. Oględziny miejsca dotyczą pomieszczenia lub otwartej przestrzeni, w przypadku oględzin pomieszczenia stosuje się te same rygory, co przy przeszukaniu pomieszczeń, rygory te nie dotyczą oględzin otwartej przestrzeni, ale konieczna jest tu obecność świadków. Oględziny osoby mogą być powierzchowne lub szczegółowe, mogą być połączone z badaniami ciała, jeśli czynność wywołuje poczucie wstydu, powinna ją przeprowadzić osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności, inne osoby zaś tylko w razie konieczności. Ogląda się i bada ciało świadka. Oględziny rzeczy dokonywane są zwykle razem z oględzinami miejsca, po czym częstokroć rzecz zabiera się do dalszych badań przez biegłego. Jeśli przedmiot może ulec przy badaniu zniekształceniu lub zniszczeniu, część przedmiotu należy w miarę możności pozostawić w stanie niezmienionym, a gdy to niemożliwe, stan utrwalić w inny sposób. W przypadku przedmiotów szybko psujących się lub zanikających jedyną metodą jest procesowe utrwalenie, jak najbardziej wierne. Obowiązkowo spisuje się protokół z oględzin, każde oględziny będące czynnością niepowtarzalną utrwala się w formie zdjęć, filmu czy rysunku. Do udziału w czynnościach niepowtarzalnych w postępowaniu przygotowawczym mają prawo zostać dopuszczone strony. Funkcjonuje też termin oględziny zwłok, dochodzi do nich zwykle w miejscu ich znalezienia, a do czasu przybycia biegłego i prokuratora lub sądu można zwłoki przemieszczać tylko w razie konieczności. Oględzin zwłok dokonuje prokurator, w postępowaniu sądowym sąd, z udziałem biegłego lekarza, w miarę możności z zakresu medycyny sądowej. W razie konieczności szybkiej reakcji dokonuje ich Policja z obowiązkiem niezwłocznego powiadomienia prokuratora, ewentualnie można też wezwać lekarza, który ostatnio udzielił pomocy zmarłemu. Okazanie to czynność polegająca na koncentracji wyjaśnień lub zeznań na przedmiocie podstawionym do percepcji w odpowiednich warunkach. Powinno być przeprowadzane w sposób wyłączający sugestię. Podczas okazania osoba okazywana powinna znajdować się w grupie obejmującej łącznie co najmniej cztery osoby, taka sama reguła dotyczy przedmiotów i wizerunków, róznice nie mogą być rażące. Okazywać można oskarżonego, osobę podejrzaną, świadków, pokrzywdzonego. Procedura okazania składa się z odebrania oświadczenia dowodowego przed identyfikacją, identyfikacji i ponownego odebrania oświadczenia dowodowego. Odpowiednio stosuje się wszystkie przepisy normujące postępowanie. W przypadku, gdy w okazaniu uczestniczy świadek anonimowy, przeprowadza się je tak, by wyłączyć możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobę rozpoznawaną. Z okazania zawsze spisuje się protokół.

Oględziny i okazanie pozwalają poczynić istotne ustalenia co do miejsca, osoby bądź rzeczy, a utrwalone obserwacje przyczyniają się do sprawnego przebiegu postępowania karnego.

74. Czynności kontrolujące dowody

Polegają na sprawdzeniu wiarygodności dowodów. Należą do nich:

  1. Konfrontacja – „stawianie sobie do oczu” przesłuchiwanych osób a więc świadka ze świadkiem, świadka z oskarżonym i podejrzanego z drugim podejrzanym. Konfrontacji dokonuje się w celu wyjaśnienia sprzeczności jest to więc nic innego jak równoczesne przesłuchanie dwóch osób, które złożyły sprzeczne oświadczenia. WAŻNE: niedopuszczalna jest konfrontacja ze świadkiem anonimowym (172 k.p.k.).

Regułą jest, że pierwsza składa zeznania/wyjaśnienia osoba, której wypowiedzi ocenia się jako wiarygodne (przy konfrontacji świadek-podejrzany pierwszy powinien zeznawać świadek). Należy zadbać o to by osoby konfrontowane nie mogły się ze sobą porozumiewać.

  1. Porównywanie oryginałów dowodów rzeczowych z kopiami – największe znaczenie w przypadku dowodu z dokumentów.

  2. Ponowienie tej samej czynności dowodowej - przez ten sam lub inny organ procesowy.

Przeprowadzanie czynności kontrolujących dowody stanowi realizację zasady prawdy materialnej gdyż pozwala na weryfikację posiadanych, często przeciwstawnych informacji.

75. Wizja lokalna i eksperyment procesowy

Wizja lokalna – nie jest uregulowana w k.p.k. ale mówi się, że są to tzw. wtórne oględziny.
Część doktryny sugeruje, że jest to szczególny sposób przesłuchania.
W wizji lokalnej mogą brać udział (oprócz organu przeprowadzającego wizję lokalną) :
* oskarżony
* świadkowie
Wizja lokalna ma charakter statyczny, w przeciwieństwie do eksperymentu procesowego.
Ma na celu unaocznienie organowi procesowemu jak po kolei zachodziły zdarzenia, które składają się na przestępstwo. Mówi się, że jest to „teatralne przedstawienie organowi procesowemu tego, jak zachodziło zdarzenie przestępne”.
Wizja lokalna będzie pełniła rolę weryfikującą zgromadzony dotychczas materiał dowodowy, zgromadzone dotychczas informacje na temat przestępstwa.

Eksperyment procesowy – czynność polegająca na przeprowadzeniu przez organ procesowy doświadczenia lub odtworzenia przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów celem sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy (211 k.p.k.).

W drodze eksperymentu sprawdza się już zebrane dowody, uzyskuje się nowe dowody lub też sprawdza wersje śledcze. Co ważne eksperyment jest samoistną czynnością dowodową, w czasie której jednak można dokonywać innych czynności jak np. przesłuchanie czy oględziny.

Jest to czynność niepowtarzalna dlatego też należy dopuścić do niej strony w postępowaniu przygotowawczym; jeżeli zaś odbywa się w toku postępowania głównego to z reguły przeprowadza go sędzia wyznaczony i wówczas strony również mogą wziąć w nim udział.

Od eksperymentu procesowego należy odróżnić należy odróżnić tzw. eksperyment rzeczoznawczy, wykonywany czasem przez biegłego w czasie ekspertyzy.

Przeprowadzenie eksperymentu procesowego i wizji lokalnej ułatwia ustalenie rzeczywistego przebiegu zdarzeń poprzez empiryczne zaznajomienie się z warunkami panującymi na miejscu zdarzenia, tym samym stanowiąc realizację zasady: prawdy materialnej i bezpośredniości.

76. Konfrontacja

(wróć do pytania 74 pkt. 1).

Tutaj tylko dla smaczku esencja artykułu Józefa Gurgula pt. Niektóre zagadnienia konfrontacji w świetle orzecznictwa sądowego i kryminalistyki

(…) ważny aspekt konfrontacji, tworzą kłopoty stwarzane nieuchwytnością tego, co de facto jest esencją wyniku wielu, a być może nawet przygniatającej większości przypadków stawiania do oczu. Aby w syntetycznym ujęciu przykładów udało się dostrzec pewien, niewątpliwie doniosły problem, musimy ożywić trochę wyobraźni. Otóż, zdarza się niekiedy (kwestia, z jaką częstotliwością), że konfrontowana osoba jednym spojrzeniem (ruchem ręki itp.) przekazuje lub może przekazać dane najcenniejsze dla śledztwa. Takie, których nie potrafimy ująć w słowach i zapisać w protokole, ponieważ chodzi w nich o coś nienazwanego lub niezmiernie trudnego do nazwania. Specyfiką zagadnienia jest również to, że przedmiotowe, ulotne sygnały stanowią reakcje determinowane osobniczymi czynnikami emocjonalno-motywacyjnymi, wymykającymi się spod kontroli rozumu (…).

77. Istota i forma wniosku dowodowego

Wniosek dowodowy to żądanie strony przeprowadzenia określonego dowodu.

W obecnym modelu postępowania karnego prawo inicjatywy dowodowej przysługuje: stronom, podmiotowi określonemu w art. 416 k.p.k. (tj. podmiotowi, który uzyskał korzyść majątkową z przestępstwa popełnionego przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie tego podmiotu) a także dowód można przeprowadzić z urzędu (167 k.p.k.). Wyjątkowo prawo inicjatywy dowodowej przysługuje także biegłym (zob. 202, 203 k.p.k.). Warto pamiętać, że nowelizacja przewiduje, że dowody będą przeprowadzane wyłącznie na wniosek stron a z urzędu tylko „w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, sąd może dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu”.

CELE:

1.Aby organ procesowy przeprowadził czynność dowodową, dzięki której zostaną ustalone fakty mające znaczenie dla rozstrzygnięcia.

2. Aby organ procesowy znalazł dowód i go przeprowadził (wniosek o wykrycie dowodu)

3. Aby ocenić i skontrolować inny, już przeprowadzony dowód ( np. wniosek o udział biegłego przy przesłuchaniu).

FORMA: pisemnie lub ustnie do protokołu.

TREŚĆ: za art. 169 §1 k.p.k. wniosek musi zawierać:

  1. oznaczenie źródła dowodu np. oznaczenie rzeczy, imię i nazwisko świadka (tu ciekawostka z wykładu, po nowelizacji trzeba będzie podać na jaką okoliczność chcemy powołać świadka; teraz taki wymóg istnieje tylko w stosunku do biegłego);

  2. tezę dowodową czyli wskazanie jakie okoliczności mają zostać udowodnione.

Wniosek dowodowy musi dodatkowo spełniać wymogi pisma procesowego (119 k.p.k.). Może on zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu ( 169 §2 k.p.k.).

TERMIN: w polskim postępowaniu karnym nie ma prekluzji dowodowej! A zatem pierwszy wniosek dowodowy strona może złożyć od chwili wszczęcia procesu (a nawet wcześniej – z chwilą zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa) do zamknięcia przewodu sądowego (405 k.p.k.) przed sądem pierwszej instancji.

UWAGA! Jeśli strona przedstawi wniosek dowodowy w fazie przemówień (tzw. głosy stron) - sąd może wznowić przewód sądowy, o ile uzna, że należy dopuścić i przeprowadzić zawnioskowany dowód (art. 409 k.p.k.).

.Prawo inicjatywy dowodowej strony powinny najpełniej realizować w postępowaniu przed sądem I instancji! Zgodnie z art. 452 k.p.k. uzupełnienie postępowania dowodowego w postępowaniu odwoławczym dopuszczalne jest tylko wyjątkowo. Zasadniczo sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy. Sąd odwoławczy może jednak w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części. Dowód taki można dopuścić również przed rozprawą (452 k.p.k.).

Uregulowania dotyczące wniosków dowodowych podkreślają kontradyktoryjny charakter procesu karnego i są przejawem „równości broni” stron. Dodatkowo realizacja: zasady prawdy materialnej, ustności i pisemności.

78. Przesłanki oddalenia wniosku dowodowego

Sąd oddala wniosek dowodowy – tylko z przyczyn wskazanych ściśle w art. 170 k.p.k.

§1.Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:

  1. przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne a więc gdy ustawa zabrania przeprowadzenia pewnego rodzaju dowodów. Chodzi tu o:

  1. okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy.

WAŻNE: granice postępowania:

Sąd nie może dowolnie badać innych okoliczności, niezwiązanych z przedmiotem postępowania oraz niemających znaczenia dla rozstrzygnięcia

  1. dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności a więc nie pozwala na udowodnienie określonej tezy dowodowej. Chodzi tu o sytuację, w której w następstwie konfrontacji oznaczonego we wniosku dowodu z okolicznością, jaka ma być za jego pomocą udowodniona, organ procesowy dochodzi do wniosku, że nie sposób za pomocą tegoż dowodu udowodnić tego, czego oczekuje wnioskodawca. Np. wniosek o pobranie krwi i jej zbadanie na okoliczność uzależnienia od alkoholu.

  2. dowodu nie da się przeprowadzić;

Chodzi tu o faktyczną niemożność przeprowadzenia dowodu, np. gdy podany we wniosku świadek zmarł.

Uwaga! Jeśli miejsce pobytu świadka jest znane, ale znajduje się ono bardzo daleko od miejsca toczącego się postępowania, to organy procesowe mogą skorzystać z instytucji: międzynarodowej pomocy prawnej lub sędziego delegowanego.

  1. wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.

Intencja wnioskodawcy, który złożeniem wniosku zmierza „w sposób oczywisty” do przedłużenia postępowania musi być dla sądu niewątpliwa!

Jest to kontrowersyjna przesłanka i wymaga szczególnej ostrożności i rozwagi

§2.Nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić.

§3.Oddalenie wniosku dowodowego następuje w formie postanowienia.

§4.Oddalenie wniosku dowodowego nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności.

To rozwiązanie wynika z obowiązującej w procesie karnym zasady obiektywizmu! Może to wynikać z ustania przyczyn, z powodu których wcześniej nie można było przeprowadzić dowodu jak również z ogólnej oceny zebranego w sprawie materiału!

ODDALENIE WNIOSKU DOWODOWEGO NIE JEST ZASKARŻALNE!

Na postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego nie przysługuje zażalenie, niezależnie od tego czy zapadło w postępowaniu przygotowawczym, czy też w postępowaniu sądowym.

Oddalenie wniosku dowodowego następuje w formie postanowienia, które wymaga uzasadnienia, sporządzanego wraz z postanowieniem. Uzasadnienie nie powinno ograniczać się do powtórzenia sformułowań ustawowych (98 k.p.k.). Nie wymaga uzasadnienia dopuszczenie dowodu, jak również uwzględnienie wniosku, któremu inna strona nie sprzeciwiła się, chyba że orzeczenie podlega zaskarżeniu

Dopuszczenie dowodu następuje w formie zarządzenia, chyba że ustawa wymaga postanowienia, np. o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych.

Nierozpoznanie wniosku dowodowego, zaniechanie wyjaśnienia sprzeczności w zeznaniach świadków czy nieprzeprowadzenie dopuszczonego dowodu z dokumentów czyni zasadnym zarzut obrazy przepisów k.p.k. a gdy nie można stwierdzić, że wszystkie istotne okoliczności sprawy zostały wyjaśnione należy uznać, że wskazane uchybienia są tego rodzaju, że mogłyby mieć one istotny wpływ na treść wydanego wyroku = względna przyczyna odwoławcza w rozumieniu art. 438 pkt. 2.

79. Wprowadzanie do procesu karnego informacji z czynności operacyjno-rozpoznawczych. Problem tzw. następczej zgody sądu

Jednym ze źródeł informacji o przestępstwie mogą być ustalenia własne organów ścigania poczynione w drodze czynności operacyjno – rozpoznawczych. Do dokonywania tych czynności na podstawie tzw. ustaw policyjnych uprawniona jest: policja, ABW, AW, SG, CBA.

Należy podkreślić, że czynności operacyjno – śledcze nie są czynnościami procesu karnego. Przyjmuje się, że informacje uzyskane w takim trybie mogą być wykorzystane w procesie karnym tylko jako dowody pochodzące z czynności procesowych.

Niektóre informacje uzyskane w toku czynności operacyjno – śledczych mogą zostać wykorzystane w procesie karnym, np. z kontroli operacyjnej. Polega ona na: kontrolowaniu treści korespondencji i treści przesyłek oraz stosowanie środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych (podsłuch i obserwacja).

W razie uzyskania dowodów pozwalających na rozpoczęcie postępowania karnego wolno odczytać lub odtworzyć na rozprawie materiały o których mowa w art. 393 § 3 k.p.k. Przeważa tendencja do bezpośredniego włączania do dowodów stanowiących podstawę wyrokowania również materiałów, które zostały zebrane bardzo nieformalnie a nawet z wykorzystaniem dowodów niekonwencjonalnych tj. tajny agent Tomek, transakcja pozorna czy komputerowa analiza danych osobowych.

Przy dokonywaniu czynności operacyjno – śledczych obowiązuje zasada subsydiarności, stosownie do której czynności te mogą być podjęte tylko gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne (art. 19 ustawy o Policji).

Zgodę pisemną na kontrolę operacyjną policji, CBA, SG, ABW wydaje sąd okręgowy na pisemny wniosek komendanta głównego policji, szefa CBA, kom. Gł. SG lub szefa ABW po uzyskaniu pisemnej zgody PG lub na pisemny wniosek komendanta wojewódzkiego policji albo oddziału SG i zgody okręgowego prokuratora .

Zarówno policja, ABW, CBA i SG mogą w przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli mogłoby to spowodować utratę informacji lub zatarcie albo zniszczenie dowodu przestępstwa na podstawie decyzji komendantów policji, SG, szefa CBA, ABW, za pisemną zgodą PG, przeprowadzić kontrolę operacyjną, zwracając się jednocześnie do SO z wnioskiem o wydanie postanowienia o kontroli. W razie braku zgody w ciągu 5 dni nastąpić ma komisyjne zniszczenie zebranych informacji.

Wypowiedź można zakończyć smutną refleksją o tym, że nieostre kryteria umożliwiające podjęcie czynności operacyjno – rozpoznawczych dają szerokie pole do popisu właściwym organom, które nie zawsze wcześniej korzystają ze środków mniej ingerujących w sferę prywatną.

80. Eliminowanie z procesu karnego informacji uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą

Konstytucja (przepis art. 51 ust. 4) przyznaje każdemu publiczne prawo podmiotowe do żądania usunięcia informacji zebranych w sposób sprzeczny z ustawą, czyli uzyskanych w sposób sprzeczny z warunkami ich uzyskania określonymi w ustawie, w tym wbrew zakazom dowodzenia (są to tzw. dowody nielegalne).

Konstytucja w art. 7 formułuje zasadę legalizmu, która wiąże wszystkie organy państwowe a zatem również organy ścigania (policja, prokuratura) oraz sądy. Należy pamiętać, że Konstytucja wyraźnie przesądza, że czynności dowodowe ingerujące w prawa i wolności osobiste muszą być konieczne i zawierające się w granicach określonych w k.p.k.

Dowód uzyskany w następstwie przeprowadzenia czynności dowodowej w sposób sprzeczny z ustawą jest uzyskany w sposób niekonstytucyjny. Taki dowód nie powinien być wykorzystywany w procesie karnym przez wszelkie jego organy. Na jego podstawie nie powinno się ustalać faktów ani podejmować decyzji procesowych. A zatem dochodzimy do tego, że dowód uzyskany w sposób sprzeczny z prawem (z ustawą) nie może stanowić podstawy działania organów postępowania Powinien więc być niezwłocznie usunięty. W żadnym wypadku nie może stanowić dowodu.

Problematyczne jest to, że w k.p.k. nie ustanowiono jednolitej procedury usuwania dowodu uzyskanego w sposób sprzeczny z ustawą. Jest to szczególnie widoczne w postępowaniu przygotowawczym, gdzie przeprowadza się znakomitą większość tzw. wrażliwych czynności dowodowych tj. zatrzymanie rzeczy, przeszukanie osoby lub pomieszczenia, podsłuch telefoniczny czy inna kontrola informacji. Przeprowadzenie tych czynności niezgodnie z celem i wymogami k.p.k. dostarcza informacji wykorzystywanych jako dowody do dokonania ustaleń faktycznych i podejmowania decyzji procesowych. Tymczasem, w związku z tym, że takie informacje uzyskano w sposób sprzeczny z ustawą, powinny one zostać usunięte z procesu. Brak wspomnianego trybu eliminacji dowodów sprzecznych z ustawą jest odczuwalny w mniejszym stopniu w stadium jurysdykcyjnym bowiem sąd na etapie wyrokowania pominie z podstawy dowodowej wadliwe dowody.

Podsumowując trzeba stwierdzić, że do naszej procedury karnej należy wprowadzić jasny tryb, aby taka możliwość istniała już na etapie postępowania przygotowawczego. Legitymacja do złożenia stosownego wniosku miałaby przysługiwać stronom tj. podejrzanemu i pokrzywdzonemu, zaś na etapie postępowania sądowego oskarżonemu, oskarżycielowi posiłkowemu, powodowi cywilnemu, oskarżycielowi publicznemu i prywatnemu. W postępowaniu przygotowawczym wniosek o wyeliminowanie z procesu dowodu uzyskanego w sposób sprzeczny z ustawą, przez policję lub inny organ nieprokuratorski powinien być kierowany do prokuratora, a zażalenie na postanowienie prokuratora w tej kwestii – do sądu. Wniosek o wyeliminowanie z procesu dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą przez prokuratora byłby kierowany do sądu, zaś zażalenie na postanowienie sądu w tej kwestii – do sądu w ramach instancji poziomej. Natomiast w postępowaniu głównym wniosek powinien przysługiwać stronom do sądu rozpoznającego sprawę, zaś zażalenie na zasadach ogólnych – do sądu wyższego rzędu.

81. Pojęcie, cele, funkcje i rodzaje środków przymusu procesowego

Środki przymusu procesowego są to przewidziane ustawa ograniczenia praw obywateli, służące realizacji obowiązków procesowych przez uczestników postępowania i zapewnieniu prawidłowego biegu procesu.

Celem stosowania środków przymusu jest zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego oraz osiągnięcie celów postępowania karnego takich jak: trafna represja, uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego czy rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie.

Środki przymusu dzielimy w zależności od funkcji jaką pełnią na:

82. Zatrzymanie osoby

Zatrzymanie nie jest instytucją jednolitą. W literaturze przedmiotu wyróżnia się zatrzymania: penitencjarne, porządkowe, administracyjne, procesowe.

Zatrzymanie procesowe to krótkotrwałe pozbawienie wolności celem zastosowania środka zapobiegawczego sensu stricto lub przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej albo oskarżonego do organu procesowego. Dokonuje go Policja lub inne uprawnione organy ścigania karnego (np. ABW, CBA, Straż Graniczna).

Zatrzymany może być oskarżony, podejrzany i osoba podejrzana , co do której istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo i zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby , zatarcia śladów przestępstwa bądź w wypadku, gdy nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do prowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.

Każdy zatrzymany powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

Ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne.

Zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania.

To samo dzieje się jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Zatrzymanego należy także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora.

Zatrzymanego należy również zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu nie doręczono mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania

Zatrzymanego należy natychmiast pouczyć o przysługujących mu prawach, w tym prawie do skorzystania z pomocy adwokata, prawie do złożenia zażalenia na zatrzymanie i uprawnieniach z art 300 k.p.k. oraz wysłuchać go.

Zatrzymanemu przysługuje prawo do niezwłocznego skontaktowania się z adwokatem, jednak organ zatrzymujący może zastrzec, iż będzie obecny podczas takiego kontaktu.

Należy też na żądanie zatrzymanego zawiadomić osobę najbliższą, a także niezwłocznie zawiadomić pracodawcę, szkołę lub uczelnię, dowódcę jednostki wojskowej.

W wypadku, zatrzymanym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy, należy również zawiadomić o aresztowaniu zarządzającego przedsiębiorstwem.

Zatrzymany może złożyć zażalenie na zatrzymanie do sądu rejonowego w miejscu prowadzenia postępowania lub zatrzymania, kwestionując zasadność, legalność oraz prawidłowość wykonania zatrzymania. Sąd jest zobowiązany niezwłocznie je rozpoznać. Zatrzymanemu, pokrzywdzonemu i reprezentantom prawnym przysługuje prawo do wzięcia udziału w posiedzeniu sadu rozpoznającego zażalenie na zatrzymanie.

Podstawowym dowodem podczas kontroli legalności i zasadności zatrzymania staje się w praktyce protokół, który należy spisać bezzwłocznie jeszcze przed pierwszym formalnym przesłuchaniem.

W postępowaniu przygotowawczym zatrzymanie może zarządzić prokurator. Może być ono połączone z przeszukaniem i przymusowym doprowadzeniem osoby. Zatrzymanie takie jest możliwe jedynie, gdy istnieje uzasadniona obawa, że nie stawi się ona na wezwanie w celu przeprowadzenia czynności procesowej, w inny bezprawny sposób będzie ona utrudniała przeprowadzenie tej czynności albo jeśli zachodzi potrzeba niezwłocznego zastosowania środka zapobiegawczego.

83. Pojęcie i rodzaje œśrodków zapobiegawczych

Środki zapobiegawcze są to takie środki przymusu, które mają na celu zapewnienie i zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania.

W przeciwieństwie do pozostałych środków przymusu można je stosować tylko w stosunku do podejrzanego lub oskarżonego.

Stanowią one zabezpieczenie przed faktami prawdopodobnymi.

Ze względu na znaczna dolegliwość są one obostrzone szczególnymi warunkami i towarzysza im dodatkowe gwarancje praw oskarżonego, które nie występują przy innych środkach przymusu.

Środki zapobiegawcze dzielą się na izolacyjne i środki nieizolacyjne.

Środkiem izolacyjnym jest tymczasowe aresztowanie

Do środków nieizolacyjnych zaliczamy natomiast: poręczenie majątkowe, dozór Policji, dozór warunkowy Policji, nakaz lub zakaz określonego zachowania, zakaz opuszczania kraju przez oskarżonego.

(Z uwagi na pełniona funkcję Waltoś zalicza zatrzymanie i list żelazny do środków zapobiegawczych sensu largo)

84. Cele i funkcje œśrodków zapobiegawczych

Środki zapobiegawcze charakteryzuje celowość, co oznacza, że mogą być stosowane tylko i wyłącznie dla realizacji ustawowego celu.

Głównym celem środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania przez zapewnienie obecności podejrzanego lub oskarżonego dla procesu oraz zabezpieczenie oraz zabezpieczenie postępowania przed matactwem z jego strony.

Obecny k.p.k. zezwala jednak wyjątkowo, aby stosować te środki także w celu pozaprocesowym, aby zapobiec popełnieniu nowego, ciężkiego przestępstwa.

Środki zapobiegawcze mające zastosowanie dla realizacji innych celów są niezgodne z przepisami prawa, a więc są bezprawne.

Środki zapobiegawcze spełniają jedną funkcję zasadniczą i dwie akcesoryjne.

Funkcją zasadniczą jest funkcja prewencyjna – stosowanie środków zapobiegawczych właśnie dla realizacji tej funkcji zmierza do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego

Funkcja ochronna ma charakter akcesoryjny i polega na zapobieganiu popełnieniu nowego przestępstwa przez podejrzanego lub oskarżonego. Stan taki osiąga się poprzez odcięcie go od wspólników, narzędzi czy przedmiotu wykonawczego

W systemie polskiego prawa środki zapobiegawcze nie spełniają już funkcji represyjnej.

85. Przesłanki œśrodków zapobiegawczych

Artykuł 249 k.p.k. określa tak zwana podstawę ogólna stosowania wszelkich środków zapobiegawczych, jaką jest wykazanie przez dowody zebrane w sprawie dużego prawdopodobieństwa, iż oskarżony popełnił przestępstwo.

Postawy szczególne stosowania tych środków określa natomiast art 258 k.p.k.

Stanowi on, że środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu czy też zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.

Wspomniane przesłanki mają charakter procesowy i służą jedynie zapewnieniu prawidłowego przebiegu postępowania, natomiast kolejne mogą służyć także innym celom, co może budzić wątpliwości w kontekście ich zgodności za zasada domniemania niewinności.

Potrzeba zastosowania środka zapobiegawczego w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona również grożącą oskarżonemu surową karą, wówczas gdy zarzuca mu się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności , której górna granica wynosi co najmniej 8 lat lub sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.

Zastosowanie środka zapobiegawczego może uzasadnić ponadto istnienie uzasadnionej obawy, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Stosowanie środków zapobiegawczych wymaga wystąpienia łącznie przesłanki ogólnej i którejś z przesłanek szczególnych.

86. Przesłanki pozytywne i negatywne tymczasowego aresztowania

Tymczasowe aresztowanie stanowi jeden ze środków zapobiegawczych stosowanych w procesie karnym, należących z kolei do szerszej kategorii środków przymusu. W związku z tym, że tymczasowe aresztowanie stanowi najbardziej ingerencyjny środek zapobiegawczy ze względu na izolacyjny charakter, to jego zastosowanie zostało obwarowane przez ustawodawcę szeregiem przesłanek pozytywnych i negatywnych.

Artykuł 249 k.p.k. określa tak zwana podstawę ogólna stosowania wszelkich środków zapobiegawczych(w tym tymczasowego aresztowania), jaką jest wykazanie przez dowody zebrane w sprawie dużego prawdopodobieństwa, iż oskarżony popełnił przestępstwo.

Postawy szczególne stosowania tymczasowego aresztowania określa natomiast art 258 k.p.k.

Stanowi on, że tymczasowe aresztowanie można stosować, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu czy też zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.

Potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona również grożącą oskarżonemu surową karą, wówczas gdy zarzuca mu się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności , której górna granica wynosi co najmniej 8 lat lub sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata.

Zastosowanie tymczasowego aresztowania może uzasadnić ponadto istnienie uzasadnionej obawy, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Pomimo wystąpienia koniunkcji podstawy ogólnej i szczególnej, tymczasowego aresztowania nie jest ono możliwe w razie wystąpienia przesłanki negatywnej. Może ona mieć charakter bezwzględny lub względny.

Negatywna przesłanka bezwzględna zachodzi, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia lub przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku, chyba że sprawca został ujęty na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem.

Przesłanki negatywne bezwzględne nie mają zastosowania w wypadkach, gdy stosuje się je z powodu ukrywania się, uporczywego niestawiania się na wezwania, utrudniania postępowania w inny bezprawny sposób lub niemożności ustalenia tożsamości oskarżonego.

Sąd może odstąpić od zastosowania tymczasowego aresztowania w przypadku wystąpienia którejś z przesłanek względnych.

Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, można więc odstąpić od tymczasowego aresztowania, spowodowałoby to dla życia lub zdrowia oskarżonego poważne niebezpieczeństwo, a także, gdy pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Sąd nie stosuje również, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.

K.p.k. i ustawy szczególne przewidują również podmiotowe ograniczenia stosowania tymczasowego aresztowania związane z immunitetami procesowymi.

87. Postępowanie Habeas Corpus

Koncepcja Habeas Corpus pochodzi z prawa anglosaskiego i z założenia miała chronić wolność człowieka przed bezprawną ingerencją władzy. Klasyczne Habeas Corpus miało kontrolować wszelkie przejawy detencji, mogło być uruchomione tylko na wniosek, który mógł zostać złożony w każdym czasie, jego pozytywne rozpatrzenie inicjowało odrębne postępowanie, w którym sąd rozstrzygał o legalności aresztu, obecność oskarżonego była wymagana na posiedzeniu sądu w takiej sprawie. Rozważenia wymaga kwestia czy elementy tej instytucji znalazły się w polskim prawie karnym procesowym.

Zatrzymanej osobie podejrzanej przysługuje zażalenie do sądu, w którym może domagać się zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jej zatrzymania, prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności zatrzymania wynika również z art. 41 ust. 2 Konstytucji. Kontroli sądowej podlegają: legalność (zgodność z obowiązującym prawem), zasadność (konieczność i proporcjonalność zastosowania tego środka) i prawidłowość (sposób dokonania pozbawienia wolności oraz okoliczności, w których zatrzymanie nastąpiło) zatrzymania. Unormowane jest też zażalenie na tymczasowe aresztowanie i możliwość złożenia apelacji po wyroku skazującym I instancji. Zażalenia przysługują od postanowień i mogą być wniesione tylko raz w określonym przedziale czasu, jednak wniosek o uchylenie lub zmianę środka zabezpieczającego można składać w każdym czasie. Zażalenia na zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie rozpatrywane są niezwłocznie, a zatrzymanej osobie podejrzanej i jej pełnomocnikowi przysługuje prawo do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu rozpoznającego zażalenie na zatrzymanie. Sąd, na wniosek zatrzymanego zarządza sprowadzenie go na posiedzenie, dopuszczalne jest jednak odstępstwo, bo sąd może uznać za wystarczającą obecność samego obrońcy. Jeżeli sąd nie sprowadza zatrzymanego, który nie ma adwokata, wyznacza mu go z urzędu. W polskim procesie karnym zostały zapewnione warunki kontroli zatrzymania i aresztowania przez niezawisły organ sprawujący władzę sądową.

Polskie prawo musi być wykładane w zgodzie z normami zawartymi w ratyfikowanych umowach międzynarodowych, tymczasem jednak przepisy KPK nie są w pełni zgodne z przepisami EKPCz. Pominięty zostało bowiem wymóg postawienia zatrzymanego niezwłocznie przed sądem, początkowo pozostaje on bowiem do dyspozycji prokuratury. Uwzględnione zostały jednak przepisy o prawie każdego, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie do odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem, a także do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd. Ponadto zarówno według Konwencji, jak i KPK każdy pozbawiony wolności przez zatrzymanie ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego orzeczenia przez sąd o legalności zatrzymania i zarządzenia zwolnienia, jeżeli zatrzymanie okaże się bezprawne.

Orzecznictwo ETPCz odnośnie instytucji habeas corpus wywiera współcześnie duży wpływ na polską praktykę sądową i prokuratorską w zakresie zrównania praw podejrzanego, jako strony i prokuratora korzystającego z praw strony w postępowaniu przygotowawczym. Rzetelność polskich orzeczeń jest kwestionowana z punktu widzenia standardów konwencyjnych, orzeczenia ETPCz w polskich sprawach często dotyczą szeroko pojętych decyzji w zakresie tymczasowego aresztowania.

88. Dyrektywa adaptacji œśrodków zapobiegawczych do sytuacji procesowej oskarżonego i dyrektywa minimalizacji tymczasowego aresztowania. Konstytucyjne podstawy obu dyrektyw

Wymuszenie wykonania obowiązku procesowego stanowi – tak jak każdy przymus fizyczny lub psychiczny- ingerencję w sferę praw, swobód i wolności obywatela, jego realizacja musi uwzględniać dyrektywy (reguły) kompetencyjne i minimalizacyjne, których celem jest zapewnienie stosowania przymusu procesowego wyłącznie przez podmioty uprawnione, z jednoczesnym ograniczeniem jego stosowania do niezbędnego minimum.

Dyrektywa adaptacji do sytuacji procesowej jest wspólna dla wszystkich środków zapobiegawczych. Stanowi ją art. 253 § 1 : środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę.

Organ stosujący środek zapobiegawczy ma więc obowiązek permanentnego kontrolowania :

Realizuje to też reguła wyrażona w art. 253 § 2 : zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w post. przyg. uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora.

Z reguły adaptacji i zasady uczciwego procesu wynika dalsza, bardziej szczególowa dyrektywa minimalizacji środków zapobiegawczych. Oznacza ona, że nie należy stosować środka ostrzejszego, jeśli wystarcza środek łagodniejszy. Wyrazem jej jest art. 257 § 1 – ta nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.

Środki zapobiegawcze to procesowe środki przymusu, które pozwalają na legalne wkraczanie w sferę konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności osobistych człowieka dla zabezpieczenia prawidłowego toku procesu. Stąd też konieczność odniesienia regulacji ich stosowania do konstytucyjnych gwarancji, a w szczególności art. 31 ust. 3 Konstytucji, który wskazuje, że: podstawową zasadą wyznaczającą granice ingerencji organów władzy publicznej w sferę konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela jest zasada proporcjonalności, która nakazuje miarkowanie tej ingerencji.

Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego ograniczenia praw konstytucyjnych są zgodne z zasadą proporcjonalności, jeżeli:

1) umożliwiają efektywną realizację założonych celów;

2) są konieczne, tzn. nie jest możliwe zrealizowanie danych celów za pomocą mniej restryktywnych środków;

3) ich efekty pozostają w proporcji do ciężarów nakładanych przez nie na jednostkę.

89. Zakazy stosowania tymczasowego aresztowania

Tymczasowe aresztowanie jest to jedyny izolacyjny środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, który zalicza się do szerszej gamy środków przymusu. Do zastosowania tymczasowego aresztowania konieczne jest spełnienie niezbędnych przesłanek, aczkolwiek istnieją także zakazy stosowania tymczasowego aresztowania. (gr 9)

Mimo istnienia podstawy ogólnej i przynajmniej jednej szczególnej w pewnych wypadkach należy zrezygnować z tymczasowego aresztowania.

Pierwszy zakaz względny przewiduje art. 259 § 1 , stwierdzając, że jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:

Drugi zakaz względny przewiduje art. 259 § 2, w myśl którego tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z waunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.

Trzeci zakaz względny ustanowił art. 259 § 3: tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku. Zgodnie z regułą a maioriad minus niedopuszczalne jest tymczasowe aresztowanie w sprawie o przestępstwo niezagrożone karą pozbawienia wolności.

Względność zakazów drugiego i trzeciego wynika nadto z art. 259 § 4, który przewiduje, że oba te zakazy nie mają zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.

90. Posiedzenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania

Tymczasowe aresztowanie jest prowizorycznym pozbawieniem oskarżonego wolności, celem zabezpieczenia warunków prawidłowego toku postępowania. Jest to jedyny izolacyjny środek zapobiegawczy przewidziany przez ustawodawcę. Wobec tego, jako iż jest on najbardziej represyjnym ze wspomnianych środków, tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu (art.250 kpk). Decyzję o zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd podejmuje na posiedzeniu, którego celem jest przede wszystkim sprawdzenie przesłanek konieczności wydania postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania.

Z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania występuje prokurator. Art. 249 § 3 wymaga, aby przed zast. ta przesłuchał oskarżonego sąd.

Doprowadzenie podejrzanego do sądu i oddanie go do jego dyspozycji otwiera 24 – godzinny termin. Nadchodzi moment, w którym sąd zapoznaje się z wnioskiem, przesłuchuje zatrzymanego i przed upływem tego terminu postanawia, że stosuje ta lub inny środek zapobiegawczy albo zarządza zwolnienie. Do udziału w przesłuchaniu należy dopuścić ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi. Zawiadomienie o terminie przesłuchania nie jest obowiązkowe, chyba, że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to przeprowadzenia czynności. O terminie przesłuchania sąd natomiast obowiązkowo zawiadamia prokuratora.

W postanowieniu o zast. ta ( lub innego środka zap.) należy wymienić osobę, zarzucany jej czyn, jego kwalifikację prawną oraz pdst. szczególną i ogólną, a nadto w postanowieniu o zast. ta należy określić czas jego trwania i oznaczyć termin, do którego aresztowanie ma trwać.

91. Ogólne i szczególne przesłanki przedłużenia tymczasowego aresztowania

Ogólne i szczególne przesłanki przedłużenia tymczasowego aresztowania.

Co do zasady w postępowaniu przygotowawczym sąd stosujące tymczasowe aresztowanie oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Możliwe jest jednak przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania.

Przesłanką ogólną przedłużenia tymczasowego aresztowania jest niemożność ukończenia postępowania przygotowawczego w terminie określony w art. 263 §1 KPK. Gdy zachodzi taka potrzeba, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy.

Przesłanki szczególne umożliwiają przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony przekraczający terminy określone w art. 263 § 2 i 3. Przedłużenia może dokonać sąd apelacyjny , w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego nad prokuratorem, który prowadzi, lub nadzoruje śledztwo.

Jeżeli konieczność taka postaje w związku z:

  1. Zawieszeniem postępowania karnego,

  2. Czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego

  3. Wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju

  4. Celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.

Nie można zapomnieć o przesłance do stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji. TA przedłuża się wówczas jeżeli zachodzi taka potrzeba. Każdorazowe przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy.`

92. Obowiązki informacyjne sądu przy zastosowaniu tymczasowego aresztowania

Zawiadomienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania stanowi obowiązek sądu, który musi być zrealizowany tak szybko, jak to jest możliwe z technicznego punktu widzenia.

Przede wszystkim z urzędu zawiadamia się jedną z osób najbliższych, którymi są: małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. W wypadku tej ostatniej osoby chodzi o sytuację identyczną jak małżeństwo, tyle tylko, że jest to związek faktyczny.

Z urzędu sąd zawiadamia również, oprócz pracodawcy, szkołę, uczelnię, dowódcę jednostki wojskowej.

W wypadku gdy oskarżonym jest przedsiębiorca lub niebędący pracownikiem członek organu zarządzającego przedsiębiorcy, należy zawiadomić o aresztowaniu zarządzającego przedsiębiorstwem.

O aresztowaniu urzędnika konsularnego obcego państwa zawiadamia się niezwłocznie Ministra Spraw Zagranicznych, a o aresztowaniu obywatela państwa obcego zawiadamia się niezwłocznie właściwy miejscowo urząd konsularny tego państwa, a w razie jego braku - przedstawicielstwo dyplomatyczne tego państwa.

Do obowiązków sądu stosującego tymczasowe aresztowanie należy równie zawiadomienie o tym sądu opiekuńczego, jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia opieki nad dziećmi aresztowanego oraz zawiadomienie organu opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował.

93. Poręczenie majątkowe, społeczne i osoby godnej zaufania

Poręczenie jest środkiem zapobiegawczym nieizolacyjnym. Ma ono zapewnić zarówno stawiennictwo oskarżonego na każde wezwanie, jak i powstrzymać go od utrudniania postępowania w inny sposób.

K.p.k. wyróżnia poręczenie majątkowe i poręczenia niemajątkowe, do których zaliczamy poręczenie społeczne i osoby godnej zaufania.

Poręczenia majątkowe jest samodzielnym środkiem zapobiegawczym, który w postępowaniu przygotowawczym stosuje prokurator, a w postępowaniu rozpoznawczym sąd. Orzeczenie poręczenia majątkowego ma zawsze postać postanowienia.

Poręczenie może złożyć oskarżony lub inna osoba w postaci papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki stanowiących rękojmię, iż oskarżony się stawi na każde wezwanie organów procesowych, nie będzie próbował zbiec ani w żaden inny sposób utrudniać postępowania.

Wysokość, rodzaj i warunki poręczenia są ustalane w zależności od sytuacji materialnej oskarżonego i osoby składającej poręczenie, charakteru przestępstwa i wysokości wyrządzonej szkody.

W przypadku, gdy oskarżony nie dotrzymuje warunków poręczenia orzeka się o przepadku lub ściągnięciu wartości majątkowych stanowiących stanowiących przedmiot poręczenia.

Obligatoryjnie decyduje się o przepadku lub ściągnięciu w razie ucieczki lub ukrycia oskarżonego.

Fakultatywnie wydaje się taką decyzję w wypadku utrudniania postępowania w inny sposób.

O przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia orzeka z urzędu sąd, przed którym postępowanie się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Następuje to na posiedzeniu, w którym prawo udziału mają oskarżony, poręczający i prokurator.

Poręczenie majątkowe ustaje z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania karnego i wówczas zwraca się poręczającemu sumę bądź przedmiot poręczenia. Jednakże w wypadku skazania oskarżonego na bezwzględną karę pozbawienia wolności zwrot taki nie może nastąpić przed momentem rozpoczęcia przez oskarżonego tej kary.

Ze względu na wagę poręczenia majątkowego, jako najważniejszej wolnościowej alternatywy dla tymczasowego aresztowania, kodeks nakłada wyraźne ograniczenia jego cofnięcia. Cofnięcie poręczenia majątkowego jest uzależnione od ustanowienia nowego poręczenia, zmiany go na inny środek zapobiegawczy, bądź odstąpienia przez organ procesowy od stosowania poręczenia.

Na postanowienie o poręczeniu majątkowym przysługuje zażalenie do sądu, a w postępowaniu przygotowawczym do prokuratora i wniosek o jego uchylenie bądź zmianę.

Poręczenie społeczne jest środkiem zapobiegawczym, którego istota polega na zapewnieniu udzielonym przez grupę społeczna, że oskarżony stawi się na każde wezwanie oraz nie będzie utrudniał postępowania.

Zapewnienie to może być przyjęte od pracodawcy, u którego oskarżony jest zatrudniony, od kierownictwa szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem, od zespołu, w którym oskarżony pracuje lub uczy się, albo od organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem.

Podstawą skierowania wniosku o przyjęcie poręczenia zespołu lub organizacji społecznej jest protokół zawierający uchwałę o podjęciu poręczenia. W celu indywidualizacji odpowiedzialności takiego grupowego poręczyciela we wniosku o przyjęcie poręczenia należy wskazać osobę, która przyjmie obowiązki poręczającego, tj. zobowiąże się niezwłocznie powiadomić sąd lub prokuratora o wiadomych mu poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania.

Jeżeli mimo poręczenia oskarżony nie stawi się na wezwanie lub w inny bezprawny sposób będzie utrudniał postępowanie, organ stosujący środek zapobiegawczy za-wiadomi o tym udzielającego poręczenia, a ponadto może zawiadomić bezpośredniego przełożonego osoby, która złożyła poręczenie, i organizację społeczną, do której należy, a także statutowy organ nadrzędny nad poręczającą organizacją społeczną, jeżeli zostanie stwierdzone zaniedbanie obowiązków wynikających z poręczenia. Przed zawiadomieniem należy osobę, która złożyła poręczenie, wezwać w celu złożenia wyjaśnień.

Poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania, można także przyjąć od osoby godnej zaufania. Kodeks nie precyzuje tego pojęcia i jego bliższe określenie pozostawia praktyce. Postępowanie w sprawie udzielenia i przyjęcia poręczenia od osoby godnej zaufania jest zbliżone do postępowania w sprawie poręczenia społecznego. Wniosek osoby godnej zaufania z jej zobowiązaniem do wykonywania obowiązków poręczającego oraz następstwa zaniedbań są identyczne. Organ przyjmujący takie poręczenie może jednak ustalić dodatkowe wymagania, jakie wolno nałożyć na oskarżonego przy oddawaniu pod dozór policji.

94. Dozór policji

Dozór jest rodzajem środka zapobiegawczego, w ramach którego oskarżonego można oddać pod dozór policji, a oskarżonego żołnierza pod dozór przełożonego wojskowego.

Polega on na obowiązku stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora, które mogą polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru.

Obowiązki te można nakładać pojedynczo lub kumulatywnie.

W przypadku, kiedy oskarżony oddany pod dozór nie stosuje się do wymagań określonych w postanowieniu, organ dozorujący zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie w przedmiocie dozoru.

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wprowadziła instytucję dozoru warunkowego. Sąd lub prokurator może orzec warunkowy dozór Policji wobec sprawcy, który popełnił przestępstwo z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą. Stosuje się go w miejsce tymczasowego aresztowania, a jego zastosowanie uzależnione jest od opuszczenia w wyznaczonym terminie przez podejrzanego lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Ponadto podejrzany musi określić miejsce swojego pobytu.

95. Zawieszenie w czynnościach

Jest to nieizolacyjny środek zapobiegawczy, którego istota polega na obowiązku powstrzymania się przez oskarżonego od podejmowania czynności, o jakich mowa w tym przepisie, do wykonywania których był on dotychczas uprawniony.

Stosuje się je, gdy zarzucane przestępstwo oraz zachowanie oskarżonego wskazuje, że pozostawienie mu swobody działania mogłoby przyczyniać się do nowego, ciężkiego przestępstwa (Waltoś)

Czynności służbowe to czynności związane z zajmowaniem stanowiska lub pełnieniem funkcji. Wykonywanie zawodu należy rozumieć szeroko - jako każdą umiejętność wymagającą formalnego potwierdzenia. Działalnością będzie każda forma aktywności, istotna ze społecznego punktu widzenia. Prowadzenie pojazdów dotyczy czynności, do wykonywania których, zgodnie z prawem o ruchu drogowym, wymagane jest zezwolenie.

Przesłanki i zasady stosowania tego środka zapobiegawczego są takie same jak pozostałych środków zapobiegawczych Przepis art. 276 nie zawiera dalszych szczegółowych przesłanek stosowania tego środka zapobiegawczego, ale uznać trzeba, że jego zastosowanie będzie uzasadnione tylko wtedy, gdy właśnie w związku z wykonywaniem tego rodzaju czynności popełniony został czyn będący przedmiotem zarzutu postawionego oskarżonemu. Z tego właśnie względu wydaje się, że ten środek zapobiegawczy ma również pozaprocesowy charakter i ma zapobiegać ponownemu popełnieniu przez oskarżonego takiego samego przestępstwa.

96. Zakaz opuszczania kraju

Jest to środek zapobiegawczy, który można stosować w przypadku uzasadnionej obawy ucieczki oskarżonego z kraju, w celu uniemożliwienia mu tej ucieczki , co w praktyce znacznie utrudniłoby lub nawet uniemożliwiło postępowanie karne w jego sprawie.

Kodeks postępowania karnego przewiduje dwie formy tego zakazu, a mianowicie: zakaz prosty opuszczania kraju i zakaz złożony połączony z zatrzymaniem dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy lub z zakazem wydania takiego dokumentu.

(dla tych, którzy chcą błysnąć:

Dowód osobisty jest w rozumieniu art. 277 § 1 Kodeksu postępowania karnego ˝innym dokumentem uprawniającym do przekroczenia granicy państwowej˝. Powyższe oznacza, iż w przypadku zaistnienia uzasadnionej obawy ucieczki stosowne organy prowadzące postępowanie karne mogą orzec zakaz opuszczania kraju przez oskarżonego (podejrzanego), połączony z zatrzymaniem dowodu osobistego. Takie zatrzymanie dokumentu tożsamości jest wyjątkiem od zasady wyrażonej w art. 33 ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych, że dowodu osobistego nie wolno zatrzymać )

Do czasu wydania właściwego postanowienia przez prokuratora lub sąd organ prowadzący postępowanie może zatrzymać paszport lub inny dokument równoważny, jednak na czas nie dłuższy niż 7 dni, po upływie którego dokument należy zwrócić, jeżeli prokurator lub sąd nie wydał postanowienia. Jest to tymczasowe zabezpieczenie wykonalności zakazu.

97. List żelazny

Jest to specyficzny środek przymusu, który zapewnia oskarżonemu przebywanie na wolności, aż do prawomocnego ukończenia postępowania karnego, jeżeli spełni on określone w ustawie warunki. Stanowi on swoista umowę między właściwym miejscowo sądem okręgowym a oskarżonym przebywającym za granicą.

Aby otrzymać list żelazny, oskarżony musi przebywać za granicą i złożyć oświadczenie, że stawi się do sądu lub prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy.

Celem przyjazdu oskarżonego jest udział w procesie, dlatego też w trakcie pobytu w kraju ma on pozostawać do dyspozycji sądu lub prokuratora.

Jest on zobowiązany stawiać się w oznaczonym terminie na wezwanie sądu i prokuratora, obrać sobie miejsce pobytu i nie wydalać się z niego bez pozwolenia sadu oraz nie nakłaniać świadków lub oskarżonych do fałszywych zeznań ani w inny sposób nie utrudniać postępowania.

List żelazny może zyskać charakter środka zapobiegawczego w sytuacji uzależnienia jego wydania od złożenia poręczenia majątkowego.

98. Pojęcie i rodzaje kar porządkowych

Kary porządkowe są to środki przymusu mające na celu wymuszenie określonego zachowania się przez daną osobę w celu zapewnienia prawidłowego przebiegu procesu oraz warunków do sprawnego i niezakłóconego rozpoznania kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego.

Kary porządkowe dzielimy na kary porządkowe sensu stricto i sankcje wymuszające.

Kary porządkowe sensu stricto polegają na możliwości nałożenia kary pieniężnej w wysokości do 10 000 zł na świadka, biegłego, tłumacza lub specjalistę, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem.

Karę pieniężną można uchylić, jeżeli ukarany usprawiedliwi swoje niestawiennictwo.

Sankcje wymuszające mają na celu skłonienie oznaczonej osoby do spełnienia obowiązku procesowego. Jeżeli osoba ukarana uporczywie się od tego obowiązku uchyla, można wobec niej zastosować nawet aresztowanie na czas nieprzekraczający 30 dni.

99. Zabezpieczenie majątkowe

Zabezpieczenie majątkowe jest środkiem przymusu stanowiący dotkliwą ingerencję w prawo własności.

Ma ono na celu zagwarantowanie realizacji przyszłego orzeczenia sądu w zakresie kar majątkowych i środków karnych (w sytuacji, gdy popełniono przestępstwo za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) lub orzeczenia stwierdzającego ciążący na oskarżonym cywilnoprawny obowiązek naprawienia szkody (w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu). Możliwe jest również zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych oraz orzeczenia zwrotu korzyści majątkowej.

Zabezpieczenie majątkowe może nastąpić z urzędu lub na wniosek. Postanowienie w jego przedmiocie wydaje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. Powinno ono zawierać określenie zakresu i sposobu zabezpieczenia.

Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w Kodeksie postępowania cywilnego.

Zabezpieczenie grożącego przepadku następuje przez zajęcie ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych oraz przez ustanowienie zakazu zbywania i obciążania nieruchomości. Zakaz ten podlega ujawnieniu w księdze wieczystej, a w jej braku, w zbiorze złożonych dokumentów. W miarę potrzeby może być ustanowiony zarząd nieruchomości lub przedsiębiorstwa oskarżonego.

Zabezpieczenie upada, gdy postępowanie karne nie osiągnęło celu, dla którego zostało ustanowione zabezpieczenie. Sytuacja taka zachodzi gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone: grzywna, przepadek, nawiązka, świadczenie pieniężne lub nie zostanie nałożony obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę ani nie zostaną zasądzone roszczenia o naprawienie szkody, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem 3 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

Należy zwrócić jeszcze uwagę na szczególny rodzaj zabezpieczenia majątkowego jakim jest zabezpieczenie tymczasowe. Stosuje je w razie popełnienia przestępstwa paserstwa Policja. Może ona dokonać tymczasowego zajęcia mienia ruchomego osoby podejrzanej, jeżeli zachodzi obawa usunięcia tego mienia. Tymczasowe zajęcie nie może dotyczyć przedmiotów, które nie podlegają egzekucji. Tymczasowe zajęcie upada, jeżeli w ciągu 7 dni od daty jego dokonania nie zostanie wydane postanowienie o zabezpieczeniu majątkowym.

100. Funkcje postępowania przygotowawczego

Postępowanie przygotowawcze jest pierwszym etapem procesu w trybie publicznoskargowym. A contrario, nie ma tego etapu w przypadku ścigania przestępstw z oskarżenia prywatnego. Główną funkcją postępowania przygotowawczego jest przygotowanie wszelkich materiałów i treści związanych ze sprawą, które mają nakreślić zakres postępowania głównego przed sądem. W doktrynie wyróżnia się 3 funkcje tego etapu postępowania. Wyróżniamy wśród nich jedną funkcję zasadniczą i dwie akcesoryjne:

1) Funkcja przygotowawcza (zasadnicza)- zbieranie i utrwalanie materiału dowodowego na użytek przyszłej rozprawy. Składa się na nie między innymi ustalenie i przesłuchanie świadków, zebranie i utrwalenie dowodów rzeczowych, zbieranie wiadomości o osobie sprawcy. Wszystkie środki utrwalenia dowodów mogą być wykorzystane w trakcie rozprawy. Rola funkcji przygotowawczej (a więc rola post. przygotowawczego w stosunku do rozprawy głównej) zależy od czterech czynników:

- zakresu post. przygotowawczego (suma okoliczności badanych w tym stadium)

- wpływu dowodów utrwalonych w post. przygotowawczym na treść wyroku

- stopnia mocy wiążącej wniosków formułowanych w wyniku post. przygotowawczego

- wpływu sądu na kształtowanie post. przygotowawczego

2) Funkcja profilaktyczna (akcesoryjna)- stworzenie warunków co najmniej utrudniających ponowne popełnienie tego samego przestępstwa (lub innego) przez tego samego podejrzanego lub inne osoby. Realizuje się je różnymi metodami:

- sygnalizacje; w razie stwierdzenia poważnego uchybienia w działaniu instytucji państwowej, społecznej lub samorządowej sąd lub w postępowaniu przygotowawczym prokurator zawiadamiają organ powołany do nadzoru nad daną jednostką org. Mogą zażądać wyjaśnień i podania środków naprawczych. W razie ich nieudzielania można nałożyć na kierownika organu zobowiązanego karę w wysokości do 10 tys. złotych.

- zawiadomienie bezzwłoczne przełożonych osób zatrudnionych w instytucjach państwowych, społecznych, samorządowych, uczniów szkół publicznych i żołnierzy

- zatrzymanie przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa

- środki zapobiegawcze stosowane względem oskarżonego

3) Funkcja prejudycjalna (akcesoryjna) – odziaływanie aktu oskarżenia, postanowienia o umorzeniu lub warunkowym umorzeniu post. przygotowawczego na treść decyzji zapadających w innych procesach (wypowiedzenie stosunku pracy, postępowanie dyscyplinarne).

101. Cele postępowania przygotowawczego

Cele te powinny być rozpatrywane zbiorczo razem z celami postępowania karnego określonymi w art. 2 KPK. Nie można analizować celów postępowania karnego bez uwzględnienia celów postępowania przygotowawczego. Są one zawarte w artykule 297 KPK.

  1. Ustalenie czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo

  2. Wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy

  3. Zebranie danych (podstawowe dane o osobie oskarżonego i dane zbierane za pomocą wywiadu środowiskowego)

  4. Wyjaśnienie okoliczności sprawy, ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiaru szkody

  5. Zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu

Ponadto, należy dążyć do wyjaśnienia okoliczności sprzyjających popełnieniu czynu.

102. Formy postępowania przygotowawczego

Postępowanie przygotowawcze w polskim procesie karnym prowadzone jest w formie śledztwa lub dochodzenia. Mimo, że śledztwo i dochodzenie stanowią dwie wyodrębnione formy przygotowawczego stadium procesu, to jednak nie różnią się one wewnętrzną strukturą oraz możliwością wykorzystania różnych źródeł i środków dowodowych w ramach prowadzonego postępowania. Pewne różnice między śledztwem a dochodzeniem uwidoczniają się jednak w zakresie i formie niektórych czynności procesowych. Profesor Waltoś zalicza do form postępowanie przygotowawczego również postępowanie sprawdzające i dochodzenie wstępne (art. 308 KPK).

(opisać porównawczo śledztwo i dochodzenie, pytania 104- 106)

103. Fazy postępowania przygotowawczego

Wyróżniamy fazy poprzedzające formalne wszczęcie postępowania: dochodzenie wstępne i postępowanie sprawdzające.

To pierwsze bywa określane „dochodzeniem w niezbędnym zakresie”. Może być prowadzone w każdej sprawie, w wypadkach nie cierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa czy dochodzenia. Mieści się w granicach koniecznych do zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed zniszczeniem, utratą czy zniekształceniem. Czynności procesowe (oględziny, przeszukanie) są wykonywane przez Policję. W ich wyniku wydaje się postępowanie o wszczęciu śledztwa bądź dochodzenia albo postanowienie o umorzeniu dochodzenia. Przysługuje na nie zażalenie. Dochodzenie wstępne może trwać 5 dni od dokonania pierwszej czynności. Wszystkie czynności dowodowe podjęte po tym terminie będą prawnie bezskuteczne.

Postępowanie sprawdzające prowadzi się aby sprawdzić czy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Nie jest jednorodne, wyróżniamy:

  1. właściwe postępowanie sprawdzające (polegające na możliwości żądania uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie. Nie przeprowadza się czynności procesowych. Sprawdzenia faktów przybierają postać nieformalnych rozpytań, rozmów, obserwacji. Dokumentuje się je notatkami służbowymi. Wyjątkowo można dokonać pewnych czynności procesowych, a więc: przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie, ustnego wniosku o ściganie, przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej o przestępstwie.

  2. Czynności końcowe- wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia, łącznie z procedurą odwoławczą. Okres postępowania sprawdzającego liczy się od otrzymania zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa do wydania postanowienia o wszczęciu bądź odmowie wszczęcia. Wynosi najwyżej 30 dni.

Postępowanie przygotowawcze (od chwili wszczęcia post.) dzieli się na dwie fazy : postępowania in rem oraz in personam. Faktyczne wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie (in rem), co oznacza, że postępowanie przygotowawcze zostało wszczęte mimo braku formalnej decyzji o wszczęciu postępowania. Ustne przedstawienie zarzutów w ramach postępowania w niezbędnym zakresie faktycznie wszczyna postępowanie przeciwko osobie- tym samym otwierając fazę postępowania in personam.

Faza in rem zaczyna się z chwilą wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, bądź z chwilą faktycznego wszczęcia dochodzenia wstępnego i trwa do momentu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub przesłuchania w charakterze podejrzanego (dochodzenie).

Postanowienie o wszczęciu śledztwa wydaje zawsze prokurator, a dochodzenia prowadzący postępowanie (postanowienie to nie wymaga zatwierdzenia przez prokuratora.

Zdarza się, iż faza in personam toczy się od pierwszej chwili tego stadium, gdy znana jest osoba podejrzanego i od samego początku traktowana jest jak podejrzany. Zwykle jednak upływa trochę czasu od wydania postanowienia o wszczęciu. Poświęcone jest ono szukaniu, zbieraniu i utrwalaniu dowodów, które pozwalają na ustalenie kto jest sprawcą. Granicą między fazą in rem, a in personam jest przedstawienie zarzutów. Odbywa się ono gdy dane istniejące w chwili wszczęcia, bądź zebrane w toku postępowania pozwalają na dostateczne podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba. Składają się na nie:

  1. Sporządzenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów

  2. Niezwłoczne ogłoszenie jego treści podejrzanemu

  3. Przesłuchanie podejrzanego

  4. Pouczenie o prawie żądania do podania ustnie podstaw zarzutów oraz sporządzenia uzasadnienia na piśmie

  5. Sporządzenie uzasadnienia i doręczenie podejrzanemu w terminie 14 dni

Zarzut postawiony podejrzanemu może być zmodyfikowany poprzez niezwłoczne wydanie nowego postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ogłoszeniu go podejrzanemu oraz przesłuchaniu go.

Strony postępowania mają prawo do aktywnego udziału w tym stadium, a więc znajomości akt sprawy, obecności przy czynnościach dowodowych, składania wniosków dowodowych oraz wnoszenia środków zaskarżenia.

Istnieje możliwość wykorzystania konsensualnych metod zakończenia sporu.

Zakończenia postępowania przygotowawczego jest omówione w osobnym zagadnieniu (109.).

104. Œśledztwo

W polskiej procedurze karnej istnieją obecnie dwie formy postępowania przygotowawczego. Są nimi śledztwo i dochodzenie przy czym śledztwo może nieść ze sobą wyższy stopień formalizacji. Gwarantować ma on poszanowanie praw człowieka i przyczyniać się do czynienia prawdziwych ustaleń faktycznych.

Postanowienie o wszczęciu śledztwa w każdym przypadku wydaje prokurator niezależnie od tego czy będzie on je prowadzić czy powierzone zostanie ono policji. Prokurator może bowiem je powierzyć do prowadzenia policji w całości, części, w określonym zakresie lub dokonanie określonych czynności.

Ustawodawca traktuje je jako regułę przewidzianą dla formy postępowania przygotowawczego zastrzegając dochodzenie jako wyjątek.

Kodeks wyraźnie wskazuje przypadki obligatoryjnego i fakultatywnego prowadzenia śledztwa.

Obligatoryjne prowadzenie śledztwa zależeć może od kryteriów. Ze względów przedmiotowych gdy rozpoznanie w pierwszej instancji należy do sądu okręgowego podmiotowych- o występki popełnione przez wskazany w kodeksie krąg podmiotów, lub mieszanych- o występki związane z wykonywaniem czynności służbowych przez funkcjonariuszy SG, ŻW, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego, oraz o występki w których nie prowadzi się dochodzenia- gdy oskarżony pozbawiony jest wolności w tej lub innej sprawie, lub gdy jest nieletni, głuchy, niewidomy, poczytalność jest wyłączona lub ograniczona.

Fakultatywnie prowadzi się śledztwo w tych wszystkich przypadkach gdy prokurator ta postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy.

Powinno być ono ukończone w terminie 3 mies jednak w uzasadnionych wypadkach może być on przedłużany przez prokuratora nadzorującego lub bezpośrednio przełożonego na czas oznaczony nie dłuższy niż rok. W szczególnie uzasadnionych wypadkach może być przedłużone także na dalszy czas oznaczony.

105. Porządek czynności w œśledztwie

Pod tym pojęciem rozumiemy kolejność czynności dokonywanych w śledztwie przez organy je prowadzące. Porządek tych czynności pozwala dzielić postępowanie przygotowawcze na mniejsze etapy różniące się zasadniczo regulacją prawną.

Każdorazowo impulsem do wszczęcia postępowania jest wiadomość o przestępstwie mogąca pochodzić z zawiadomienia lub też pozyskanych przez działanie własne organów. Śledztwo zaczyna się od wydania postanowienia o wszczęciu postępowania jednakże często jeszcze przed formalnym wszczęciem podejmowane są działania. Wyróżnia się tu dochodzenie wstępne oraz postępowanie sprawdzające które są stosowane w zupełnie odmiennych przypadkach. Dochodzenie wstępne ma na celu zabezpieczenie dowodów gdy wszelka zwłoka może grozić ich utratą. Postępowanie sprawdzające ma zaś na celu potwierdzenie wiadomości o przestępstwie gdy istnieją wątpliwości co do faktu jego popełnienia. Z chwilą wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa lub z chwilą faktycznego wszczęcia w ramach dochodzenia wstępnego dochodzi do rozpoczęcia postępowania in rem która trwa aż do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Postanowienia te wydawane są przez prokuratora. O wszczęciu postępowania zawiadamia się osobę lub podmiot który złożył zawiadomienie o przestępstwie. Gdy zachodzi dostateczne podejrzenie co do tożsamości sprawcy dochodzi do przedstawienia zarzutów, które to rozpoczyna faze in personam, która stanowi pierwszą niezbędną fazę postępowania. Gdyż może się okazać iż od samego początku tożsamość sprawcy jest znana i wraz ze wszczęciem śledztwa rozpocznie ono przeciwko konkretnej osobie. Niezwłocznie treść zarzutów ogłasza się podejrzanemu, poucza się go o prawach i przystępuje do przesłuchania. Zmienia się zupełnie reżim jakiemu podlega podejrzany. W przypadku konieczności modyfikacji zarzutu konieczne jest ponowne przedstawienie zarzutów. W momencie gdy doszło do wystarczającego wyjaśnienia sprawy dochodzi do zamknięcia postępowania które może być poprzedzone zapoznaniem się z materiałami śledztwa przez podejrzanego. Gdy nie zachodzi potrzeba uzupełnienia postępowania wydaje się postanowienie w przedmiocie zakończenia postępowania przygotowawczego poprzez: wniesienie aktu oskarżenia, umorzenie śledztwa, wniosek do sądu o warunkowe umorzenie lub umorzenie i zastosowanie środków zabezpieczających.

106. Dochodzenie

Dochodzenie stanowi jedną z dwóch form postępowania przygotowawczego i stanowi ono wyjątek od reguły jaką jest prowadzenie śledztwa. Dochodzenie prowadzi się bowiem tylko w sprawach wymienionych w ustawowym katalogu. Można je bowiem prowadzić w sprawach o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności a w przypadku szkody majątkowej gdy nie przekracza ona 100 000zł, a także udział w bójce lub pobiciu z użyciem broni, ograbienie prochów, zwłok, kradzież z włamaniem, oszustwo, zabór pojazdu mechanicznego. Katalog ten doznaje dodatkowych ograniczeń ze względów podmiotowych, bowiem gdy sprawca jest pozbawiony wolności w tej lub innej sprawie a także gdy jest głuchy, nieletni, niewidomy lub poczytalność jest wyłączona lub ograniczona prowadzi się śledztwo. Także prokurator może podjąć decyzję o prowadzeniu śledztwa ze względu na zawiłość sprawy. Termin przeprowadzenia dochodzenia wynosi 2 mies ale prokurator nadzorujący może przedłużyć do 3 a w wypadkach szczególnych na dalszy czas oznaczony.Ze względu na mniejszy ciężar gatunkowy występków w których prowadzi się dochodzenie ustawodawca opowiedział się za możliwością redukcji formalizmu. Przejawia się ono poprzez stworzenie łącznego protokołu (z postanowienia o wszczęciu, odmowie wszczęcia, umorzeniu i wpisaniu do rejestru, umorzeniu, zawieszeniu) który nie wymaga uzasadnienia, nie jest wymagane powiadomienie prokuratora o wszczęciu, nie jest wymagane postanowienie o przedstawieniu zarzutów oraz o zamknięciu dochodzenia chyba że podejrzany był tymczasowo aresztowany, utrwalanie dowodów w formie protokołu ograniczonego do najważniejszych oświadczeń, a akt oskarżenia może sporządzić prowadzący chyba że wcześniej zrobi to prokurator a akt taki nie musi zawierać uzasadnienia. Jednakże gdy akt sporządza policja zatwierdza go i wnosi prokurator. Prowadzenie postępowania przygotowawczego formie dochodzenia implikuje iż sprawa rozpoznawana będzie w trybie uproszczonym.

107. Czynności sądowe w postępowaniu przygotowawczym

W polskim systemie prawnym wiodącą rolę w postępowaniu przygotowawczym ma prokurator i inne organy którym przyznano kompetencje do prowadzenia postępowania. Jednakże dostrzeżono potrzebę ingerencji sądu jako organu bezstronnego i niezawisłego w najbardziej kontrowersyjne aspekty postępowania w celu zapewnienia niezbędnych gwarancji poszanowania prawa.

Sąd wywiera wpływ na postępowanie przygotowawcze pośrednio i bezpośrednio. Pośrednia rola sądu wyraża się w ocenie zebranego materiału dowodowego, a w przypadku nieudolnego prowadzenia postępowania przygotowawczego dokonane w nim czynności nie wywrą zamierzonego skutku. Natomiast bezpośrednio sąd oddziałuje w trzech obszarach. Podejmuje decyzje w pierwszej instancji zastrzeżone wyłącznie dla sądu, wykonuje działania korygujące oraz przeprowadza czynności dowodowe. Decyzje zastrzeżone dla sądu to np. stosowanie tymczasowego aresztowania i warunkowego dozoru policji, zwolnienie z tajemnicy notarialnej, adwokackiej itp. zarządzanie kontroli rozmów, wydanie i odwołanie listu żelaznego, dopuszczenie zeznań świadka koronnego. Działania korygujące są to decyzje wydane w wyniku wniesienia środka odwoławczego np. rozpoznaje zażalenia na odmowę wszczęcia postępowania, umorzenie postępowania, w przedmiocie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych. Czynności dowodowe przeprowadza sąd w przypadku gdy zachodzi niebezpieczeństwo że świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie lub gdy strona, prokurator, organ prowadzący zwróci się o przesłuchanie do sądu oraz przesłuchanie pokrzywdzonego który w chwili czynu nie ukończył 15 lat.

Sądem właściwym jest sąd powołany do rozpoznana sprawy w pierwszej instancji. wyjątki to: tymczasowe aresztowanie oraz list żelazny. Sąd dokonuje czynności jednoosobowo na posiedzeniu. W czynnościach sądowych w postępowaniu przygotowawczym prokuratorowi przysługują prawa strony.

108. Pojęcie oraz rola w procesie karnym sędziego śledczego i sędziego do spraw postępowania przygotowawczego

Pojecie sędziego śledczego można uznać do pewnego stopnia za pojęcie historyczne, które w czystej formie nie istnieje we współczesnych państwach. Model ten zakłada rozbicie funkcji

Obecnie polskiemu systemowi nie znane są instytucje sędziego śledczego ani też sędziego do spraw postępowania przygotowawczego. Jednakże postuluje się wprowadzenie sędziego śledczego wskazując jednocześnie jako ratio legis możliwość kontradyktoryjnej weryfikacji materiału dowodowego przedstawionego przez oskarżyciela.

Pojecie sędziego śledczego można uznać do pewnego stopnia za pojęcie historyczne, które w czystej formie nie istnieje we współczesnych państwach. Model ten zakłada rozbicie kompetencji związanych z gromadzeniem i utrwalaniem dowodów oraz oskarżycielskich między dwa podmioty- sędziego śledczego i prokuratora. Kompetencje prokuratora ograniczone są do sporządzenia i popierania przed sądem aktu oskarżenia opartego na dowodach zebranych przez doświadczonego sędziego. Rozbić ma ten model częste uprzedzanie się prokuratora do prowadzonej sprawy.

Sędzia do sprawa postępowania przygotowawczego to oddelegowany sędzia, który jednoosobowo rozstrzygał kwestie związane z postępowaniem przygotowawczym, nie zaś zajmował się tradycyjną działalnością orzeczniczą. Doktryna wskazuje iż wprowadzenie sędziego do spraw postępowania przygotowawczego ma na celu poszerzenie zakresu działań sądu w zakresie postępowania przygotowawczego, zapewnienie rzetelnej kontroli, oraz postulat aby pełnił on rolę gwaranta praworządności. Rolę sędziego należy jednakże ograniczyć tylko funkcji orzekania pozostawiając ściganie odpowiednim organom. A także wskazać iż jego działanie podejmowane ma być na wniosek stron nie zaś z urzędu. Postuluje się powierzenie mu kompetencji: stosowanie i przedłużanie środków zapobiegawczych, stosowanie zabezpieczenia majątkowego, stosowanie kar porządkowych, wydawanie listu żelaznego, wyrażanie zgody na zatrzymanie rzeczy, przeszukanie, podsłuch telefoniczny, obserwację psychiatryczną oraz na dokonanie innych czynności ingerujących w konstytucyjne wolności i prawa, zwalnianie od obowiązku zachowania tajemnicy służbowej i zawodowej, lekarskiej i dziennikarskiej, przesłuchanie podejrzanego lub świadka, jeżeli byłoby to niezbędne dla sądu (występuje obawa, że nie będzie mógł być przesłuchany na rozprawie), eliminowanie z procesu informacji (środków dowodowych) uzyskanych w sposób sprzeczny z ustawą, rozpoznawanie środków odwoławczych od decyzji organów postępowania przygotowawczego, zatwierdzanie decyzji prokuratora o zaniechaniu ścigania oraz o umorzeniu śledztwa oraz kontrola dowodów ex ante.

109. Zakończenie i zamknięcie postępowania przygotowawczego

Zamknięcie i zakończenie postępowania przygotowawczego są końcową fazą tego postępowania. Pojęcia te nie są jednakże tożsame. Zakończenie postępowania może dokonać się na dwa zasadnicze sposoby którymi są umorzenie postępowania lub skierowanie do rozpoznania na drodze jurysdykcyjnej oraz wyróżniane niekiedy jako sposób zakończenia postępowania jego zawieszenie. Postępowanie przygotowawcze umarza się gdy nie dostarczyło ono podstaw do wniesienia aktu oskarżenia lub wniosku o umorzenie z powodu niepoczytalności. Można także umorzyć dochodzenie wraz z wpisaniem sprawy do rejestru przestępstw w przypadku gdy prowadzone postępowanie nie dostarczyło podstaw do wykrycia sprawcy. W przypadku umorzenia nie zachodzi w ogóle podstawa do wydania postanowienia o zamknięciu bowiem od razu wydaje się postanowienie o umorzeniu. W przypadku gdy prokurator zamierza wnieść akt oskarżenia, wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub wniosek o umorzenie i zastosowanie środków zabezpieczających pojawia się konieczność zamknięcia postępowania przygotowawczego. Postanowienie o zamknięciu postępowania przygotowawczego oznacza iż zostały zabrane niezbędne dowody i zachodzi potrzeba uporządkowania i usystematyzowania materiału dowodowego dla potrzeby postępowania jurysdykcyjnego. Przed zamknięcie postępowania podejrzany i jego obrońca posiadają uprawnienie by zapoznać się z końcowym materiałem postępowania. Na ich wniosek wyznacza się termin przynajmniej 7 dni od doręczenia zawiadomienia w celu umożliwienia im skorzystania z uprawnienia. Następnie poucza się ich o prawie składania wniosku o uzupełnienie śledztwa w terminie 3 dni a w przypadku takiego wniosku uzupełnia się je. Gdy nie złożono wniosku lub już po uzupełnieniu wydaje się postanowienie o zamknięciu postępowania. Otwiera ono termin do zakończenia postępowania poprzez wniesienie do sądu aktu oskarżenia lub wniosku o warunkowe umorzenie lub warunkowe umorzenie i zastosowanie środka zabezpieczającego. Dopiero wniesienie go do sądu w terminie 14 dni oznacza zakończenie postępowania.

WERSJA DRUGA:

Zakończenie postępowania przygotowawczego – pojęcie obejmujące szereg działań organów procesowych podejmowanych w ostatnim etapie postępowania przygotowawczego w przypadku zrealizowania celów [art. 297 k.p.k.] oraz wypełnieniu funkcji tego stadium procesu.

Możliwe sposoby zakończenia postępowania przygotowawczego:

  1. Sporządzenie i wniesienie aktu oskarżenia do sądu I instancji

  1. Czynności zamknięcia śledztwa lub dochodzenia (patrz niżej)

  2. Sporządzenie aktu oskarżenia (sporządza oskarżyciel publiczny, oskarżyciel subsydiarny lub organ prowadzący dochodzenie)

  3. Faktyczne wniesienie aktu oskarżenia termin 14 dni od zamknięci śledztwa lub otrzymania aktu oskarżenia sporządzonego przez Policję (7 dni jeżeli podejrzany jest tymczasowo aresztowany)

  4. Zawiadomienie oskarżonego, ujawnionego pokrzywdzonego oraz podmiotu który złożył zawiadomienie o przestępstwie o:

- przesłaniu aktu oskarżenia do sądu

- uprawnieniach do konsensualnego zakończenia procesu [art. 335 i 387 k.p.k]

  1. Pouczenie ujawnionego pokrzywdzonego o uprawnieniach związanych z dochodzeniem roszczeń majątkowych oraz prawie zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego)

  1. Wniosek o zobowiązanie quasi-pozwanego cywilnie do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej na rzecz Skarbu Państwa [art. 333 § 4 k.p.k.

  2. Wniosek o skazanie i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środka karnego, bez przeprowadzania rozprawy [art. 335 k.p.k.]

  1. Akta postępowania przygotowawczego

  2. Po jednym odpisie aktu oskarżenia dla każdego oskarżonego

  3. Załączniki: lista osób których wezwania oskarżyciel żąda, wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się oskarżyciel, lista ujawnionych pokrzywdzonych z adresami (do wyłącznej wiadomości sądu)

  1. Umorzenie śledztwa lub dochodzenia

  1. Umorzenie rejestrowe (umorzenie dochodzenia i wpisanie sprawy do rejestru do rejestru przestępstw) – na podstawie postanowienia, jeżeli dane uzyskane w toku dochodzenia wstępnego lub prowadzonego przez okres min. 5 dni dochodzenia nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych. Po takim umorzeniu Policja podejmuje jedynie czynności operacyjno-rozpoznawcze (a nie rozpoznawcze) w celu wykrycia sprawcy i uzyskania dowodów. Podjęcie tak umorzonego postępowania nie wymaga zawiadamiania prokuratora.

  2. Sporządzenie i skierowanie do sądu wniosku o warunkowe umorzenie postępowania

  1. Sporządzenie i skierowanie do sądu wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających

Zamknięcie śledztwa lub dochodzenia (postępowania przygotowawczego) [art. 321 k.p.k.] – instytucja obejmująca usystematyzowanie i uporządkowanie przez organ procesowy zebranego materiału dowodowego, udostępnienie materiału podejrzanemu i jego obrońcy oraz wydanie postanowienia o zakończeniu postępowania przygotowawczego. Zakończenie postępowania przygotowawczego ma miejsce wtedy, gdy zachodzą podstawy do skierowania i rozpoznania sprawy przez sąd I instancji.

Czynności związane z zamknięciem postępowania przygotowawczego:

  1. Powiadomienie podejrzanego i obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia się z materiałami postępowania (na podstawie złożonego wcześniej przez obrońcę lub podejrzanego wniosku) termin minimum 7 dni po zawiadomieniu.

  2. Pouczenie podejrzanego i obrońcy o prawie uprzedniego (przez zaznajomieniem się z materiałami) przejrzenia akt w określonym terminie

  3. Udostępnienie podejrzanemu i jego obrońcy akt śledztwa

  4. Końcowe zaznajomienie się podejrzanego i jego obrońcy z materiałami postępowania

  5. Pouczenie stron o możliwości składania wniosków o uzupełnienie śledztwa (dochodzenia)

termin na złożenie wniosku to 3 dni od daty zaznajomienia się z materiałami

  1. Ewentualne uzupełnienie postępowania przygotowawczego

  2. Sporządzenie protokołu z końcowego zaznajomienia się podejrzanego z materiałami postępowania

  3. Wydanie postanowienia o zamknięciu śledztwa, jeżeli nie zachodzi potrzeba uzupełnienia śledztwa (postanowienie o zamknięciu dochodzenia nie jest wymagane, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany – art. 325g k.p.k.)

  4. Ogłoszenie postanowienia lub zawiadomienie podejrzanego i obrońcy o jego treści.

Na koniec warto wspomnieć o:

Zawieszenie postępowania przygotowawczego (wg Waltosia) – nie jest to trwałe zakończenie postępowania, mimo że w urzędowych statystykach i niektórych publikacjach mylnie podaje się je jako jeden ze sposobów zakończenia śledztwa (dochodzenia).

110. Wymogi formalne aktu oskarżenia

Akt oskarżenia to przykład skargi zasadniczej, czyli takiej, która inicjuje postępowanie zasadnicze. Innymi takimi skargami są wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego, wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym.

Do jego funkcji należą funkcja inicjująca (wniesienie aktu powoduje wszczęcie stadium jurysdykcyjnego), obligująca (wyraża obowiązek oskarżyciela publicznego do wniesienia i popierania oskarżenia o czyny ścigane z urzędu), informacyjna (przekazanie uczestnikom postępowania wiadomości o treści skargi) i bilansująca (konieczność podsumowania dokonań z postępowania przygotowawczego). Wszystkie te funkcje świadczą o doniosłej roli wniesieniu aktu oskarżenia – czynności zapoczątkowującej przewód sądowy. Dlatego też ustawodawca winien zakreślić dokładne wymogi formalne tej skargi.

Należy zważyć, iż poszczególne rodzaje aktów oskarżenia - „zwykły” akt oskarżenia, subsydiarny akt oskarżenia, akt oskarżenia wzajemny, skrócony akt oskarżenia, „ustny” akt oskarżenia mogą się od siebie różnić.

Wymogi formalne aktu oskarżenia zwykłego zostały wyznaczone przez warunki pisma procesowego, określone w art. 119 oraz warunki szczególne, charakterystyczne dla tego rodzaju skargi.

Akt oskarżenia winien przybrać formę pisma procesowego, tylko wyjątkowo mamy do czynienia z „ustnym” aktem oskarżenia → art. 398§1 kpk.

Art. 398 [Rozszerzenie oskarżenia]

§ 1. Jeżeli na podstawie okoliczności, które wyszły na jaw w toku rozprawy, oskarżyciel zarzucił oskarżonemu inny czyn oprócz objętego aktem oskarżenia, sąd może za zgodą oskarżonego rozpoznać nowe oskarżenie na tej samej rozprawie, chyba że zachodzi konieczność przeprowadzenia postępowania przygotowawczego co do nowego czynu.

Jeżeli akt oskarżenia nie odpowiada warunkom formalnym, prezes sądu zwraca go oskarżycielowi w celu usunięcia braków w terminie 7 dni.

A więc akt oskarżenia powinien zawierać:

  1. Oznaczenie pisma – należy podać TYTUŁ oraz SYGNATURĘ AKT, wskazać oskarżyciela

  2. Określenie oskarżonego – imię, nazwisko, inne dane o nim i o stosowaniu środka zapobiegawczego

  3. Dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu (to jest KONKLUZJA)

→ ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz jego skutków

→ te dane wyznaczają granice przedmiotowe aktu oskarżenia

  1. Wskazanie, czy czyn został popełniony w warunkach recydywy

  2. Wskazanie kwalifikacji prawnej czynu

  3. Oznaczenie sądu, przed którym ma być prowadzone postępowanie oraz trybu tego postępowania

  4. Uzasadnienie oskarżenia

→ w nim należy przytoczyć fakty i dowody, na których oskarżenie się opiera i wyjaśnić podstawę prawną oskarżenia i omówić okoliczności, na które powołuje się oskarżony w swej obronie

→ AO sporządzony przez Policję lub organ z art. 325d może nie zawierać uzasadnienia

  1. Podpis oskarżyciela

Do załączników i elementów dodatkowych AO należą:

  1. lista osób, które chce wezwać oskarżyciel na rozprawę, z podaniem ich adresów

  2. wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej oskarżycie żąda

  3. lista ujawnionych osób pokrzywdzonych, w podaniem ich adresów

Poza tym prokurator może dołączyć do aktu oskarżenia:

A. Wniosek o zobowiązanie quazi-pozwanego do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa uzyskanej korzyści majątkowej

B. Wniosek o skazanie bez rozprawy → ten z art. 335

Myślę, że nie ma tu sensu i miejsca na rozpisywanie się na temat tych „szczególnych” form aktu, bo i tak jest tych informacji sporo → chętnych odsyłam do str. 116-117 podręcznika Skorupki.

111. Wniosek prokuratora o skazanie oskarżonego bez rozprawy. Przesłanki i tryb postępowania

Wprowadzenie w 1997 roku w nowym kodeksie postępowania karnego instytucji skazania bez rozprawy (art. 335 k.p.k.) oraz dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej (art. 387 k.p.k.) to wynik wcześniejszych wieloletnich rozważań na temat aprobaty porozumiewania się i uzgadniania rozstrzygnięć przez uczestników postępowania karnego w konfrontacji z podstawowymi zasadami procesu karnego: legalizmu, prawdy materialnej i bezpośredniości. Taki kierunek w rozwoju prawa karnego spowodowany został z jednej strony wzrastającą, coraz bardziej bezwzględną i ekspansywną przestępczością, zaś z drugiej, niewydolnością wymiaru sprawiedliwości zmagającego się z coraz większą liczbą przeciągających się postępowań. Działania te wychodzą także naprzeciw społecznym oczekiwaniom sprawnego, skutecznego i taniego procesu karnego, zapewniającego jednocześnie w swoim wyniku gwarancje procesowe uczestnikom postępowania, w tym zwłaszcza oskarżonemu (podejrzanemu) i pokrzywdzonemu.

Skazanie bez rozprawy jest więc jedną z form porozumienia procesowego – konsensualizmu procesowego.

Do przesłanek tej instytucji należą:

Tryb postępowania:

Wniosek o skazanie jest wynikiem porozumienia się podejrzanego z prokuratorem co do skazania i orzeczenia uzgodnionej kary. Z inicjatywą wystąpić mogą zarówno podejrzany i jego obrońca, jak i organ prowadzący postępowanie przygotowawcze. Zgoda podejrzanego musi być wyrażona w sposób niebudzący wątpliwości. Powinna ona znaleźć swoje odzwierciedlenie w protokole przesłuchania podejrzanego, ewentualnie w protokole końcowego zaznajomienia podejrzanego z materiałami sprawy lub w odrębnym stosownym dokumencie → tak stanowi regulamin prokuratorski. W sytuacji „wystąpienia z wnioskiem” można co do zasady nie przeprowadzać dalszych czynności dowodowych. Jednakże te, co do których zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie można ich przeprowadzić na rozprawie, należy przeprowadzić → chodzi tu o czynności niepowtarzalne. Jeżeli po dokonaniu uzgodnień, o których mowa w art. 335 § 1, nastąpi zmiana lub uzupełnienie zarzutów, należy dokonać ponownych uzgodnień w tym zakresie.

Wniosek jest umieszczany w akcie oskarżenia i stanowi jego integralną część. Wniosek taki jest rozpatrywany poza rozprawą w tzw. postępowaniu przejściowym. Kieruje go na posiedzenie prezes sądu.

Wystąpienie do sądu z wnioskiem NIE WYMAGA ZGODY POKRZYWDZONEGO (inaczej jest przy dobrowolnym poddaniu się odpowiedzialności). Pokrzywdzony (jeśli jest oskarżycielem posiłkowym) może jednak kwestionować rozstrzygnięcie sądu przez wniesienie apelacji. Może to robić także sam oskarżony.

W podsumowaniu można powiedzieć o tym (mądrości z artykułu Jasińskiego), że w doktrynie nie ma jednolitego stanowiska czy takie konsensualne zakończenie sprawy nie jest odejściem od zasady prawdy materialnej. O tym że nie jest, może świadczyć przesłanka „braku wątpliwości odnośnie okoliczności popełnienia przestępstwa”. No ale z drugiej strony wyrok opierać się będzie tylko na materiale zgromadzonym w postępowaniu przygotowawczym, który może być niepełny? → pewnie te wątpliwości mają zwolennicy względnie inkwizycyjnej rozprawy i udziału sądu w postępowaniu dowodowym (a jak wiemy Skorupa do nich nie należy). Zarzuca się też tej instytucji to, że może zachęcać do niedopuszczalnego targowania się o treść zarzutu lub kwalifikację prawną czyny. Zauważyć jednak należy, że nieformalne porozumienia wykraczające poza prawnie dozwolone ramy były, są i będą zawsze możliwe, bez względu na fakt istnienia lub nie instytucji skazania bez rozprawy. Poza tym przeważa pogląd, że konsensualizm zgodny jest z zasadą legalizmu – bo to nie jest jest odstąpienie od skazania, ale wymierzenie łagodniejszej kary.

Spór jest o ty, czy ta instytucja jest zgodna z zasadą kontradyktoryjności. Jeżeli jednak przyjmiemy, że ta zasada jest wyrazem nadania samodzielności stronom postępowania i powiążemy z tym koncepcję dyspozycyjności (swoboda stron w zarządzaniu swoimi prawami i prawo wybrania najskuteczniejszego środka do walki o zamierzone cele) to wtedy sobie nie przeczą.

Na pewno jest to wyjątek od zasady bezpośredniości.

112. Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym

W odpowiedzi na to pytanie warto pokrótce scharakteryzować instytucję nadzoru, która jest pojęciowo szersza od instytucji kontroli. Kontrola to porównywanie stanu rzeczywistego z postulowanym. Nadzór zaś to kontrola i możliwość władczego oddziaływania, wyciąganie konsekwencji.

W przypadku nadzoru prokuratorskiego, wyróżnić możemy dwa jego rodzaje: nadzór procesowy i służbowy.

Nadzór procesowy - „prokurator obejmuje PP nadzorem w zakresie, w jakim sam go nie prowadzi”

Zgodnie z art. 326 § 2 kpk prokurator ma obowiązek czuwania nad prawidłowym i sprawnym przebiegiem całego nadzorowanego przez siebie postępowania. „Prawidłowość postępowania” to prawidłowość poszczególnych czynności procesowych, prawidłowość zbierania, zabezpieczania i oceny dowodów, ustaleń faktycznych i decyzji procesowych. Czuwanie nad sprawnością wiąże się z kontrolą przebiegu prowadzonych czynności procesowych oraz kontrolą przestrzegania terminów.

Zgodnie z art. 326 nadzór procesowy przejawia się z możliwością:

Należy pamiętać, że fakultatywnie prokurator może objąć swoim nadzorem postępowanie sprawdzające (to z art. 307 kpk).

Podstawowy środek nadzoru to instytucja wytycznych. Służą one właściwemu ukierunkowaniu i przeprowadzeniu czynności postępowania. Pozwalają na bieżącą kontrolę sprawy i umożliwiają egzekwowanie wykonania wydanych przez prokuratora poleceń.

Przykładowymi instytucjami/czynnościami (nie wiem jak to nazwać) podlegającymi nadzorowi są: szybkość i trafność podejmowania pierwszych czynności po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie, zasadność wszczęcia dochodzenia, prawidłowość przeprowadzenia i udokumentowania dowodów, przestrzeganie okresów śledztwa i dochodzenia. Jest ich więcej → jak coś to Skorupka, str. 124

W kodeksie wymienione też zostały w rozdziale 37 („Nadzór prokuratora”) takie instytucje:

  1. podjęcie na nowo umorzonego PP

podejmowane jest postanowieniem

warunek: nie bd toczyć się przeciwko osobie, która w poprzednim postępowaniu występowała w charakterze podejrzanego (czyli była tylko faza in rem)

  1. wznowienie prawomocnie umorzonego PP

przeciwko osobie, która występowała w charakterze podejrzanego (czyli była faza in personam)

postanowieniem prokuratora nadrzędnego

warunek: ujawniły się nowe istotne fakty lub dowody nie znane w poprzednim postępowaniu/ okoliczność z 11 § 3 (umorzenie absorpcyjne)

  1. quazi-rewizja Prokuratora Generalnego

też było in personam wcześniej, prawomocnie umorzono ALE PG stwierdza, że umorzenie było niezasadne

po upływie 6 msc od uprawomocnienia się – może uchylić/zmienić tylko na korzyść podejrzanego (termin prekluzyjny)

Nadzór służbowy – ma on charakter wewnętrzny

Cechą tego nadzoru jest podległość organizacyjna oraz stosunek służbowy istniejący pomiędzy nadzorującym i nadzorowanym. Występuje on też w innych nieprokuratorskich organach ścigania. Regulację dot. tego nadzoru znaleźć można w regulaminie prokuratorskim.

„W celu zapewnienia prawidłowej realizacji ustawowych zadań prokuratury w zakresie czuwania nad ściganiem przestępstw, a zwłaszcza należytego i sprawnego przebiegu postępowań przygotowawczych lub nadzorowanych w podległych jednostkach organizacyjnych, prokurator bezpośrednio przełożony, zwierzchnik służbowy, prokurator nadrzędny lub prokurator przełożony w ramach swoich uprawnień mogą podejmować czynności w trybie nadzoru służbowego” → RegPr

Przykładowymi kompetencjami prokuratora bezpośrednio przełożonego będzie więc np. przedłużanie okresu śledztwa, orzekanie o wyłączeniu prokuratora prowadzącego/nadzorującego postępowanie przygotowawcze.

Czynności kontroli służbowej realizuje się m.in. przez wizytacje i lustracje czy badanie akt zakończonego postępowania. Instytucją charakterystyczną dla tego nadzoru jest aprobata – tj akceptacja projektu decyzji.

Zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora są dla tego prokuratora wykonującego dane czynności wiążące. Nie mogą one jednak dotyczyć treści czynności procesowych.

W podsumowaniu chyba warto napisać, że ten nadzór służbowy to niejako „wyraz” zasady odnoszącej się do ustroju i działania prokuratury – hierarchicznego podporządkowania. Ogranicza on niezależność prokuratora w podejmowanych przez niego decyzjach?

113. Postępowanie między instancyjne (przejściowe)

Postępowanie przejściowe – pierwsza faza postępowania głównego trwająca od wniesienia aktu oskarżenia, aż do rozpoczęcia rozprawy (UWAGA: niekiedy postępowanie przejściowe ujmowane jest jako odrębne stadium procesu pomiędzy postępowaniem przygotowawczym a postępowaniem głównym, powyższa definicja jest wg Waltosia).

Faza ta polega na:

  1. Wstępnej kontroli aktu oskarżenia (patrz zagadnienie 114)

Dzielimy ją na:

  1. Formalną – obejmuje badanie aktu oskarżenia pod względem spełnienia warunków formalnych oraz ewentualny zwrot aktu oskarżenia

  2. Merytoryczna – obejmuje badanie aktu oskarżenia w celu zapobieżenia wnoszeniu oskarżeń oczywiście bezzasadnych, podczas tej kontroli rozstrzyganych jest wiele kwestii incydentalnych

  1. Orzekanie o odpowiedzialności karnej lub środkach zabezpieczających poza rozprawą (na posiedzeniach). Obejmuje trzy sytuacje [art. 339 k.p.k.]:

  1. Zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umorzenia postępowania

  2. Akt oskarżenia zawiera wniosek o skazanie oskarżonego na posiedzeniu, bez rozprawy

  3. Prokurator złożył wniosek o orzeczenie środków zabezpieczających

prokurator umorzył postępowanie ze względu na niepoczytalność, znikomą społeczną szkodliwość lub okoliczności wyłączające karalność i wystąpił z wnioskiem o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego

lub prokurator wystąpił z wnioskiem o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowanie środków zabezpieczających

  1. Załatwianie spraw incydentalnych i wniosków dowodowych

  1. Przygotowanie organizacyjne rozprawy głównej

- sędziego albo członków składu orzekającego

- dzień, godzinę i salę rozpraw

- osoby, które należy zawiadomić

- zarządza się (bezwzględnie) doprowadzenie na rozprawę oskarżonego pozbawionego wolności

  1. System automatycznej kolejności – sędziów powołanych do orzekania wyznacza się według wpływu sprawy oraz jawnej dla stron listy sędziów danego sądu/wydziału.

  2. System doboru losowego – losowanie możliwe w przypadku, gdy oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni zagrożonej karą 25 lat pozbawienia wolności lub dożywocia. Skład orzekający wyznaczany jest w drodze losowania na wniosek prokuratora lub obrońcy termin 7 dni od wniesienia aktu (prokurator) lub doręczenia odpisu aktu (obrońca)

Z jednej strony postępowanie przejściowe ukierunkowane jest na zapewnienie realizacji praw i wolności jednostki poprzez wykluczenie bezpodstawnego oskarżenia. Z drugiej, przesądza ono również o kwestiach istotnych dla prawidłowego biegu procesu, zapewniając sprawny przebieg rozprawy. Nie jest to etap jawny – dzieje się „w zaciszu gabinetu prezesa sądu”. Jest to postępowanie specyficzne, ponieważ nie ma charakteru jednolitego.

114. Formalna i merytoryczna kontrola aktu oskarżenia

Formalna i merytoryczna kontrola aktu oskarżenia odbywa się w początkowej fazie postępowania przed sądem pierwszej instancji, zwanej po prostu wstępną kontrolą oskarżenia.

--FORMALNA-- Należy ona w pierwszym rzędzie do prezesa sądu. Bada on, czy akt oskarżenia odpowiada wymogom określonym w:

Prezes sądu może scedować uprawnienia do badania na przewodniczącego wydziału, a ten może na upoważnionego sędziego (tj. sędziego referenta – czyli takiego wyznaczonego do rozpoznania danej sprawy).

Jeżeli AO nie odpowiada wymogom formalnym wskazanym w ww. przepisach lub gdy nie zostały spełnione warunki wymienione w art. 334, prezes sądu zwraca AO oskarżycielowi w celu usunięcia braków w terminie 7 dni (zarządzeniem). Sprawa od chwili wniesienia AO jest już zawisła przed sądem, jej dysponentem jest sąd, więc prokurator nie jest, po otrzymaniu takiej „zwrotki”, uprawniony do umorzenia postępowania lub podejmowania innych rozstrzygnięć, poza wykonaniem czynności wynikających z zarządzenia prezesa sądu.

Prokurator może na takie zarządzenie złożyć zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy.

Jeżeli akt oskarżenia odpowiada wymogom formalnym prezes sądu zarządza doręczenie jego odpisu oskarżonemu. Wzywa go jednocześnie do składania wniosków dowodowych w terminie 7 dni od doręczenia mu aktu oskarżenia. Odpis doręcza się także pokrzywdzonemu, jeżeli w akcie znajduje się wniosek o skazanie bez rozprawy.

--MERYTORYCZNA--

Kontrola merytoryczna ma na celu zapobieżenie oskarżeniu oczywiście bezzasadnemu. Ochrania się oskarżonego w sytuacji, w której z góry można się spodziewać wyroku umarzającego lub uniewinniającego. Taka kontrola nie oznacza przesądzenia winy. Znaczenie ma wynik negatywny kontroli – zamyka on oskarżeniu drogę do rozprawy sądowej, gdyż nie zostało ono w tak wysokim stopniu uprawdopodobnione, aby mogło być podstawą do jej przeprowadzenia.

Całe postępowanie polegające na merytorycznej wstępnej kontroli to etap oddania pod sąd.

W naszym systemie prezes sądu ma obowiązek skierować sprawę na posiedzenie wtedy, gdy zachodzi potrzeba innego rozstrzygnięcia przekraczającego jego uprawnienia, a zwłaszcza (art. 339 § 3) → podam przykłady: umorzenie postępowania z powodu negatywnej przesłanki procesowej/z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia; wydanie postanowienia o niewłaściwości sądu lub o zmianie wskazanego w akcie oskarżenia trybu postępowania; wydanie postanowienia o zawieszeniu postępowania

115. Rozpoczęcie rozprawy głównej

Rozpoczęcie rozprawy głównej, które określić można także przygotowaniem do rozprawy głównej, to jedna z faz postępowania głównego. Obejmuje ono szereg czynności procesowych.

Bezpośrednio po wejściu na salę przewodniczący zarządza wywołanie sprawy i ta czynność rozpoczyna rozprawę główną .

Kolejnymi czynnościami podejmowanymi na tym etapie postępowania są:

  1. Wywołanie sprawy – to informacja o tym, że będzie rozpoznawana sprawa określonego oskarżonego; jest ona ogłaszana przez protokolanta. Obecnie ogłoszenie coraz częściej pojawia się na tablicach elektronicznych w sądach. Jest ono połączone z wezwaniem do wejścia na salę osób, które będą uczestniczyć w rozprawie.

  2. Bilans osobowy

Przewodniczący sprawdza, czy wszyscy wezwani się stawili i czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawa (np. wniosek o wyłączenie sędziego)

Jeżeli obecność oskarżonego jest obligatoryjna, a ten się nie stawił, to przewodniczący zarządza jego niezwłoczne zatrzymanie i doprowadzenie (w większości przypadków będzie jednak potrzebne zarządzenie przerwy w takiej sytuacji).

  1. Bilans instrumentalny

Przewodniczący sprawdza, czy wszystkie dowody są dopuszczone.

  1. Załatwienie kwestii incydentalnych – wśród nich są takie, które należy załatwić na tym etapie, gdyż później będzie już to niemożliwe; np. zgłoszenie powództwa cywilnego, zgłoszenie udziału przez przedstawiciela społecznego, cofnięcie wniosku pokrzywdzonego o ściganie

  2. Zarządzenie opuszczenia sali przez świadków – aby zachować obiektywizm relacji, nie powinni siebie wzajemnie słyszeć → ta czynność kończy rozpoczęcie rozprawy głównej

na sali mogą pozostać biegli, o ile przewodniczący nie zarządzi inaczej

115a. Model rozprawy głównej. Rozprawa kontradyktoryjna czy inkwizycyjna

Jedną z najbardziej dyskutowanych kwestii doktrynalnych jest wyznaczenie modelu rozprawy głównej – czy ma on przybrać postać rozprawy kontradyktoryjnej, czy pozostać – tak jak na chwilę obecną modelem względnie inkwizycyjnym.

Proces inkwizycyjny zwany jest także w doktrynie „modelem oficjalnego śledztwa”. Zakłada on, iż to do urzędnika państwowego należeć ma zgłębianie prawny. W czystej postaci tego modelu trzy funkcje (o/o/o – orzekanie/oskarżanie/obrona) należą do kompetencji jednego organu. Model ten charakterystyczny jest dla postępowania przygotowawczego, w którym prokurator zajmuje funkcję pana procesu – dominus litis.

Proces kontradyktoryjny określany jest mianem „modelu sporu”. Mamy w nim do czynienia z trójstronnym stosunkiem: naprzeciwko siebie stają dwie równouprawnione strony o przeciwstawnych interesach, rozstrzyga zaś ich spór bezstronny arbiter. Ciężar dowodu spoczywa na stronach, następuje ciągła konfrontacja dwóch wersji wydarzeń.

Obecny model rozprawy głównej to model względnie inkwizycyjny. Wynika to z pozycji i uprawnień stron, przede wszystkim sądu oraz przewodniczącego składu orzekającego. Uregulowania o tym świadczące to:

  1. art. 366 § 1 kpk: przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy, a w miarę możliwości także okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa

  2. art. 370 § 3 kpk: członkowie składu orzekającego w razie potrzeby mogą zadawać pytania poza kolejnością

  3. art 397 § 1 kpk: sytuacja w której w toku rozprawy ujawniają się istotne braki PP, a ich usunięcie przez sąd uniemożliwiłoby wydanie prawidłowego orzeczenia....

→ wtedy sąd może zlecić oskarżycielowi publicznemu przedstawienie w określonym terminie dowodów, których przeprowadzenie pozwoliłoby na usunięcie dostrzeżonych braków

Mamy więc do czynienia z sytuacją, w której sąd ma obowiązek aktywnego zachowania się na rozprawie, nie jest jedynie biernym arbitrem, ale aktywnie uczestniczy w rozpoznaniu sporu. Wcześniej wskazane regulacje jednoznacznie pokazują, że to sąd prowadzi postępowanie dowodowe, zaś strony tylko w nim uczestniczą. Rozwiązanie takie stwarza pozory zainteresowania sądu wynikiem rozstrzygnięcia. Na sądzie spoczywa obowiązek dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych także wtedy, gdy strony nie wnioskują przeprowadzenia stosownych dowodów.

Prowadzenie rozprawy głównej wedle zasady kontradyktoryjności stanowi powszechnie uznaną wartość, którą podkreśla doktryna oraz orzecznictwo ETPCz. Wskazuje się, że taka rozprawa najlepiej zabezpiecza poszanowanie praw osób (oskarżonego i pokrzywdzonego), których interesów dotyczy postępowania karne. „Czysta” kontradyktoryjność może jednak doprowadzić do ustalenia stanu faktycznego rażąco odbiegającego od rzeczywistości, a tym samym do wydania wyroku mijającego z rzeczywistym stanem. Godziłoby to w zasadę prawdy materialnej, gdyż każda ze stron procesowych będzie dążyć do tego, aby podstawę wyroku stanowiły ustalenia faktyczne korzystne dla niej. Dlatego też całkowita rezygnacja z działania z urzędu nie jest możliwa.

Rozprawa względnie kontradyktoryjna, którą przewiduje nowelizacja KPK, zakłada zaś sytuację, w której gdy na podstawie dowodów przedstawionych przez strony, okoliczności sprawy nie zostały wyjaśnione, sąd może sam dopuścić określone dowody, aby dojść do rzeczywistego stanu rzeczy. Nie będzie to jednak obowiązkiem sądu, ale uprawnieniem.

Wg Komisji kodyfikacyjnej pomoże to uniknąć obecnej sytuacji, w której postępowanie dowodowe prowadzone jest właściwie dwa razy – w toku postępowania przygotowawczego i na rozprawie głównej. Nastąpi przerzucenie odpowiedzialności za wynik postępowania z sądu na strony, w pierwszej kolejności na oskarżyciela.

Kluczową zmianą ma być nowela § 1 art. 167: będzie on brzmiał tak, że w postępowaniu przed sądem wszczętym z inicjatywy strony dowody przeprowadzane są przez strony, po ich dopuszczeniu przez prezesa, przewodniczącego lub sąd. W razie niestawiennictwa strony, na której wniosek dowód został dopuszczony, a także w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach dowód przeprowadza sąd w granicach tezy dowodowej. W wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, sąd może dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu. Będziemy więc mieli do czynienia s subsydiarną rolą sądu w postępowaniu dowodowym. Procesowym obowiązkiem sądu będzie, przede wszystkim weryfikacja dowodów, a nie ich przeprowadzenie.

Jakie dalsze zmiany legislacyjne przewiduje zmiana art. 167 § 1?

W podsumowaniu należy podkreślić, że względnie kontradyktoryjna rozprawa nie będzie godzić w zasadę prawdy materialnej. Warto zauważyć, że to raczej rozprawa inkwizycyjna może w nią uderzać, bowiem, mówiąc już tak nieco kolokwialnie, sąd (w przeciwieństwie do stron) nie ma własnego interesu w sprawie, dlatego też nie będzie zainteresowany dotarciem do prawdy; nie będzie służyć na pewno dotarciu do prawny fakt, że sąd nie może być w takim modelu całkowicie bezstronny, niejako wyręczając prokuratora w trakcie rozprawy głównej od oskarżenia i przejmowaniu na siebie tego obowiązku. Model taki prowadzi również do deprecjacji stron. Należy więc go zmienić.

116. Jawność rozprawy głównej

Jawność rozprawy głównej to przejaw realizacji zasady jawności, która jest jedną z naczelnych zasad prawa karnego.

→ na wniosek

a) rozpoznanie wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego

b) część rozprawy, na której przesłuchiwana jest osoba obowiązana do zachowania tajemnicy państwowej, służbowej, zawodowej, funkcyjnej

c) rozprawa dotyczy sprawy o pomówienie lub znieważenie (na wniosek pokrzywdzonego może jednak odbyć się jawnie)

→ mogłaby wywołać zakłócenie spokoju publicznego

→ mogłaby obrażać dobre obyczaje

→ naruszyć ważny interes pokrzywdzonego

jeżeli jednak mamy kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może zażądać pozostawienia jednej osoby

Na podsumowanie można dodać, że zasada jawności ma charakter konstytucyjny, przewiduje ją także EKPCz, jawność rozprawy jest warunkiem społecznej kontroli orzekania; poza tym taka jawna pełni funkcję wychowawczą. Wyłączenie jawności dokonuje się dla ochrony innych wartości np. interesu pokrzywdzonego czy moralności publicznej.

117. Prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego

Obecność oskarżonego na rozprawie pozwala mu na aktywne uczestniczenie w procesie i jednoczenie możliwość korzystania z przysługującego mu prawa do obrony. Zgodnie z art. 374 KPK w postępowaniu przed sądem I instancji obecność oskarżonego jest obowiązkowa. Nie przewiduje się obowiązkowej obecności oskarżonego w postępowaniu przed sądem II instancji, ma on jednak możliwość wnioskować o doprowadzenie go na rozprawę apelacyjną. Zgodnie z orzecznictwem powinno się go sprowadzić, jeżeli wystosowana została apelacja na niekorzyść oskarżonego.

Inną kwestią jest natomiast problem obstrukcji tj. umyślnego wykorzystywania uprawnień procesowych celem uniemożliwienia toku procesu lub jego utrudnienia. Obstrukcji ustawodawca stara się zapobiegać: zasadą więc będzie, że rozprawę się prowadzi, jeżeli oskarżony został prawidłowo powiadomiony, a się nie stawił. Jeżeli jednak jego stawiennictwo jest niezbędne, wymagane będzie doprowadzenie go na rozprawę siłą (zatrzymanie i doprowadzenie).

W kodeksie przewidziano takie oto przypadki możliwości prowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarżonego:

  1. można dokończyć rozprawę, gdy po swoich wyjaśnieniach oskarżony opuścił salę bez zezwolenia ALBO nie stawił się na rozprawę odroczoną albo przerwaną oraz można kontynuować rozprawę przeciwko współoskarżonemu, który usprawiedliwił swoją nieobecność w trakcie rozprawy po przerwie lub jej odroczeniu

  2. można ją prowadzić, jeżeli na własne życzenie wprowadził się w stan niezdolności do udziału w rozprawie lub posiedzeniu, w którym jego udział jest obowiązkowy, nawet jeżeli jeszcze nie złożył wyjaśnień

→ tu jest potrzebne świadectwo lekarza albo przesłuchanie go w charakterze biegłego

  1. można prowadzić rozprawę, gdy oskarżony został prawidłowo zawiadomiony i oświadczył, że nie weźmie udziału albo nie stawia się bez usprawiedliwienia

  2. sytuacja, gdy wypowie pełnomocnictwo obrońcy, a konieczna jest obrona z urzędu → jak najszybciej trzeba mu załatwić nowego obrońcę, zaś ten, któremu wypowiedziano pełnomocnictwo zobowiązany jest do pełnienia obowiązków do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę

  3. można czasowo wydalić oskarżonego z sali rozpraw – jeżeli oddziałuje krępująco na świadków bądź współoskarżonych; też jeżeli zachowuje się w sposób zakłócający porządek rozprawy/godzący w powagę sądu

  4. możliwość prowadzenia postępowania pod nieobecność oskarżonego w postępowaniu uproszczonym, w sprawach z oskarżenia prywatnego a także w postępowaniu przyspieszonym

W podsumowaniu można zaznaczyć, że prowadzenie rozprawy pod nieobecność oskarżonego przed sądem I instancji ma charakter wyjątkowy, dlatego też nie godzi w zasadę kontradyktoryjności, która przewiduje aktywny udział stron w postępowaniu. Poza tym niektóre sytuacje, dla których przewidziano możliwość prowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarżonego, są właściwie zależne (ich zaistnienie) od oskarżonego. Jego wyborem jest, czy będzie dokonywał działań obstrukcyjnych i tym samym ograniczał swój udział w rozprawie.

Inną kwestią jest natomiast nieobecność oskarżonego w postępowaniach o charakterze zredukowanym.

118. Pojęcie i przebieg przewodu sadowego

Przewód sądowy – jawne i ustne zapoznanie się z meritum sprawy. To faza rozprawy głównej. Mamy więc z nim do czynienia w fazie postępowania jurysdykcyjnego.

Jak przebiega więc przewód sądowy?

  1. Rozpoczyna go odczytanie przez prokuratora aktu oskarżenia

→ wyjątkiem jest art. 478kpk: jeżeli w rozprawie prowadzonej w trybie uproszczonym nie bierze udziału oskarżyciel, akt oskarżenia odczytuje protokolant

→ poza tym mamy też pogląd doktryny, który mówi, że jeżeli oskarżyciel posiłkowy subsydiarny lub prywatny nie biorą udziału w rozprawie, a są reprezentowani przez pełnomocnika, pełnomocnik ten powinien odczytać akt oskarżenia

→ za zgodą stron obecnych można jednak poprzestać na przedstawieniu podstaw oskarżenia

  1. jeżeli wniesiono odpowiedź – przewodniczący po odczytaniu AO informuje o jej treści

  2. pytanie do oskarżonego czy zrozumiał AO → jak nie, to trzeba mu go wytłumaczyć

→ to następuje jednak na wniosek oskarżonego; w kpk z 1969 r. był taki obowiązek sędziego

  1. pouczenie oskarżonego przez przewodniczącego o:

    1. prawie składania wyjaśnień

    2. prawie odmowy odpowiedzi na pytanie

    3. prawie odmowy wyjaśnień

  2. zapytanie czy oskarżony chce złożyć wyjaśnienia

  3. wyjaśnienia oskarżonego – jego przesłuchanie

  4. pytania do oskarżonego w określonej kolejności

  5. pouczenie oskarżonego o prawie zadawania pytań osobom przesłuchiwanym i składania wyjaśnień co do każdego dowodu

  6. dalsze postępowanie dowodowe: dowody na poparcie oskarżenia najpierw, potem na obronę

obecność oskarżonego przy wszystkich czynnościach dowodowych

postępowaniem dowodowym kieruje przewodniczący, to on decyduje o czasie i kolejności przeprowadzania dowodów oraz czuwa nad ogólnym porządkiem postępowania

  1. możliwość usunięcia podejrzanego na pewien czas z sali sądowej (krępuje/ zakłóca)

  2. możliwość redukcji postępowania dowodowego, np. poprzez odczytywanie protokołów

  3. możliwość przerwy/odroczenia rozprawy → np. dla odpoczynku

→ rozprawę przerwaną prowadzi się w dalszym ciągu, a od początku jeżeli skład orzekający uległ zmianie

→ rozprawę odroczoną prowadzi się od nowa

  1. możliwość zmiany zarzutu postawionego w akcie oskarżenia

→ sąd jest związany granicami aktu oskarżenia; związanie to dotyczy tożsamości czynu stanowiącego przedmiot postępowania; nie krępuje ono jednak samodzielności sądu odnośnie do ustaleń faktycznych, jeżeli nie przełamują one tożsamości zdarzenia

a więc jeżeli sąd stwierdzi, że oskarżyciel przyjął niewłaściwą kwalifikację prawną albo w toku rozprawy ujawnią się nowe okoliczności, to sąd o zamiarze zakwalifikowania czynu z innego przepisu (w granicach oskarżenia) uprzedza obecne na rozprawie strony

  1. możliwość rozszerzenia oskarżenia

  2. przed zamknięciem przewodu, po przeprowadzeniu dowodów, przewodniczący pyta strony, czy wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego

→ jeżeli nie, to zamyka się przewód sądowy i przechodzi się do etapu głosów stron

Zamknięcie przewodu sądowego nie oznacza jednak wcale, że nie będzie już możliwości uzupełnienia postępowania dowodowego. Potrzeba taka może się bowiem ujawnić w trakcie przemówień stron albo nawet podczas narady nad wyrokiem. W takim wypadku sąd może wznowić przewód sądowy.

119. Redukcja postępowania dowodowego na rozprawie głównej

Jedna z naczelnych zasad procesu karnego - zasada swobodnej oceny dowodów przewiduje, iż organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów. Ma to służyć powstaniu jak największej możliwości zapoznania się z szerokim spectrum materiału dowodowego i w konsekwencji – dotarciu do prawdziwych ustaleń faktycznych.

Niemniej, kodeks postępowania karnego przewiduje 2 formy redukcji postępowania dowodowego:

  1. tradycyjna – częściowe postępowanie dowodowe

Do przesłanek zastosowania częściowego postępowania dowodowego należą:

Takie skrócone postępowanie dowodowe jest dopuszczalne we wszystkich sprawach; nie jest też uzależnione od układu między oskarżonym a oskarżycielem.

  1. nowoczesna – skrócona rozprawa sądowa (dobrowolne poddanie się karze)

Skrócona rozprawa sądowa to – obok wniosku o skazanie bez rozprawy – instytucja konsensualnego zakończenia sprawy.

Przesłanki zastosowania dobrowolnego poddania się karze są następujące:

W sumie to nawet oni (tj prokurator i pokrzywdzony)mogą złożyć taki wniosek, chociaż przepis o tym nie wspomina.

  1. poza tym warto wspomnieć o możliwości odczytywania protokołów przesłuchań, co również skraca rozprawę

→ art. 392: jeżeli bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a żadna ze stron się temu nie sprzeciwia

można też odtwarzać nagrania

Jak widać kodeks postępowania karnego przewiduje instytucje redukujące postępowanie na rozprawie głównej. Mają one na celu przyspieszenie procesu, zgodne są więc z dyrektywą sprawności/szybkości procesu, wynikająca z celu postępowania karnego, jakim jest „rozstrzygnięcie sprawy w rozsądnym terminie” art. 2 KPK.

120. Skrócona rozprawa i dobrowolne poddanie się karze

W sumie trochę powtórka tego, co wcześniej.

Skrócona rozprawa i DPO to instytucja konsensualnego zakończenia postępowania.

Wnioskować o wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego może oskarżony, a według doktryny także prokurator i pokrzywdzony(tak przynajmniej twierdzi Waltoś). Tryb rozpoznania takiego wniosku – na rozprawie. Zakres przestępstw mogących mieć zastosowanie do tej instytucji: każdy występek. Wniosek należy złożyć do chwili pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie głównej. Poza tym wymagany jest brak sprzeciwu pokrzywdzonego należycie powiadomionego o terminie rozprawy oraz pouczonego o możliwości zgłoszenia przez oskarżonego tego wniosku oraz brak sprzeciwu prokuratora.

Taki wniosek daje oskarżonemu szansę oskarżonemu na uzyskanie niższego wymiaru kary lub środka karnego niż przy pełnym postępowaniu dowodowym.

Sam zakres postępowania dowodowego kształtuje się tak, że wymaga się wyjaśnień oskarżonego i ujawnienia dowodów wymienionych w akcie oskarżenia lub dokumentów przedłożonych przez stronę.

Zakończenie ww gruncie rzeczy podobne jak do tego przy skazaniu bez rozprawy – nawiązanie, do zasad prawdy materialnej, legalizmu i bezpośredniości.

121. Głosy stron i wyrokowanie

Głosy stron i wyrokowanie to dwie ostatnie fazy rozprawy głównej.

GŁOSY STRON:

1. treść i forma i czas mogą być dowolne, zasadniczo winne się one wiązać z przedmiotem procesu i mieścić w granicach kultury zachowania się w sądzie

  1. szczególne miejsce – głos końcowy prokuratora

Prokurator ma za zadanie omówienie dowodów, kwalifikacji prawnej, zwrócenie uwagi na społeczną szkodliwość. Jego przemowa powinna mieć charakter kompleksowy. Niestety w obecnych realiach tak to nie wygląda.

  1. głos oskarżonego jest zawsze ostatni

  2. każda ze stron i przedstawiciel społeczny mają prawo do repliki

WYROKOWANIE

4 podfazy: NARADA, GŁOSOWANIE, SPORZĄDZENIE WYROKU, PROMULGACJA WYROKU

1. Narada

2. Głosowanie

3. Sporządzenie wyroku

4. Promulgacja wyroku

Można zaznaczyć, że w trakcie odczytywania wyroku wszyscy uczestnicy, z wyjątkiem sądu, stoją. Że faza ta jest zwieńczeniem etapu postępowania sądowego przed sądem I instancji.

122. Pojęcie środków zaskarżenia i œśrodków odwoławczych

Wstęp

W polskim procesie karnym istnieje zasada kontroli orzeczeń. Jest to dyrektywa w myśl której wszystkie decyzje procesowe i inne czynności procesowe podlegają kontroli. Jest to więc gwarancja dla stron zapewniająca w postępowaniu karnym możliwość weryfikacji orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Została ona wyrażona w art. 176 ust. 1 Konst., art. 78 Konst. Oraz w art. 2 protokołu dodatkowe nr 7 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Kontrola instancyjna odgrywa najistotniejszą rolę w postępowaniu karnym. Jest ona sprawowana przez organy wyższej instancji nad decyzjami niższej instancji. Kontrolę instancyjną charakteryzują dwie podstawowe cechy:

- skargowość, co oznacza, że taką kontrolę może uruchomić wniosek osoby zainteresowanej w zreformowaniu decyzji, oraz

- osądzający charakter- organ kontrolujący nie narzuca rozstrzygnięcia organowi kontrolowanemu, albo sam koryguje rozstrzygnięcie, albo zwraca sprawę do ponownego postępowania w pierwszej instancji, ale nie nakazuje organowi kontrolowanemu sposobu rozstrzygnięcia. Może ewentualnie wskazać jakie czynności należy podjąć przed wydaniem decyzji.

Rozwinięcie

1. W związku z kontrolą instancyjną, a dokładniej z jej skargowym charakterem pozostają środki zaskarżenia, czyli wnioski uprawnionych uczestników procesu o przeprowadzenie kontroli. Są one zróżnicowani ze względu na sposób przeprowadzenia kontroli.

2. Środki zaskarżenia można podzielić na środki zwyczajne, oraz nadzwyczajne. Zwyczajnymi środkami zaskarżenia według Stanisława Waltosia są: środki odwoławcze, sprzeciwy i quasi- sprzeciwy oraz wnioski o przeprowadzenie kontroli z urzędu

3. Środki odwoławcze, czyli apelacja i zażalenie są skargami. Oznacza to, że bez wniesienia takiego wniosku nie zostanie wszczęte postępowanie odwoławcze. Ponadto warto zauważyć, że środki odwoławcze powodują usuwanie błędów i nieprawidłowości decyzji, w tym, możliwe jest wydanie decyzji innej, treściowo różnej, od tej wydanej przez organ pierwszej instancji

APELACJA- służy od nieprawomocnych wyroków sądu I instancji. Jest to środek odwoławczy bezwzględnie dewolutywny- rozpoznaje ją sąd wyższej instancji, oraz bezwzględnie suspensywnym. Przysługuje ona stronom- oskarżycielowi publicznemu, posiłkowemu, prywatnemu, powodowi cywilnemu, oraz osobie wymienionej w art. 416 KPK. Wyjątkowo przysługuje także pokrzywdzonemu od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego w trybie 341 KPK. Apelację składa się w terminie 14 dni od dnia doręczenia wyroku z uzasadnieniem. W ciągu 7 dni od daty ogłoszenia wyroku uprawniony podmiot może złożyć wniosek na piśmie o doręczenie uzasadnienia wyroku. Termin do wniesienia apelacji jest terminem zawitym.

Obok apelacji decyzje procesowe mogą być kontrolowane jeszcze za pomocą ZAŻALENIA- Jest to zwykły środek odwoławczy, który przysługuje na

- nieprawomocne postanowienia sądu zamykające drogie do wydania wyroku

- na postanowienia co do środka zabezpieczającego

- na inne postanowienia w wypadkach wskazanych w ustawie

- na zarządzenia, czynności i zaniechanie czynności wskazane w ustawie.

Podmiotami legitymowanymi do wniesienia zażalenia w odróżnieniu od apelacji są nie tylko strony, ale także osoby, których postanowienie bezpośrednio dotyczy. Jest to środek odwoławczy względnie dewolutywny- przekazanie sprawy do sądu wyższej instancji może nie nastąpić, jeżeli sąd który wydał zaskarżone postanowienie uwzględni zażalenie orzekając w tym samym składzie. Jest to również środek względnie suspensywny- co do zasady nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia, chyba że ustawa tak stanowi lub wstrzymanie następuje decyzją sądu. Termin do wniesienia zażalenia wynosi 7 dni od ogłoszenia lub doręczenia (jeżeli jest obligatoryjne) postanowienia. Jest to termin zawity.

4. Od nieprawomocnych wyroków wydanych w trybach szczególnych służą SPRZECIWY stanowiące szczególne środki o charakterze kasacyjnym. Do sprzeciwów zalicza się : sprzeciw wyroku zaocznego, sprzeciw wobec wyroku nakazowego, oraz wniosek ukaranego karą pieniężną o jej uchylenie. Charakteryzują się:

skargowością (są formą skargi)

brakiem dewolutywności, gdyż wniesiony sprzeciw wywołuje prawe skutki w postępowaniu pierwszoinstancyjnym przed tym organem, który wydał zaskarżone sprzeciwem orzeczenie

kasacyjnością tzn. wniesienie sprzeciwu ma ten skutek, że zaskarżone nim orzeczenie traci z ustawy (ex lege) moc prawną, a sprawa toczy się w dalszym ciągu przed tym organem, który poprzednio wydał zaskarżoną decyzję.

5. Powyższe środki zaskarżenia należą do grupy zwyczajnych środków, obok zwyczajnych środków zaskarżenia wyróżnić można jeszcze środki zaskarżenia nadzwyczajne. Zaliczamy do nich kasację oraz wniosek o wznowienie postępowania sądowego. Podstawową różnicą jak zachodzi pomiędzy środkami odwoławczymi, a środkami nadzwyczajnymi jest charakter orzeczenia, do którego się odnoszą. Środki odwoławcze, czyli apelacja od wyroków uregulowana w art. 444 KPK oraz zażalenie na postanowienia, zarządzenia i czynności lub zaniechanie czynności uregulowane w art. 459, 466, 467 KPK mogą być złożone tylko w ustawowo określonym terminie i tylko od orzeczeń organu pierwszej instancji. W odróżnieniu od środków odwoławczych natomiast, nadzwyczajne środki zaskarżenia, czyli kasacja uregulowana w rozdziale 55 KPK, oraz wznowienie postępowania uregulowane w art. 56 KPK mogą być złożone tylko i wyłącznie od orzeczeń prawomocnych,

KASACJA- Wyróżniamy kasację zwyczajną i nadzwyczajną. Zwyczajna służy od prawomocnych wyroków sądów odwoławczych kończących postępowania. Może ją wnieść strona. Kasację nadzwyczajną może wnieść Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie. Termin do wniesienia apelacji to 30 dni od doręczenia wyroku z uzasadnieniem. Kasację rozpatruje zawsze Sąd Najwyższy. Termin nie wiąże podmiotów uprawnionych do wniesienia kasacji nadzwyczajnej; te podmioty ogranicza jedynie termin 6 miesięcy dla wniesienia kasacji na niekorzyść oskarżonego.

WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA

Jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia przysługującym od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie. Może nastąpić na wniosek lub z urzędu- na wniosek, jeżeli wystąpi jedna z podstaw wznowienia postępowania uregulowana w art. 540 KPK, z urzędu, jeżeli zostanie ujawniona jedna z bezwzględnych przyczyn odwoławczych. Wznowienie inicjowane na wniosek nie jest ograniczone żadnym terminem- wniosek taki może zostać zlożony przez strone lub osobę najbliższą. Wznowienie z urzędu na niekorzyść oskarżonego jest ograniczone terminem 6- miesięcznym od uprawomocnienia się wyroku.

Zakończenie:

Szeroko rozbudowany system środków zaskarżenia przysługujący uczestnikom postępowania jest realizacją zasady kontroli orzeczeń. Środki te realizując wypełniając wyznaczoną im przez tę zasadę funkcję chronią społeczeństwo, przed patologią postępowania, która mogłaby wynikać, z braku możliwości rozpatrzenia wydanych decyzji, czy orzeczeń przez sąd wyższej instancji. Kontrola może być bardzo ograniczona, ale nie może być zniesiona, z racji tego, że leży ona w interesie nie tylko społeczeństwa, ale i organów, które chcą zachować możliwość skorygowania swojej decyzji, czy orzeczenia.

123. Cechy środka odwoławczego

Wstęp:

Środki odwoławcze to zwyczajne środki zaskarżenia- czyli wnioski uprawnionych uczestników procesu o przeprowadzenie kontroli orzeczeń. Środki odwoławcze służą realizacji zasady kontroli orzeczeń oraz zasady dwuinstancyjności. Są gwarancją procesową dla uczestników postępowania umożliwiającą weryfikację orzeczeń sądu wydanych w pierwszej instancji. Środkami takimi są apelacja i zażalenie. Charakteryzują się one następującymi cechami:

Rozwinięcie:

1. Podmioty uprawnione do wniesienia środków odwoławczych

Podmiotami uprawnionymi są strony. Pokrzywdzony wyjątkowo może wnieść apelację od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu. Podmiotami uprawnionymi mogą być również strony nowe i zastępcze, które wchodzą w prawa zmarłego oskarżyciela posiłkowego, prywatnego lub powoda cywilnego. Czynności procesowe mogą również dokonywać przedstawiciele ustawowi w ramach zastępstwa procesowego. Od wyroku sądu okręgowego apelację może złożyć jedynie adwokat lub radca prawny.

Osoba wymieniona w 416

Dodatkowo zażalenie mogą składać osoby, których zaskarżona decyzja dotyczy.

2. Dewolutywność

Apelacja- dewolucja bezwzględna- zawsze do jej rozpoznania jest właściwy sąd II instancji

Zażalenie jest względnie dewolutywne- sąd który wydał zaskarżoną decyzję może uwzględnić zażalenie i nie przekazywać sprawy do wyższej instancji pod warunkiem że orzeka w tym samym składzie.

3. Suspensywność

Apelacja: bezwzględna suspensywność- zawsze wstrzymuje wykonanie wyroku.

Zażalenie- względna suspensywność- co do zasady nie wstrzymuje, chyba że ustawa tak stanowi, albo sąd tak postanowił.

4. Zakaz reformationis in pius- sąd odwoławczy nie może rozstrzygać na niekorzyść oskarżonego, jeżeli środek odwoławczy wniesiono wyłącznie na jego korzyść. Również nie można rozstrzyga na niekorzyść sąd który po raz kolejny rozpoznaje sprawę po przekazaniu do ponownego rozpoznania.

124. Granice i kierunek środka odwoławczego

Wstęp:

Środki odwoławcze to zwyczajne środki zaskarżenia- czyli wnioski uprawnionych uczestników procesu o przeprowadzenie kontroli orzeczeń. Środki odwoławcze służą realizacji zasady kontroli orzeczeń oraz zasady dwuinstancyjności. Są gwarancją procesową dla uczestników postępowania umożliwiającą weryfikację orzeczeń sądu wydanych w pierwszej instancji. Środkami takimi są apelacja i zażalenie.

Z pojęciem środków odwoławczych nierozerwalnie związane jest pojęcie granic środka odwoławczego. To pojęcie należy odróżnić od pojęcia granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów.

Granice środka odwoławczego to pojęcie szersze- określa uprawnienia i obowiązki sądu odwoławczego przy rozpoznawaniu tego środka. Na granice środka odwoławczego składają się następujące elementy:

a) Zakres zaskarżenia-

Orzeczenie można zaskarżyć w części lub w całości. Zaskarżenie orzeczenia w części może dotyczyć ograniczenia podmiotowego- jeżeli orzeczenie dotyczy kilku oskarżonych, a zaskarżono je nie co do wszystkich, lub przedmiotowego- orzeczenie dotyczy nie wszystkich czynów wskazanych w orzeczeniu albo na przykład zaskarżono wyrok tylko co do kary. Można też zaskarżyć samo uzasadnienie- wymaga się wówczas wskazania gravamen. Zaskarżenie uzasadnienia nie może odnosić się do części dyspozytywnej wyroku.

Zakres zaskarżenia należy zamieścić w środku odwoławczym

Modyfikacja zakresu zaskarżenia:

 Apelację co do winy uważa się za zwrócono przeciwko całemu wyrokowi

 Apelację co do kary uważa się za zwróconą przeciwko rozstrzygnięciu o karze i środkach karnych

Zgodnie z art. 435 KPK sąd odwoławczy ma obowiązek rozszerzyć granice podmiotowe środka odwoławczego. Jeżeli współoskarżeni nie wnieśli środka odwoławczego to następuje na ich korzyść rozszerzenie tego środka. Instytucja ta nazywa się dobrodziejstwem cudzego środka odwoławczego. Warunkami rozszerzenia środka odwoławczego na korzyść współoskarżonych są:

- brak środka odwoławczego wniesionego przez współoskarżonych,

- występowanie w roli współoskarżonego- czyli osoby, która popełniła czyn we współsprawstwie z inną osobą, na korzyść której został rozpatrzony środek odwoławczy,

- możliwość zmiany lub uchylenia orzeczenia wyłącznie na korzyść oskarżonego, oraz

- „te same względy” przemawiające za zmianą lub uchyleniem orzeczenia w stosunku do pozostałych współsprawców.

b) Kierunek zaskarżenia- kierunek zaskarżenia wskazuje na stosunek środka zaskarżenia do oskarżonego.

Środek odwoławczy może być wniesiony na korzyść i na niekorzyść oskarżonego. Odwołujący się może wnosić środek odwoławczy jedynie na korzyść – musi więc wykazać gravamen, czyli możliwość skarżenia decyzji, które naruszają prawa skarżącego lub szkodzą jego interesom. Nie dotyczy to oskarżyciela publicznego, który musi kierować się zasadą obiektywizmu. On może skarżyć decyzje procesowe w obu kierunkach. Podobnie jak w przypadku zakresu zaskarżenia tak i kierunek zaskarżenia musi być wskazany w środku odwoławczym, gdyż wyznacza jego granice. Nieprzestrzeganie gravamen powoduje niedopuszczalność środka.

Apelacja wnoszona przez podmiot wskazany w art. 416 jest obojętna- nie jest to zaskarżenie ani na korzyść ani na niekorzyść oskarżonego.

Z kierunkiem środka zaskarżenia wiąże się zakaz reformationis in pius.

 Sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść jeżeli środek został złożony na niekorzyść i jedynie w granicach zaskarżenia.

 Jeżeli środek pochodzi od oskarżyciela publicznego, pełnomocnika reprezentującego oskarżyciela posiłkowego, prywatnego lub powoda cywilnego, to można orzekać na niekorzyść tylko jeżeli stwierdzono uchybienia wskazane w środku odwoławczym lub takie, które uwzględnia się z urzędu.

 Sąd może rozszerzyć granice środka odwoławczego tylko na korzyść

 Sytuacje w których nie obowiązuje zakaz reformationic in pius:

 Art. 60 par. 3 i 4 (mały świadek koronny)- jeżeli oskarżony odwołał swoje wcześniejsze wyjaśnienia, lub zeznania

 Skazanie w trybie 343 lub 387- jeżeli zaskarżono rozstrzygnięcie co do winy lub kary, objętych wcześniejszym porozumieniem.

Pośredni zakaz reformationis in peius- dotyczy sytuacji, w których sąd pierwszej instancji rozstrzyga po raz kolejny po uchyleniu wcześniejszego wyroku przez sąd wyższego rzędu oraz przekazaniu sprawy do ponownego rozpatrzenia. Sąd I instancji może wydać orzeczenie surowsze tylko wówczas kiedy środek odwoławczy został wniesiony na niekorzyść, oraz jedynie w granicach zaskarżenia.

Przy ponownym rozpatrywaniu sprawy przez sąd I instancji zakaz r. i. p. nie obowiązuje przy orzekaniu o środka zabezpieczających wskazanych w art. 93 i 94

c) Podniesione zarzuty – wskazują na uchybienia jakie odwołujący dostrzegł w orzeczeniu. Zarzuty stają się uchybieniami wtedy kiedy zostaną uznane przez sąd za zasadne. Stają się wówczas przyczynami odwoławczymi. Wyróżniamy względne przyczyny odwoławcze (438) oraz bezwzględne przyczyny odwoławcze (439).

125. Względne przyczyny odwoławcze

Wstęp:

Każdy środek zaskarżenia powinien wskazywać zarzuty postawione przez podmiot skarżący rozstrzygnięcie. Zarzuty te są obok kierunku zaskarżenia oraz zakresu zaskarżenia elementem określającym granice zaskarżenia- którymi co do zasady jest związany sąd odwoławczy. Mają wówczas charakter subiektywny. Zarzuty postawione przez podmiot skarżący, jeżeli są uznane przez sąd za uzasadnione stanowią uchybienia charakterze obiektywnym. Takie uzasadnione zarzuty wywołują skutki procesowe, które mogą mieć charakter względny lub bezwzględny. Nazywa się je przyczynami odwoławczymi.

Rozwinięcie:

Uchybienia względne podlegają ocenie sądu, natomiast uchybienia bezwzględne wywołują skutek niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia. Sąd musi je uznać za przyczynę odwoławczą z urzędu.

Względne przyczyny odwoławcze wskazane są w art. 438

1. Obraza przepisów prawa materialnego: naruszenie przepisów prawa materialnego- każdego, a nie tylko prawa karnego; nie tylko polskiego, ale i obcego. Może polegać na - błędnej interpretacji

- niezastosowanie przepisu bezwzględnie obowiązującego

- zastosowanie przepisu mimo bezwzględnego zakazu

Błędne zastosowanie prawa materialnego w orzeczeniu opartym na trafnych i niekwestionowanych ustaleniach faktycznych

2. Obraza przepisów postępowania: jeżeli mogła mieć wpływ na treść orzeczenia.

- najistotniejsze uchybienia stanowią bezwzględną przyczyne odwoławczą,

- pozostałe uchybienia które mogły mieć wpływ na treść orzeczenia będą stanowić względną przyczynę odwoławczą.

Uchybienia bezwzględne mogą polegać na

* error in facjendo- działanie pomimo zakazu

* error in omittendo- niedziałanie mimo nakazu

* error in iudicando- błąd co do orzekania

3. Błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia jeśli mógł mieć wpływ na treść orzeczenia

a) Realizacja zasady prawdy materialnej wymaga aby podstawą wszelkich rozstrzygnięć były prawdziwe ustalenia faktyczne.

b) Zasada swobodnej oceny dowodów zakłada, że dokonywanie oceny musi nastąpić przy uwzględnieniu zasad prawidłowego rozumowania oraz doświadczenia życiowego- nieprzestrzeganie może być treścią zarzutu.

4. Rażąca niewspółmierność kary lub niesłuszne zastosowanie lub niezastosowanie środka zapobiegawczego lub innego.

a) Sąd który decyduje o karze środku karnym, środku zabezpieczającym lub innym kieruje się ogólnymi dyrektywami wymiaru kary

b) Musi ocenić czy kara wymierzona oskarżonemu jest współmierna do stopnia społecznej szkodliwości. Bierze przy tym pod uwagę różne kryteria takie jak: stopień zawinienia i realizacja celów kary.

c) Zarzut może dotyczyć wysokości danej kary, rodzaju kary, czy tez niezastosowania kary.

126. Bezwzględne przyczyny odwoławcze

Wstęp:

Każdy środek zaskarżenia powinien wskazywać zarzuty postawione przez podmiot skarżący rozstrzygnięcie. Zarzuty te są obok kierunku zaskarżenia oraz zakresu zaskarżenia elementem określającym granice zaskarżenia- którymi co do zasady jest związany sąd odwoławczy. Mają wówczas charakter subiektywny. Zarzuty postawione przez podmiot skarżący, jeżeli są uznane przez sąd za uzasadnione stanowią uchybienia charakterze obiektywnym. Takie uzasadnione zarzuty wywołują skutki procesowe, które mogą mieć charakter względny lub bezwzględny. Nazywa się je przyczynami odwoławczymi.

Rozwinięcie:

1. Uchybienia względne podlegają ocenie sądu, natomiast uchybienia bezwzględne wywołują skutek niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia. Sąd musi je uznać za przyczynę odwoławczą z urzędu. Bezwzględne przyczyny odwoławcze wymienione są taksatywnie w art. 439. Mają charakter procesowy poza art. 439 par. 1 pk 5 dotyczącym przyczyny odwoławczej polegającej na orzeczeniu kary lub środka karnego lub innego nieznanego w ustawie- to uchybienie ma charakter materialno prawny.

2. Katalog bezwzględnych przyczyn  art. 439 KPK

Katalog przesłanek bezwzględnych zawarty w art. 493 jest oparty na konstrukcji domniemań prawnych. Bezwzględne przyczyny odwoławcze są domniemaniami prawnymi niewzruszalnymi.

3. Skutkiem bezwzględnego uchybienia jest uchylenie wyroku oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd niższej instancji, lub w wyjątkowych przypadkach uchylenie oraz umorzenie postępowania.

4. Zakaz reformationis in peius w przypadku bezwzględnych uchybień:

a) Został zmodyfikowany- sąd pierwszej instancji, który orzeka po raz 2 po przekazaniu mu sprawy przez sąd wyższej instancji może orzec karę surowszą tylko wtedy kiedy zaskarżenie było na niekorzyść i w tylko wtedy kiedy wystąpiła przyczyna odwoławcza wskazana w art. 439 par. 1 pkt. 1- 8 KPK

b) Jeżeli wystąpiły pozostałe przesłanki to orzeczenie niezależnie od kierunku zaskarżenia musi być na korzyść.

127. Rażąca niesprawiedliwość orzeczenia

Sąd odwoławczy w 5 przypadkach może wyjść poza granice zaskarżenia:

1) Jeżeli istnieje bezwzględna przyczyna odwoławcza

2) Jeżeli sąd odwoławczy nie zmieniając ustaleń faktycznych poprawia błędną kwalifikacje prawną w trybie art. 455

3) Sąd może zmienić rażąco niesprawiedliwe orzeczenie na korzyśc oskarżonego lub uchylić niezależnie od granic zaskarżenia w trybie art. 440

4) W trybie art. 435 sąd odwoławczy może uchylić lub zmienić orzeczenie na korzyść współoskarżonego.

5) Art. 447 par. 1 mówi o tym, ze apelacje co do winy uważa się za zwróconą przeciwko całości wyroku.

Wśród wyżej wymienionych instytucji znajduje się uregulowana w art. 440 rażąca niesprawiedliwość orzeczeni. Ze względu na rażącą niesprawiedliwość orzeczenia sąd odwoławczy może wyjść poza granice środka odwoławczego.

Sąd odwoławczy musi rozpatrzyć wszystkie zarzuty wskazane w środku odwoławczym, jednakże najpierw z urzędu kontroluje czy nie występują bezwzględne przyczyny odwoławcze, oraz czy utrzymanie orzeczenia w mocy nie będzie rażąco niesprawiedliwe.

a) Nie jest to podstawa samodzielna

b) Zmiana orzeczenia- wyłącznie na korzyść

c) Uchylenie- zarówno na korzyść jak i na niekorzyść przy kierunku zaskarżenia na niekorzyść.

d) Pojęcie rażącej niesprawiedliwości:

 Powstaje w wyniku uchybienia względnego którego nie wskazano w odwołaniu, ale ma taką wagę, ze utrzymanie takiego wadliwego orzeczenia w mocy byłoby rażąco niesprawiedliwe.

Zakończenie

Jak już wcześniej wspomniano sąd odwoławczy musi zbadać czy na wstępie, czy nie zachodzi żadna przyczyna odwoławcza uregulowana w art. 439, oraz czy pozostawienie orzeczenia w mocy nie będzie rażąco niesprawiedliwe. W doktrynie pojawia się coraz więcej głosów które przemawiają za koncepcją jednej tylko przyczyny odwoławczej- polegającej na rażącej niesprawiedliwości orzeczenia. Wszak każde orzeczenie obarczone bezwzględną przyczyną odwoławczą jest rażąco niesprawiedliwe. Ponieważ jest obarczone błędem procesowym organu, który może mieć wpływ na treść orzeczenia i to w taki sposób, że może powodować zmianę w sferze realnie odczuwalnych skutków.

128. Rodzaje rozstrzygnięć organu odwoławczego

Wstęp:

W polskim procesie karnym istnieje zasada kontroli orzeczeń. Jest to dyrektywa w myśl której wszystkie decyzje procesowe i inne czynności procesowe podlegają kontroli. Jest to więc gwarancja dla stron zapewniająca w postępowaniu karnym możliwość weryfikacji orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Została ona wyrażona w art. 176 ust. 1 Konst., art. 78 Konst. Oraz w art. 2 protokołu dodatkowe nr 7 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Z zasadą kontroli wiąże się dwuinstancyjność postępowania karnego, która oznacza, że strona niezadowolona z orzeczenia sądu pierwszej instancji może złożyć skargę do sądy wyższej instancji lub sądu równorzędnego w przypadku tzw. Instancji poziomej. Zasada ta realizowana jest za pomocą środków odwoławczych

Rozwinięcie:

1. Środek odwoławczy kierowany do sądu odwoławczego musi mieć zakreślone granice. Granice środka odwoławczego wyznaczone będą przez zakres zaskarżenia, kierunek zaskarżenia oraz zarzuty. Podmiot fachowy jest obowiązany w środku zaskarżenia wskazać zarzuty, jakie stawia skarżonemu rozstrzygnięciu. Sąd odwoławczy ma natomiast obowiązek zbadać wszystkie podniesione zarzuty. Na korzyść oskarżonego może zawsze rozstrzygać niezależnie od podniesionych zarzutów.

Wyjątkowo sąd odwoławczy może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego, reguluje to art. 436, który jest odstępstwem od zasady, że sąd odwoławczy ma obowiązek rozpatrzyć wszystkie wnioski i zarzuty

Po rozpoznaniu wszystkich zarzutów i wniosków sąd odwoławczy może wydać 3 rodzaje orzeczeń:

a) Utrzymuje orzeczenie w mocy- jeżeli uzna zarzuty za bezzasadne

b) Zmienia orzeczenie i uniewinnia, albo zmienia karę, środki zapobiegawcze lub inne środki, albo zmienia kwalifikacje prawną czynu

c) Uchyla zaskarżony wyrok a następnie umarza postępowania, albo przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania- jeżeli wystąpią przesłanki bezwzględne, lub względne ale nie będzie można wydać wyroku reformacyjnego.

2. Jeżeli sąd zmienia zaskarżone orzeczenie to opiera się na dowodach zebranych przed sądem pierwszej instancji i w wyjątkowych wypadkach również na dowodach przeprowadzonych przez sąd drugiej instancji w ramach uzupełniania materiału dowodowego. Nigdy jednak sąd II instancji nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy.

3. Ponadto jest ograniczony przy zmianie orzeczenia regułami ne pius.

- nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie.

- nie można zaostrzyć kary do dożywotniego pozbawienia wolności

- można orzec surowszą kare pozbawienia wolności tylko wtedy kiedy sąd nie zmienia ustaleń faktycznych.

4. Pojęcie orzeczeń następczych: są to orzeczenia wydawane przez sąd odwoławczy po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia: orzeczenie o umorzeniu postępowania albo orzeczenie o przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania

5. Zakaz reformationis in peius- Jeżeli wyrok nie został zaskarżony na niekorzyść oskarżonego w części dotyczącej winy to sąd odwoławczy nie może ani dokonywać nowych ustaleń faktycznych, ani uchylać wyroku i przekazywać sprawy do ponownego rozpoznania.

129. Apelacja i postępowanie apelacyjne

Wstęp:

W polskim procesie karnym istnieje zasada kontroli orzeczeń. Jest to dyrektywa w myśl której wszystkie decyzje procesowe i inne czynności procesowe podlegają kontroli. Jest to więc

gwarancja dla stron zapewniająca w postępowaniu karnym możliwość weryfikacji orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Została ona wyrażona w art. 176 ust. 1 Konst., art. 78 Konst. Oraz w art. 2 protokołu dodatkowe nr 7 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Z zasadą kontroli wiąże się dwuinstancyjność postępowania karnego, która oznacza, że strona niezadowolona z orzeczenia sądu pierwszej instancji może złożyć skargę do sądy wyższej instancji lub sądu równorzędnego w przypadku tzw. Instancji poziomej. Zasada ta realizowana jest za pomocą środków odwoławczych

Zasadniczym środkiem odwoławczym jest apelacja

Rozwinięcie:

1. Jest to środek odwoławczy który przysługuje od wyroków wydanych w I instancji

2. Podmioty legitymowane do wniesienia apelacji:

 Strony

 Pokrzywdzony może złożyć apelację od wyroku warunkowo umarzającego postępowanie wydanego na posiedzeniu

 Podmiot o którym mowa w 416 KPK

 Oskarżyciel publiczny

Oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, powód cywilny mogą wnieść apelację tylko zgodnie z gravamen. Mogą wnieść apelację od wyroku który narusza ich prawa i szkodzi ich interesom.

Oskarżyciel publiczny może wnieść apelację zarówno na korzyść jak i na niekorzyść.

3. Cechy:

- bezwzględnie dewolutywna

- bezwzględnie suspensywna

- przymus adwokacko – radcowski (obligatoryjnie w przypadku apelacji od orzeczenia wydanego przez sąd okręgowy)

4. Ograniczenia

- apelacji od wyroku łącznego nie może złożyć powód cywilny, oskarżyciel posiłkowy i oskarżyciel prywatny

5. Postępowanie apelacyjne: istotą postępowania apelacyjnego jest rozpoznanie środka odwoławczego w jego granicach

a) Skarżący na wniesienie apelacji ma 14 dni od daty doręczenia wyroku z uzasadnieniem. Uprawniony podmiot wcześniej pouczony o jego prawach może w ciągu 7 dni od daty ogłoszenia wyroku złożyć wniosek o doręczenia wyroku z uzasadnieniem. Są terminy zawite.

Jeżeli w ciągu 7 dni uprawniony podmiot złoży apelację to traktuje się ją jak wniosek o sporządzenie i doręczenie wyroku z uzasadnieniem.

b) W apelacji trzeba wskazać zarzuty jakie podnosi się przeciwko wyrokowi. O doręczeniu apelacji należy zawiadomić wszystkich zainteresowanych: strony, pełnomocnicy stron,

oskarżyciel publiczny, oraz przekazuje niezwłocznie akta sprawy sądowi odwoławczemu.

c) Postępowanie apelacyjne co do zasady toczy się na rozprawie, wyjątkowo na posiedzeniu.

d) Udział poszczególnych uczestników procesowych

 Oskarżyciel posiłkowy : udział prokuratora jest obowiązkowy, jego niestawiennictwo tamuje rozpoznanie sprawy

 Strony: stawiennictwo jest obowiązkowe na mocy decyzji sądu lub prezesa sądu, jeżeli uznają to za konieczne

 Oskarżony- ma prawo a nie obowiązek stawiennictwa. Na wniosek oskarżonego pozbawionego wolności sąd zarządza sprowadzenie go na rozprawę

 Obrońca: oblig. Kiedy obrona jest obligatoryjna i kiedy oskarżony pozbawiony wolności złożył wniosek o sprowadzenie ale sąd się do tego nie przychylił.

e) Rozpoczęcie rozprawy odwoławczej

1) Wywołanie sprawy, sprawdzenie obecności

2) Przewód sądowy: ustne sprawozdanie sędziego sprawozdawcy dotyczące przebiegu i wyników dotychczasowego postępowania. Przewodniczący musi przedstawić kwestie które podlegają rozpoznaniu z urzędu, aby umożliwić stronom ustosunkowanie się do nich i jednocześnie zapewnić realizację zasady kontradyktoryjności.

3) Postępowanie dowodowe- sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania co do istoty sprawy, może w wyjątkowych wypadkach przeprowadzi dowód na rozprawie odwoławczej celem uzupełnienia materiału dowodowego.

4) Orzeczenia sądu odwoławczego:

- Utrzymuje orzeczenie w mocy- jeżeli uzna zarzuty za bezzasadne

- Zmienia orzeczenie i uniewinnia, albo zmienia karę, środki zapobiegawcze lub inne środki, albo zmienia kwalifikacje prawną czynu

- Uchyla zaskarżony wyrok a następnie umarza postępowania, albo przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania- jeżeli wystąpią przesłanki bezwzględne, lub względne ale nie będzie można wydać wyroku reformacyjnego.

5) Wyrok uzasadnia się co do zasady z urzędu. Jeżeli jednak została złożona apelacja bezzasadna to wyrok sądu utrzymujący w mocy zaskarżone orzeczenie nie musi być uzasadniony chyba ze zostało złożone zdanie odrębne.

6) Zakaz reformationis in peius- Jeżeli wyrok nie został zaskarżony na niekorzyść oskarżonego w części dotyczącej winy to sąd odwoławczy nie może ani dokonywać nowych ustaleń faktycznych, ani uchylać wyroku i przekazywać sprawy do ponownego rozpoznania.

7) Ponadto jest ograniczony przy zmianie orzeczenia regułami ne pius.

- nie może skazać oskarżonego, który został uniewinniony w pierwszej instancji lub co do którego w pierwszej instancji umorzono lub warunkowo umorzono postępowanie.

- nie można zaostrzyć kary do dożywotniego pozbawienia wolności

- można orzec surowszą kare pozbawienia wolności tylko wtedy kiedy sąd nie zmienia ustaleń faktycznych.

130. Zażalenie i postępowanie zażaleniowe

Wstęp:

W polskim procesie karnym istnieje zasada kontroli orzeczeń. Jest to dyrektywa w myśl której wszystkie decyzje procesowe i inne czynności procesowe podlegają kontroli. Jest to więc gwarancja dla stron zapewniająca w postępowaniu karnym możliwość weryfikacji orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Została ona wyrażona w art. 176 ust. 1 Konst., art. 78 Konst. Oraz w art. 2 protokołu dodatkowe nr 7 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Z zasadą kontroli wiąże się dwuinstancyjność postępowania karnego, która oznacza, że strona niezadowolona z orzeczenia sądu pierwszej instancji może złożyć skargę do sądy wyższej instancji lub sądu równorzędnego w przypadku tzw. Instancji poziomej. Zasada ta realizowana jest za pomocą środków odwoławczych

Do środków odwoławczych obok apelacji należy zażalenie

Rozwinięcie:

1. Jest to zwykły środek odwoławczy który przysługuje od nieprawomocnych postanowień sądu zamykających drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej, na postanowienia co do środka zabezpieczającego oraz na inne postanowienia, zarządzenia i czynności w wypadkach przewidzianych w ustawie.

2. Podmioty legitymowane: strony, oraz podmioty, których postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Podmioty których postanowienie bezpośrednio dotyczy mogą być uczestnikami, ale i innymi osobami.

3. Cechy: względnie suspensywne- co do zasady nie wstrzymuje wykonanie wyroku, jednakże sąd może postanowić o wstrzymaniu; względnie dewolutywne- sąd I instancji może nie przekazywać sprawy do sądu wyższego rzędu jeżeli orzekając w tym samym składzie uwzględni w całości zażalenie.

4. Przymus adwokacko- radcowski: zażalenie musi być złożone przez adwokata albo radcę prawnego, jeżeli jest to zażalenie na postanowienie o odmowie przyjęcia kasacji jeżeli nie pochodzi od prokuratora, PG, RPO, RPD, oraz na odmowę przyjęcia wniosku o wznowienie.

5. Termin: Termin do złożenia zażalenia wynosi 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, lub doręcznie postanowienia jeżeli ustawa przewiduje doręczenie. Dotyczy to również zażalenia na koszty postępowania. Jeżeli uprawniony złoży wniosek o sporządzenie postanowienia na piśmie wraz z uzasadnieniem to zażalenie można złożyć w terminie apelacji.

6. Postępowanie zażaleniowe:

a) Udział stron obrońców i pełnomocników na posiedzeniu

 Jeżeli zażalenie jest na postanowienie kończące postępowanie

 Jeżeli jest to zażalenie na zatrzymanie

 Jeżeli ustawa przyznaje prawo udziału w posiedzeniu sądu pierwszej instancji

Prawo do udziału w posiedzeniu sądu odwoławczego łączy się z obowiązkowym zawiadomieniem uprawnionych o czasie i miejscu posiedzenia.

W innych wypadkach niż wskazane powyżej sąd może zezwolić stronom na udział w postępowaniu.

b) Po rozpoznaniu zażalenia organ wydaje postanowienie o utrzymaniu w mocy, zmianie lub uchyleniu zaskarżonego orzeczenia w całości lub części.

c) Właściwym do rozpoznania zażalenia jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

- sąd rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania jest wyjątkowo właściwy do rozpoznania zażalenia na zatrzymanie.

- sąd rejonowy w którego okręgu prowadzi się postępowanie jest właściwy między innymi do rozpoznania zażalenia na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego.

d) Na postanowienie prokuratora przysługuje co do zasady zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy; wyjątkowo do prokuratora nadrzędnego.

131. Pojęcie, istota i rodzaje postępowań szczególnych

1. Pojęcie

W ramach trybów postępowania karnego możemy wyróżnić postępowanie zwyczajne, oraz postępowanie szczególne. W postępowaniu zwyczajnym, dąży się do osiągnięcia celu postępowania karnego, jakim jest sprawiedliwość materialna, poprzez rozstrzygnięcie co do istoty odpowiedzialności karnej oskarżonego. Postępowanie uważane jest za typowe w danym systemie prawa. Obok postępowania zwyczajnego możemy wyróżnić jeszcze tryby szczególne, które również rozstrzygają o odpowiedzialności oskarżonego, ale różnią się od postępowania zwyczajnego w sposób z góry przewidziany w ustawie.

Tylko zmiany które zostały przewidziane przez ustawodawcę wprost w ustawie jako tryb szczególny zasługują na takie miano. Wszelkie inne, niewymienione w ustawie odchylenia od zwyczajnej procedury nie są jeszcze trybami szczególnymi.

2. Funkcje

Postępowanie szczególne wyodrębnia się ze względu na:

 potrzebę zróżnicowania nakładu sił i środków ze względu na wagę przestępstwa;

 dostosowanie przepisów prawa procesowego do poszczególnych zasad odpowiedzialności karnej

 potrzebę czasem radykalnego przyspieszenia postępowania

 umożliwienie pokrzywdzonemu inicjowanie postępowania gdy państwo nie jest tym zainteresowane.

3. Kodeks postępowania karnego wyróżnia 4 tryby szczególne

a) Postępowaniu uproszczone

b) Postępowanie nakazowe

c) Postępowanie przyspieszone i

d) Postępowanie prywatnoskargowe.

4. Istotą postępowań szczególnych jest ich szczególny stosunek do formalizmu postępowań zwyczajnych. Jest to istotne z punktu widzenia ochrony praw przyznanych każdemu obywatelowi. Im większy formalizm, tym pewniejsza gwarancja ochrony przysługujących oskarżonemu praw.

Ze względu na formalizm postępowań szczególnych można podzielić je na:

1) Ekwiwalentne,- formalizm tych postępowań jest w zasadzie równy formalizmowi postępowań zwyczajnych, jednakże różne elementy tych postępowań mogą być zmodyfikowane. Ważne jest aby proporcja między postępowanie szczególnym i zwyczajnym. Formalizm postępowań szczególnych nie może być nazbyt zredukowany w stosunku do postępowań zwyczajnych

2) Wzbogacone- dziś już nie występują. Formalizm postępowania szczególnego był zwiększony w stosunku do postępowania zwyczajnego

3) zredukowane – formalizm postępowania szczególnego jest zredukowany w stosunku do postępowania zwyczajnego. Należą do tej grupy wymienione już wcześniej postępowanie uproszczone, nakazowe, przyspieszone oraz postępowanie z oskarżenia prywatnego.

Zakończenie:

Odformalizowanie postępowań szczególnych wiąże się z realizacją zasady szybkości postępowania- sprawy, których rozstrzygnięcie nie wymaga zaostrzonych rygorów formalnych mogą być bowiem rozstrzygane szybciej, z pominięciem niektórych warunków, co wpływa na szybkość postępowania, jego sprawność oraz usprawnia pracę organów powołanych do ścigania przestępstw i rozstrzygania w przedmiocie odpowiedzialności karnej.

132. Postępowanie uproszczone

Postępowanie uproszczone należy do tzw. postępowań szczególnych, które wyodrębnia się ze względu na potrzebę zróżnicowania nakładu sił i środków w zależności do wagi przestępstwa, albo ze względu na dostosowania przepisów prawa procesowego do poszczególnych zasad odpowiedzialności karnej. Ze względu na stosunek formalizmu postępowań szczególnych do postępowania zwyczajnego wyróżniamy postępowania ekwiwalentne, wzbogacone oraz zredukowane. Postępowanie uproszczone należy do ostatniej z wymienionych grup, co oznacza, że jego formalizm jest mniejszy niż postępowania zwyczajnego.

Postępowanie uproszczone, jak sama nazwa wskazuje jest uproszczone w stosunku do postępowania zwyczajnego. Ustawa stanowi, że w zakresie nieuregulowanym stosuje się do jego prowadzenia przepisy o postępowaniu w trybie zwyczajnym (odesłanie pierwszego stopnia). Jeżeli chodzi o odrębności w stosunku do postępowania zwyczajnego to KPK stanowi, że w trybie uproszczonym rozpoznaje się sprawy, w których prowadzone było dochodzenie. Sąd rozpoznaje takie sprawy w składzie jednoosobowym, mając prawa i obowiązki przewodniczącego (nie może przy tym postanowić o rozpoznaniu sprawy w składzie trzech sędziów ze względu na szczególną zawiłość sprawy. Niestawiennictwo oskarżyciela na rozprawie nie tamuje przebiegu postępowania, akt oskarżenia odczytuje w takim przypadku protokolant. Jeżeli na rozprawie nie stawił się oskarżony, sąd może prowadzić rozprawę pod jego nieobecność, a jeżeli nie stawił się także jego obrońca wydać wyrok zaoczny, od którego oskarżonemu przysługuje sprzeciw w terminie 7 dni od daty doręczenia wyroku – powinien przy tym usprawiedliwić swoją nieobecność na rozprawie. Wyroku zaocznego nie można wydać, jeżeli oskarżony należycie usprawiedliwił swoje niestawiennictwo i wniósł o odroczenie rozprawy. Wyrokiem zaocznym tytułem środka zabezpieczającego można orzec jedynie przepadek przedmiotów.

Jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego okaże się że sprawa nie podlega rozpoznaniu z trybie uproszczonym sąd za zgodą oskarżonego będzie dalej prowadził postępowanie w trybie zwyczajnym.

Każdorazowa przerwa w rozprawie nie może trwać dłużej niż 21 dni, a jeżeli nie jest możliwe dochowanie tego terminu, sprawa w dalszym ciągu rozpoznawana jest w trybie zwyczajnym.

Ustawa nie przewiduje dalszych odrębności w stosunku do trybu podstawowego, ale już takie zredukowanie formalizmu postępowania decyduje o sporej popularności tego trybu. Zdecydowana większość spraw zawisłych przed sądami karnymi rozpoznawana jest w tym trybie co powoduje, że w sensie powszechności „zwyczajnym” jest właśnie tryb uproszczony a nie tryb podstawowy.

133. Postępowanie nakazowe

Postępowanie nakazowe należy do tzw. postępowań szczególnych, które wyodrębnia się ze względu na potrzebę zróżnicowania nakładu sił i środków w zależności do wagi przestępstwa, albo ze względu na dostosowania przepisów prawa procesowego do poszczególnych zasad odpowiedzialności karnej. Ze względu na stosunek formalizmu postępowań szczególnych do postępowania zwyczajnego wyróżniamy postępowania ekwiwalentne, wzbogacone oraz zredukowane. Postępowanie nakazowe należy do ostatniej z wymienionych grup, co oznacza, że jego formalizm jest mniejszy niż postępowania zwyczajnego.

Postępowanie nakazowe prowadzi się w sprawach podlegających rozpoznaniu w trybie uproszczonym jeżeli na podstawie zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego sąd uzna, że przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne. Dodatkowym warunkiem koniecznym do spełnienia, jeżeli sąd chce rozpoznawać sprawę w trybie nakazowym jest możliwość orzeczenia za dany czyn kary grzywny lub kary ograniczenia wolności. Ponadto okoliczności popełnienia czynu oraz wina oskarżonego nie mogą budzić wątpliwości.

Ustawodawca w regulacji przepisów normujących postępowanie nakazowe odsyła nas do przepisów regulujących postępowanie uproszczone, od tych z kolei do przepisów regulujących przebieg postępowania w trybie zwyczajnym – mamy więc tu do czynienia z kaskadowym odesłaniem (II stopnia).

Odrębności w stosunku do postępowania uproszczonego

  1. Wyrok jest wydawany na posiedzeniu bez udziału stron

  2. Wyroku nakazowego nie można wydać w stosunku do osoby pozbawionej wolności w tej lub innej sprawie, w sprawie z oskarżenia prywatnego, oraz jeżeli zachodzą okoliczności uzasadniające obronę obligatoryjną (oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy oraz zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności).

  3. Wyrokiem nakazowym można orzec jedynie karę ograniczenia wolności lub karę grzywny do 100 stawek dziennych lub 200 000 zł, albo środek karny (łącznie z karą lub samodzielny).

  4. Wydając wyrok nakazowy sąd zasądza w całości roszczenie wynikające z powództwa cywilnego lub odszkodowanie z urzędu, a jeżeli materiał dowodowy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego pozostawia je bez rozpoznania.

  5. Wyrok nakazowy może nie zawierać uzasadnienia

  6. Wyrok doręcza się oskarżycielowi (jeżeli nie jest nim prokurator to także prokuratorowi, oskarżonemu i jego obrońcy wraz z aktem oskarżenia (oraz pouczeniem o terminie i sposobie wniesienia sprzeciwu)

  7. Sprzeciw – 7 dni od dnia doręczenia, w razie jego wniesienia wyrok traci moc. Ten kto wniósł sprzeciw może go cofnąć aż do rozpoczęcia przewodu sądowego.

  8. Wyrok nakazowy, od którego nie wniesiono sprzeciwu staje się prawomocny.

Postępowanie nakazowe wykazując znaczne uproszczenia względem postępowania zwyczajnego, niewątpliwie stworzone zostało po to, aby realizować postulat szybkości postępowania w sprawach o prostym stanie faktycznym i nieskomplikowanych dowodowo, co pozostaje w zgodzie z jednym z celów postępowania karnego, który mówi o załatwieniu sprawy w rozsądnym terminie. Dlatego dosyć często sięga się do niego w praktyce.

134. Postępowanie przyspieszone

Postępowanie przyspieszone należy do tzw. postępowań szczególnych, które wyodrębnia się ze względu na potrzebę zróżnicowania nakładu sił i środków w zależności do wagi przestępstwa, albo ze względu na dostosowania przepisów prawa procesowego do poszczególnych zasad odpowiedzialności karnej. Ze względu na stosunek formalizmu postępowań szczególnych do postępowania zwyczajnego wyróżniamy postępowania ekwiwalentne, wzbogacone oraz zredukowane. Postępowanie przyspieszone należy do ostatniej z wymienionych grup, co oznacza, że jego formalizm jest mniejszy niż postępowania zwyczajnego.

Ustawodawca w zakresie regulacji postępowania prowadzonego w trybie przyspieszonym odsyła nas do przepisów regulujących postępowanie uproszczone, stamtąd natomiast do przepisów normujących zwyczajny tryb postępowania. Mamy tu więc do czynienia z kaskadowym odesłaniem (odesłanie II stopnia). W postępowaniu przyspieszonym mogą być rozpoznawane sprawy podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym, jeżeli sprawca został ujęty na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub bezpośrednio po tym zatrzymany i doprowadzony w ciągu 48 godzin do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym. Postępowanie przyspieszone może się toczyć w trybie publicznoskargowym także w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego jeżeli czyn miał charakter chuligański. Nowelizacja KPK z 2011 r. wprowadziła w zakresie postępowania przyspieszonego nowe regulacje traktujące o tym, że można odstąpić od przymusowego doprowadzenia sprawcy jeżeli zapewni mu się udział we wszystkich czynnościach sądowych w których ma prawo uczestniczyć w szczególności złożenie przez niego wyjaśnień przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tych czynności na odległość. Ponadto można także odstąpić od zatrzymania i przymusowego doprowadzenia lub zwolnić zatrzymanego i zobowiązać go do stawienia się w czasie nieprzekraczającym 72 godzin od chwili zatrzymania lub oddania w ręce policji w sądzie w wyznaczonym miejscu i czasie ze skutkiem wezwania.

Dochodzenie można ograniczyć do przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego i do zabezpieczenia dowodów w niezbędnym zakresie. Podejrzanego należy przy tym pouczyć o przysługujących mu uprawnieniach – w tym składania wyjaśnień, odmowy odpowiedzi na pytania oraz treści art. 335 i 387 (jeżeli skorzysta z uprawnień wynikających z 335 i 387 to podejrzanego przesłuchuje prokurator).

Akt oskarżenia zastępuje sporządzony przez Policję wniosek o rozpoznanie sprawy w trybie przyspieszonym przekazywany do sądu wraz z materiałem dowodowym o czym powiadamia się prokuratora. Jeżeli zachodzą warunki do rozpoznania sprawy w trybie 335 albo oskarżony złożył wniosek o którym mowa w 387 to wniosek podlega zatwierdzeniu przez prokuratora. Odpis wniosku doręcza się oskarżonemu i jego obrońcy jeżeli został ustanowiony. Oskarżonemu trzeba zapewnić możliwość kontaktu z obrońcą bez obecności osób trzecich. W razie niestawiennictwa oskarżonego, jeżeli sąd uzna jego obecność za nieusprawiedliwioną sąd może rozpoznać sprawę pod jego nieobecność a wydanego wyroku nie uznaje się w takim wypadku za zaoczny.

Postępowanie przyspieszone prowadzi się również w razie konieczności przerwania rozprawy z tym, że łączny czas zarządzonych przerw nie może przekroczyć 14 dni. W razie zarządzenia przerwy sąd rozstrzyga w przedmiocie środka zapobiegawczego.

Jeżeli przez rozprawą główną lub w jej toku sąd stwierdzi że sprawa nie podlega rozpoznaniu w trybie przyspieszonym lub łączny czas przerw przekroczy 14 dni sąd rozpoznaje sprawę w dalszym ciągu w trybie uproszczonym. Jeżeli natomiast nie można przeprowadzić sprawy także w trybie uproszczonym sąd rozstrzyga w przedmiocie środka zapobiegawczego i przekazuje sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych o czym zawiadamia pokrzywdzonego. Podobna sytuacja ujawnia się jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego sąd stwierdzi, że zachodzi potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego, albo jeżeli na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego sąd stwierdzi, że zachodzi możliwość wymierzenia kary powyżej dwóch lat pozbawienia wolności.

Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku składa się w terminie zawitym 3 dni od daty ogłoszenia wyroku. Sąd sporządza uzasadnienie w terminie 3 dni od daty złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia. Termin do złożenia apelacji wynosi 7 dni od daty doręczenia wyroku z uzasadnieniem. Apelacja powinna być rozpoznana najpóźniej w przeciągu miesiąca od daty jej wpływu do sądu. Jeżeli po rozpoznaniu środka odwoławczego sąd stwierdzi, że zachodzi potrzeba uzupełnienia postępowania dowodowego, może uchylić wyrok i przekazać sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania przygotowawczego na zasadach ogólnych. W przypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi I instancji postępowanie toczy się w trybie uproszczonym. Jeżeli przeprowadzenie rozprawy w trybie uproszczonym nie jest możliwe sąd przekazuje sprawę prokuratorowi w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego.

W celu realizacji prawa do obrony w zakresie korzystania z pomocy obrońcy w postępowaniu przyspieszonym ustanawia się obowiązek pełnienia przez adwokatów dyżurów w ustalonych miejscach i w ustalonym czasie.

Wprowadzenie do polskiej procedury karnej trybu przyspieszonego miało zapewne za zadanie hołdować zasadzie szybkości postępowania. Szybka i trafna reakcja karna może lepiej spełniać postulat prewencji ogólnej i szczególnej i wyeliminować poczucie bezkarności wśród drobnych przestępców.

135. Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronione pod groźbą kary

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych ma charakter wtórny wobec odpowiedzialności osób fizycznych. Jej istotą jest to, że jest możliwa dopiero po stwierdzeniu (prawomocnym wyrokiem skazującym, warunkowo umarzającym postępowanie, orzeczeniem o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, orzeczenie o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy) popełnienie przestępstwa przez osobę fizyczną.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe oraz co dla nas bardziej istotne zasady postępowanie w przedmiocie takiej odpowiedzialności.

Podmiotami zbiorowymi w rozumieniu ustawy są osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej z wyłączeniem Skarbu Państwa, a także m.in. spółki kapitałowe w organizacji czy podmioty w likwidacji itd. Podmioty te odpowiadają za działalność osoby fizycznej działającej w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jej reprezentowania jeżeli jej zachowanie mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść chociażby niemajątkową.

Podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego będzie ponadto albo błąd w wyborze osoby fizycznej albo błąd w organizacji, która mogłaby zapewnić uniknięcie popełnienia przestępstwa bądź przestępstwa skarbowego.

Ustawa ogranicza też katalog przestępstw, których popełnienie przez osobę fizyczną może skutkować pociągnięciem podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności. Określa też ściśle zakazy oraz kary mogące stanowić konsekwencje pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności (kara pieniężna od 1000 do 5 000 000 zł, przepadek przedmiotów, korzyści majątkowej lub ich równowartości, oraz zakazy tak jak m. in. Zakaz promocji lub reklamy, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne itd. )

Przechodząc do kwestii ściśle proceduralnych

Postępowanie wszczyna się na wniosek prokuratora lub pokrzywdzonego. Jeżeli podstawą odpowiedzialności jest czyn uznany za czyn nieuczciwej konkurencji również na wniosek Prezesa Urzędy Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Wniosek składany przez pokrzywdzonego objęty jest przymusem adwokacko – radcowskim.

Wniosek powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy, oznaczenie podmiotu zbiorowego, dokładne określenie czynu zabronionego stanowiącego podstawę odpowiedzialności z podaniem kwalifikacji prawnej, wskazanie prawomocnego wyroku lub orzeczenia stwierdzającego popełnienie przestępstwa przez osobę fizyczną, wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy, uzasadnienie, wykaz dowodów jakich przeprowadzenia na rozprawie głównej wnioskodawca się domaga.

Wniosek podlega wstępnej kontroli sądu według przepisów o wstępnej kontroli aktu oskarżenia.

Jeżeli wniosek w tej samej sprawie złożyli prokurator i pokrzywdzony rozpoznany zostaje wniosek prokuratora, pokrzywdzony natomiast zostaje dopuszczony do udziału w postepowaniu jeżeli nie sprzeciwia się to interesowi wymiaru sprawiedliwości.

W sprawach odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony, jeżeli popełniono go w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym w sądzie właściwym dla miejsca siedziby podmiotu zbiorowego.

W rozprawie mogą wziąć udział wnioskodawca, pokrzywdzony dopuszczony do udziału obok prokuratora, przedstawiciel podmiotu zbiorowego, którym jest osoba wchodząca w skład organu uprawnionego (ma ona prawo składania wyjaśnień, prawo odmowy składania wyjaśnień, prawo wypowiadania się co do każdego przeprowadzonego dowodu) i jego obrońca. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo nie tamuje przebiegu postępowania.

Dowody dopuszcza się na wniosek stron a w uzasadnionych przypadkach także z urzędu. Ciężar dowodu spoczywa na tym kto dowód zgłasza. Sąd rozstrzyga na podstawie przedstawionego materiału dowodowego samodzielnie zagadnienia prawne i faktyczne, ale związany jest wyrokiem lub orzeczeniem stwierdzającym popełnienie przestępstwa przez osobę fizyczną.

Środki odwoławcze od orzeczeń wyroków i zarządzeń zamykających drogę do wydania wyroku rozpoznaje sąd właściwy według przepisów KPK (czyli właściwy sąd okręgowy) a środki odwoławcze od pozostałych postanowień, zarządzeń i czynności sąd rejonowy w innym równorzędnym składzie.

Do postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosuje się odpowiednio przepisy KPK. Nie stosuje się jedna przepisów o oskarżycielu prywatnym, powodzie cywilnym, przedstawicielu społecznym, postępowaniu przygotowawczym, postępowaniach szczególnych, oraz o postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych.

Przedstawiciel podmiotu zbiorowego może wziąć udział w postępowaniu toczącym się przeciwko osobie fizycznej jeżeli zachodzi podejrzenie że jej działanie mogło przynieść korzyść podmiotowi zbiorowemu. Przedstawiciel podmiotu zbiorowego zgłasza swój udział w formie pisemnej do zamknięcia przewodu sądowego przed sądem I instancji. Sąd może w takiej sytuacji przesłuchać przedstawiciela podmiotu zbiorowego w charakterze świadka, z tym, że ma on prawo odmówić zeznań, a także zadawać pytania stronom oraz zabrać głos przed wystąpieniem obrońcy oskarżonego.

Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych ma zapobiegać sytuacji, w której jakikolwiek podmiot mógłby odnieść korzyści z popełnionego przestępstwa.

136. Pojęcie i rodzaje nadzwyczajnych środków zaskarżenia

Konstytucja RP zapewnia każdemu obywatelowi możliwość zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji w innym miejscu stanowi natomiast, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Ustawodawca, normując zatem procedurę karną stworzył system środków zaskarżenia, środków odwoławczych od orzeczeń nieprawomocnych takich jak – apelacja, zażalenie, sprzeciwy, quasi – sprzeciwy. Uzupełniając jednak system środków zaskarżenia od orzeczeń nieprawomocnych i zapobiegając przy tym pozostawaniu w obrocie orzeczeń obarczonych wadami, stworzył także możliwość zaskarżania orzeczeń prawomocnych za pomocą tzw. nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Ich istotą jest to, że jak już zostało powiedziane służą tylko od orzeczeń prawomocnych i nie stanowią trzeciej instancji odwoławczej. Nadzwyczajnie środki zaskarżenia mają charakter kontrolny wobec orzeczeń wydanych w toku instancji.

Prawomocność orzeczeń stwarza stan rzeczy osądzonej co powoduje zakaz postępowania co do tego samego czynu tej samej osoby (ne bis in idem). Wyjątkowo jednak w sytuacjach określonych w KPK może toczyć się postępowanie co do orzeczeń prawomocnych. Istnieją dwa tryby postępowania w sprawach dotyczących orzeczeń prawomocnych – kasacja oraz wznowienie postępowania. Postępowanie w tych trybach wszczyna się na wniosek, a w przypadku uchybień bezwzględnych określonych w 439 wznowić postępowanie można także z urzędu.

Kasacja, którą mogą wnosić strony określana jest jako kasacja zwyczajna i służy ona od prawomocnych wyroków sądu odwoławczego kończącego postępowanie. Podmiotami uprawnionymi do wnoszenia kasacji nadzwyczajnej są: Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka, a do Izby Wojskowej – Naczelny Prokurator Wojskowy. Służy ona od każdego prawomocnego postanowienia wydanego przez sąd , które kończy postępowanie.

Wznowienie postępowania jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie sądowe. Może nastąpić z urzędu lub na wniosek strony. Podstawy wznowienia są ściśle wymienione w przepisach KPK. Przy wniosku o wznowienie obowiązuje gravamen – strony bowiem mogą skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające ich prawa albo szkodzące ich interesom.

Podsumowując, w polskiej procedurze karnej istnieje zasada kontroli orzeczeń. Często zwyczajne środki zaskarżenia nie dają gwarancji prawidłowej kontroli. Nadzwyczajne środki zaskarżenia pozwalają w niektórych wypadkach na wyeliminowanie wadliwych orzeczeń, których błędy nie zostały wychwycone na wcześniejszych etapach postępowania. Taka eliminacja służy niewątpliwie dobru społecznemu i zapobiega funkcjonowaniu w obrocie efektów niedociągnięć czy zaniedbań wymiaru sprawiedliwości, ale służy także samym organom, które chociażby przy wznowieniu postępowania z urzędu mają dodatkową możliwość skontrolowania i skorygowania swoich własnych niedociągnięć.

137. Kasacja

Kasacja jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia uzupełniającym system dwuinstancyjnej kontroli sądowej. Kasacja pojawiła się w polskiej procedurze zastępując rewizję nadzwyczajną.

Kasacja zwyczajna może być wniesiona od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego kończącego postępowanie sądowe. Nie można jednak zaskarżyć wyłącznie uzasadnienia wyroku. Kasacja nie wstrzymuje wykonania kary, ale SN może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia. Kasacją zwyczajną nie można zaskarżyć prawomocnego wyroku sądu I instancji, jakiegokolwiek postanowienia sądu odwoławczego, a tym bardziej niedopuszczalne jest zaskarżenie kasacją zarządzenia.

Kasacja zwyczajna jest dostępna dla wszystkich stron procesowych. Możliwość zaskarżenia kasacją orzeczenia przez stronę uzależnione jest jednak od tego czy strona zaskarżyła wyrok sądu I instancji. Strona musi ponadto wykazać tzw. gravamen czyli wykazać że zaskarżone orzeczenia narusza jej interesy. Kasacja wnoszona przez stronę (niebędącą prokuratorem) objęta jest przymusem adwokacko – radcowskim. Termin na złożenie kasacji to 30 dni od momentu doręczenia stronie wyroku sądu odwoławczego z uzasadnieniem (na złożenie wniosku o doręczenie uzasadnienia strona ma 7 dni od daty ogłoszenia orzeczenia). Ostatnim warunkiem jest wniesienie opłaty od kasacji (nie dotyczy to prokuratora).

Kasacja może być wniesiona tylko w razie zaistnienia bezwzględnej podstawy kasacyjnej czyli bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 KPK lub względnej przyczyny odwoławczej jeżeli mogła mieć ona wpływ na treść orzeczenia co strona powinna w skardze kasacyjnej uprawdopodobnić. Kasacja nie może być jednak wniesiona jedynie z powodu niewspółmierności kary. Kasację na korzyść można wnieść jedynie w przypadku skazania oskarżonego za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Kasację na niekorzyść można wnieść tylko w razie uniewinnienia lub umorzenia postępowania z powodu znikomej społecznej szkodliwości oraz niepodleganie sprawcy karze. Oba zawężenia nie działają jeżeli w kasacji została podniesiona bezwzględna przyczyna odwoławcza.

Orzeczenie sądu odwoławczego może być wielokrotnie zaskarżane skargą kasacyjną pod warunkiem jednak że za każdym razem przez inną stroną. Niedopuszczalne jest dwukrotne złożenie kasacji przez tę samą stronę. Nie można również wnieść kasacji od orzeczenie SN w sprawie rozpoznania kasacji.

Sądem właściwym do rozpoznania kasacji jest SN. Dużą rolę dla sprawności pracy SN jako jedynego właściwego w sprawach skarg kasacyjnych pełni mechanizm wstępnego filtrowania skarg kasacyjnych. Do prezesa sądu odwoławczego, który wydał zaskarżone kasacją orzeczenie należy pierwszy etap filtrowania kasacji zwany postępowaniem przedkasacyjnym. Bada on czy kasacja spełnia warunki formalne a nadto na czym polega zarzucane w kasacji uchybienie i czy jest ono jedną z podstaw kasacyjnych. W razie braków wzywa do ich uzupełnienie i odmawia przyjęcia kasacji jeżeli nie zostaną uzupełnione w terminie. Drugi etap filtrowania odbywa się w SN. Orzeka on jednoosobowo jeżeli ustawa nie wymaga wyroku, ale prezes SN może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie 3 sędziów. Sąd na tym etapie może pozostawić kasację bez rozpoznania kiedy nie odpowiada ona warunkom formalnym, wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia, zastosować środek zapobiegawczy, oddalić na posiedzeniu bez udziału stron kasację z powodu jej oczywistej bezzasadności, uwzględnić na posiedzeniu bez udziału stron kasację wniesioną na korzyść oskarżonego. , w tym samym składzie na posiedzeniu może uchylić wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania lub umorzyć postępowanie wraz z ustaleniem że chodzi o bezwzględną przyczynę odwoławczą.

Rozprawę kasacyjna prowadzi się w myśl przepisów o postępowaniu odwoławczym. SN może wyjątkowo przeprowadzić dowód. Jeżeli kasacja została wniesiona na niekorzyść nie wolno jej uwzględniać jeżeli została wniesiona po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

SN po rozpoznaniu kasacji może postanowieniem oddalić kasację lub wyrokiem uchylić zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę sądowi właściwemu do ponownego rozpoznania albo umarza postępowanie lub uniewinnia oskarżonego.

Kasacja nadzwyczajna – mogą ją wnieść tylko organy państwowe – PG, RPO, RPDz. Nie przysługuje ona stronom procesowym. Można ją wnieść od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie (także postępowanie przygotowawcze). Kasacja nadzwyczajna może być wniesiona zarówno na korzyść jak i na niekorzyść oskarżonego z zachowaniem reguł wynikających z zakazu reformationis in peius. Kasacja nadzwyczajna może być wniesiona w dowolnym terminie. Kasację nadzwyczajną wnosi się bezpośrednio do SN i tylko w tym sądzie odbywa się wstępna kontrola formalna kasacji. SN kasację nadzwyczajną rozpoznaje zawsze na rozprawie.

138. Wznowienie postępowania

Wznowienie postępowania należy do nadzwyczajnych środków zaskarżenia, które w przeciwieństwie do kasacji jest środkiem zmierzającym do usunięcia uchybień w dużym stopniu niezależnych pod sądu. Instytucja ma doniosłą rolę, zwłaszcza jeżeli chodzi o wznowienie postępowania z urzędu z powodu bezwzględnych przyczyn odwoławczych, ponieważ wznowienie postępowania służy wówczas korygowaniu bardzo poważnych uchybień. Instytucja ta zastąpiła dawną instytucję stwierdzenie nieważności obarczonych tego typu wadami z mocy prawa.

Wznowienie postępowania na wniosek, który jest nieodzownym warunkiem wszczęcia postępowania wznowieniowego (wniosek objęty przymusem adwokacko – radcowskim). Wznawia się na wniosek postępowanie jeżeli zachodzi jedna z przyczyn:

  1. Propter crimina – w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa a zachodzi uzasadniona obawa, że mogło ono mieć wpływ na treść orzeczenia. (fakt przestępstwa musi być ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym)

  2. Propter noviter producta – po wydaniu orzeczenia ujawniły się nowe fakty lub dowody. Nowe fakty lub dowody muszą wskazywać na to że skazany nie popełnił przestępstwa lub że sprawca nie podlega karze, że sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie błędnie przyjmując popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu czynu, został uchylony lub uległ istotnej zmianie wyrok stanowiący podstawę umorzenia absorbcyjnego.

  3. Propter decreta – tylko na korzyść oskarżonego można wznowić postępowanie jeżeli w wyniku orzeczenia TK stracił moc lub uległ zmianie przepis będący podstawą skazania lub warunkowego umorzenia oraz gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez RP.

  4. Propter desere litatem – z powodu wycofania się z porozumienia – jeżeli tzw. „mały świadek koronny” nie potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji.

Wznowienie postępowania z urzędu

Jest dopuszczalne po ujawnieniu się jednej z bezwzględnych przyczyn odwoławczych, przy czym jeżeli przyczyną odwoławczą była jedna z negatywnych przesłanek procesu, brakowało obowiązkowego obrońcy, rozpoznano sprawę pod nieobecność oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa – wznowienie może nastąpić tylko na korzyść oskarżonego.

Wznowienie nie może nastąpić na podstawie bezwzględnej przyczyny odwoławczej jeżeli była ona już przedmiotem rozpoznania w trybie kasacji. Niedopuszczalne jest również wznowienie postępowania z urzędu na niekorzyść oskarżonego po upływie 6 miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

Przebieg postępowania wznowieniowego

W kwestii wznowienia orzeka

  1. Sąd okręgowy w składzie 3 sędziów w sprawach zakończonych orzeczeniem sądu rejonowego

  2. Sąd apelacyjny w składzie 3 sędziów w sprawach zakończonych orzeczeniem sądu okręgowego

  3. SN w składzie 3 sędziów w sprawach zakończonych orzeczeniem sądu apelacyjnego lub SN.

W sprawie wznowienia sąd orzeka na posiedzeniu bez udziału stron. Mimo wszystko orzeczenie o wznowieniu przybiera postać wyroku. Ma on z reguły charakter kasatoryjny, można jednak wyrokiem uniewinnić oskarżonego. Odmowa wznowienia przybiera postać postanowienia oddalającego wniosek lub pozostawiającego go bez rozpoznania.

139. Postępowanie w sprawie o ułaskawienie

Przyczyna postępowania w sprawie o ułaskawienie tkwi w prawie łaski, które tradycyjnie przysługuje głowie państwa. Art. 139 Konstytucji stanowi, że prezydent stosuje prawo łaski i że nie może go stosować wobec osób skazanych przez Trybunał Stanu. Konstytucja nie wspomina jednak nic o procedurze ułaskawieniowej.

Ułaskawienie ma głównie na celu postprocesową korekturę prawomocnego wyroku w części dotyczącej kary. Jego celem jest dostosowanie kary do warunków w jakim znajduje się skazany i jego rodzina. Potwierdzają to przepisy KPK odnoszące się do ułaskawienia, które mówią, że rozpoznając prośbę o ułaskawienie sąd musi mieć na względzie zachowanie się skazanego po wydaniu wyroku, rozmiar odbytej już kary, stan zdrowia oskarżonego i jego rodziny, jego warunki rodzinne i naprawienie skody wyrządzonej przestępstwem oraz szczególne zdarzenia jakie nastąpiły po wyroku.

Ułaskawienie może polegać na całkowitym lub częściowym darowaniu albo złagodzeniu kary lub karnoprawnych skutków skazania. Nie obejmuje ono jednak samego sposobu wykonania orzeczonej kary (np. reżimu wykonywania kary pozbawienia wolności), nie rozciąga się ono także na cywilnoprawne skutki skazania.

Postępowanie w sprawie o ułaskawienie rozpoczyna się z chwilą złożenia stosownej prośby przez samego skazanego lub osobę uprawnioną do składania na jego korzyść środków odwoławczych, krewnego w linii prostej, przysposabiającego, przysposobionego, rodzeństwo, małżonka oraz osobę pozostającą we wspólnym pożyciu. Prośbę o ułaskawienie można cofnąć. Prośbę przesyła się do sądu, który wydał wyrok w I instancji, który powinien rozpoznać prośbę w ciągu dwóch miesięcy od daty otrzymania. Powinien przy tym rozpoznawać sprawę w takim samym składzie jak orzekał a w miarę możliwości powinni w nim uczestniczyć sędziowie i ławnicy, którzy brali udział w wydaniu wyroku.

Sąd I instancji:

  1. może pozostawić prośbę bez rozpoznania, jeżeli została wniesiona przez osobę nieuprawnioną lub jest niedopuszczalna z mocy ustawy.

  2. Pozostawia prośbę bez dalszego biegu w razie braku podstaw do wydania opinii pozytywnej.

  3. Może pozostawić bez rozpoznania jeżeli ponowna prośba o ułaskawienie wpłynęła przed upływem roku od poprzedniego negatywnego załatwienia sprawy.

  4. Wydaje opinię pozytywną i przesyła Prokuratorowi Generalnemu akta sprawy ze swoją opinią.

Jeżeli orzeka także sąd II instancji to pozostawia prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy kiedy wydaje opinię negatywną podczas gdy sąd I instancji także wydał opinię negatywną. W innym wypadku sąd II instancji przesyła Prokuratorowi Generalnemu akta sprawy wraz z opiniami.

Jeżeli prośbę o ułaskawienie choć jeden sąd zaopiniował pozytywnie Prokurator Generalny przedstawia Prezydentowi RP prośbę o ułaskawienie.

Prezydent zawsze może ułaskawić skazanego z urzędu, wykonując swe konstytucyjne uprawnienie, bez zwracania się do sądów o opinię, zwracając się jedynie do Prokuratora Generalnego o przedstawienie mu akt sprawy. Może także zlecić prokuratorowi Generalnemu wszczęcie z urzędu postępowania ułaskawieniowego.

Prokurator Generalny ma uprawnienie do wszczęcie postępowania ułaskawieniowego oraz o wystąpienie do Prezydenta z wnioskiem o ułaskawienie bez zwracania się do sądów o opnie.

Zasadą jest, że mimo wszczętego postępowania ułaskawieniowego karę się wykonuje. Jeżeli jednak za ułaskawieniem przemawiają szczególnie ważne powody zwłaszcza jeżeli przemawia za tym krótki okres pozostałej do odbycia kary sąd wydający opinię lub prokurator mogą wstrzymać wykonanie kary lub zarządzić przerwę w jej wykonaniu.

Postępowanie w sprawie o ułaskawienie to element polskiej procedury, który może wzbudzać kontrowersje. Narusza niewątpliwie konstytucyjną zasadę podziału władz. Jest jednak niewątpliwie przejawem humanitaryzmu prawa karnego, a także stanowi dowód przywiązania do tradycyjnych rozwiązań co przemawia za jego utrzymaniem w polskim prawie karnym, także procesowym.

140. Postępowanie w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie

W procesie karnym, który jest prowadzony na podstawie przepisów prawa przez funkcjonariuszy państwowych zdarza się, że obywatel ponosi szkodę z winy organu procesowego. Bezdyskusyjną powinnością państwa jest wówczas jej naprawienie, co wynika także z prawa międzynarodowego MPPOiP w art. 14 mówi o tym, że jeżeli osoba została skazana prawomocnym wyrokiem, a orzeczenie skazujące zostało następnie uchylone albo nastąpiło ułaskawienie na podstawie nowo ujawnionych faktów i dowodów, które wskazują niezbicie na omyłkę sądową, osobie tej należy się odszkodowanie. Z kolei w EKPC czytamy, że kto został pokrzywdzony z powodu niesłusznego zatrzymania lub aresztowania ma prawo do odszkodowania. O prawie do odszkodowania za niesłuszne pozbawienie wolności (a więc także zatrzymanie i aresztowanie) wspomina także polska Konstytucja.

Oskarżony w zależności od rodzaju szkody może dochodzić swoich roszczeń od Skarbu państwa w postępowaniu cywilnym na podstawie art. 417 KC, a także w postępowaniu karnym w postępowaniu w sprawie odszkodowania za niesłuszne skazanie tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, w którym w zakresie nieuregulowanym w KPK stosuje się przepisy KPC, jest bowiem swoistym postępowaniem cywilnym toczącym się przed sądem karnym.

Odszkodowanie przysługuje oskarżonemu który w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania został uniewinniony, skazany na łagodniejszą karę, lub w stosunku do którego prowadzone dalej postępowanie umorzono z powodu ujawnienia nowych okoliczności przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za doznaną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w przypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. (niewątpliwe niesłuszne to takie, które zostało zastosowane z obrazą przepisów KPK oraz takie powodujące dolegliwość, której w świetle całokształtu ujawnionych okoliczności faktycznych, w tym prawomocnego rozstrzygnięcia, oskarżony nie powinien był doznać)

Przepisy kreują odpowiedzialność Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka, ma on jednak roszczenie zwrotne do osób, które swoim bezprawnym działaniem spowodowały wyrządzoną szkodę lub krzywdę.

Szkoda, o której mogą przepisy musi wynikać z faktu wykonania, (a nie samego orzeczenia) przynajmniej części kary, środka zabezpieczającego lub pozbawienia wolności w wyniku tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Szkoda obejmuje zarówno damnum emergens jak i lucrum cesans.

Uprawnionym do odszkodowania jest niesłusznie skazany, tymczasowo aresztowany lub zatrzymany, a w razie jego śmierci ten kto utracił z tego powodu należne mu z mocy prawa utrzymanie (np. nieletnie dzieci), lub utrzymanie, za którym przemawiały względy słuszności.

Odszkodowanie nie przysługuje temu, kto w celu wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania sam skierował przeciwko sobie ściganie.

Roszczenia o odszkodowanie przedawniają się z upływem roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w której stosowano tymczasowe aresztowanie oraz od daty zwolnienia zatrzymanego.

Sądem właściwym jest sąd okręgowy, w którego okręgu wydano orzeczenie, zwolniono tymczasowo aresztowanego lub zatrzymanego.

Postępowanie w sprawie o niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie pozwala niewątpliwie na, choć częściową rekompensatę szkód i krzywd wyrządzonych błędnym, wadliwym działaniem organów państwa, które skutkowały naruszeniem tak fundamentalnego prawa poszkodowanego jak prawo do wolności. Wprowadzenie takiego rozwiązania do KPK spełnia zatem zadanie dążenia do sprawiedliwości i koreluje niewątpliwie celami procesu karnego, które wyraźnie wskazują na dyrektywę trafnej represji karnej, a zatem na to między innymi, żeby osoba niewinna nie poniosła odpowiedzialności, albo nie poniosła jej więcej niż wynika to z jej winy.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Skrypt kpk całość, EDUKACJA, PRAWO
Skrypt do egzaminu z kpk
kpk skrypt, Dział I - Zagadnienia wstępne, ZAGADNIENIA WSTĘPNE
kpk skrypt, Dział X - Postępowanie przygotowawcze 2, DZIAŁ XIII
kpk skrypt, Dział XII - Postępowanie odwoławcze, POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE
Dział X - Postępowanie przygotowawcze, Proces karny kpk, kpk skrypt kiepski
Dział X - Postępowanie przygotowawcze 2, Proces karny kpk, kpk skrypt kiepski
Dział IV - Uczestnicy Procesu Karnego, Proces karny kpk, kpk skrypt kiepski
KPK 10 -12, Studia Prawnicze- notatki,wykłady,skrypty, III rok prawa
kpk skrypt, Dział X - Postępowanie przygotowawcze, Dział X
kpk skrypt, Dział II - Zasady procesu karnego, ZASADY PROCESU KARNEGO
kpk skrypt
kpk skrypt

więcej podobnych podstron