1.5. Recepcja i krytyka pozytywizmu

Na przełomie XIX i XX w. pojawia się krytyka pozytywizmu. Ważną rolę w tej

krytyce odgrywa odrzucenie psychologizmu i socjologizmu, a także naturalizmu

metodologicznego. Szczególne znaczenie mial spór o pozytywizm, który toczył się

pomiędzy Theodorem W. Adorno i Jurgenem Haberniasem a Karlem R. Popperem

i Hansem Albertem. Spór o pozytywizm trwa do dnia dzisiejszego, a podstawowe

tezy wypracowane w tym sporze są następujące;

• Fakty i prawa naukowe nic są niezawodne, jedne i drugie są w gruncie rzeczy

konwencjami.

• Wiedza humanistyczna nie jest, nie może być i nie powinna być taka jak

przyrodnicza.

• Wiedza nasza wspiera się nie na samych faktach, bo pewne prawdy ogólne

ujmujemy bezpośrednio, z całą oczywistością.

• Przyroda nie jest jedyną, ani nawet nie jesl pierwotną postacią bytu.

• Kultura nowożytna nie tylko nie jest doskonała, ale wręcz zła, powinna być

obalona i zmieniona N.

Krytyka podstawowych lez pozytywizmu nie oznacza końca ideologii i doktryny

pozytywistycznej. Oznacza natomiast zmianę, którą można określić jako przejście od

ortodoksji ku heierogeniczności. czyli od zdecydowanej ortodoksyjnej dominacji

orientacji pozytywistycznej w wytwarzaniu wiedzy naukowej do ujawnienia się wielu

konkurujących ze sobą paradygmatów nauki. Dużą rolę w procesie przejścia od

jednego paradygmatu do uznania możliwości istnienia wielu paradygmatów, miała

teza Thomasa Kuhna o tym. żc nauka rozwija się poprzez rewolucje naukowe.

1.6. Ramy czasowe i zasięg terytorialny

Szczególne zapotrzebowanie na wiedzę pozytywną oraz autorytet twórców i nosicieli

takiej właśnie wiedzy znane są od wieków. Filozofowie starożytni, np. Arystoteles,

nie włączali jednak typu wiedzy „techne" do wiedzy, której skłonni byliby

nadawać status wiedzy filozoficznej, obejmującej w tamtych czasach całość

istniejącej wtedy wiedzy racjonalnej. Za wiedze naukową bez żadnych zastrzeżeń

uznawana była przez Arystotelesa wiedza typu ..cpislcmc". Badacze cywilizacji

zgodnie stwierdzają, żc sukcesy cywilizacji, która wyrosła w basenie morza

śródziemnego, związane są właśnie z realizacją autotelicznego dążenia do prawdy

w procesie poznawczego oswajania świata (ścierania się ze sobą różnych typów

wiedzy). To dzięki lej warlości narodziły się dwie najważniejsze formy poznania

..racjonalnego", a mianowicie filozofia i nauka. Dla zrozumienia jednak okoliczności

narodzin „filozofii pozytywnej" konieczne jest przypomnienie o pewnej przemianie,

jaka dokonała się w myśleniu Europejczyków w czasie przechodzenia od epoki

przed nowoczesnej do epoki nowoczesnej. Ta zmiana miała charakter światopoglądowy.

Człowiek epoki przednowoczesnej czuł się integralną częścią świata jako

całości i wierzył w założony porządek świata. Proces poznawania i tworzenia

wiedzy racjonalnej wykorzystywał więc nic tyle do zmieniania świata wedle

swojego pomysłu, co zrozumienia swojego miejsca w tym świecie i wynikających

z tego zobowiązań. Człowiek epoki nowoczesnej prawic bezgranicznie uwierzył

swojemu rozumowi, przeciwstawił racjonalność - irracjonalności (odrzucając

oczywiście wszelką irracjonalność), siebie uczynił podmiotem poznania, a świat

przedmiotem poznania. Nauka miała mu odtąd dostarczać narzędzi do panowania

w tym uprzedmiotowionym świecie. Baczko*" formułuje tezę, że zmienił się

w związku z lym charakier marzeń ludzi o świecie szczęśliwym i ludzkiej nadziei

związanej z konstruowaniem utopii. Utopia miejsca („raju") została zastąpiona

utopią czasu (przyszłego), co doskonale ilustruje spór Nowożylników ze Starożytnikami

końca XVII w. toczony w Akademii Francuskiej o sens dziejów, którego

istotę przedstawia następujący dwuwiersz: „A porównując śmiało nasze czyny,

gusła, stawiam dziś wiek Ludwika przy wieku Augusta" (Charles Perrault).

Pojawienie się obok znanej dotąd utopii miejsca lakże nowego typu utopii

nazwanej utopią czasu doprowadziło do zjawiska, które Baczko" nazwał utopi/acją

dziejów. Istotą tego zjawiska stała się wiara w sens dziejów określany oświeceniową

wizją postępu. Utopizacja dziejów lak zawładnęła umysłami filozofów, uczonych,

ideologów i innych środowisk opiniotwórczych, że przekształciła się w dominującą

postawę ludzi epoki nowoczesnej, przyczyniając się do upowszechnienia „ducha

optymizmu" ludzi tej epoki. Dopiero zbrodnie ludobójstwa związane z totalitaryzmami

i terroryzmem wieku XX nieco tego ducha osłabiły, a być może rozpoczął

się już. proces jego de mistyfikacji w raporlach. klóre możemy nazwać wspólnym

mianem raportów o stanie planety, przygotowanych i przygotowywanych przez

najważniejsze agendy międzynarodowe, np. agendy ONZ. Klub Rzymski, agendy

UE i inne. Swoisia moda na „ducha optymizmu" trwała długo i ciągle jest jeszcze

atrakcyjna. Tworzyła dobry klimat dla upowszechniania wszelkich ideologii

liberalnych, ideologii tzw. „poprawności politycznej", a w obszarze edukacji

przyczyniała się do upowszechnienia idei pajdoccntrycznych. Z optymizmem

epoki nowoczesnej dobrze współbrzmiały trzy wielkie prądy filozoficzne łych

czasów: materializm, empiryzm. pragmatyzm.

Ta zmiana w myśleniu ludzi stanowi też dobry kontekst, w którym uznanie

mogły uzyskać tezy sformułowane przez Augusta Comtc'a, w traktacie zatytułowanym

Cours de philosophic positive, który został wydany w 6 łomach w latach

1830—1843. W późniejszych lalach powstały jeszcze inne prace napisane w ..duchu

filozofii pozytywnej" i o „duchu filozofii pozytywnej", w tym lakżc cztery łomy

poświęcone systemowi polityki pozytywnej.

Pozytywizm, którego twórcą był Augusi Comte. nie był nowym całościowym

systemem filozoficznym, ale wizją nowej i bardziej racjonalnej formy poznania.

Wick XIX jest więc okresem zdefiniowania filozofii pozytywnej i pozytywizmu

w uprawianiu nauki, upowszechniania się założeń nowoczesnej orientacji pozytywistycznej

oraz scjcntystycznych reguł i zasad obowiązujących w wytwarzaniu

wiedzy naukowej.

Orienlacja pozytywistyczna została szybko upowszechniona, wywarła wielki

wpływ na potoczne myślenie ludzi o sobie i świecie. Dotychczas skutki dominacji

tej orientacji ujawniają się w stereotypach myślenia o wychowaniu i kształceniu

jako celowości owych procesach edukacyjnych '\ a to z kolei okazuje się czynnikiem

utrudniającym proces przezwyciężania dominacji różnych odmian orientacji

pozytywistycznej w pedagogice i koncepcji studiowania pedagogiki w Polsce,

obowiązujących od przełomu łat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w.

Wskaźnikiem obecności orientacji pozytywistycznej w myśleniu ludzi jest min.

dość jeszcze powszechne mylenie pojęć (lub traktowanie ich jako synonimów):

psychologii z psychoterapią, socjologii z socjoterapią (czy inżynierią społeczną)

oraz pedagogiki z pedagogią.

W momencie jednak upowszechniania i dominacji orientacji pozytywistycznej

zdecydowanie wzrósł autorytet nauki, a w związku z rym także depozytariuszy

kapitału związanego z autorytetem nauki -jak mówi Pierre Bourdieu". Rozbudzone

zostały w „duchu optymizmu oświeceniowego" nadzieje ludzi na realizację utopii,

co spowodowało wzrost szczodrobliwości podatników, indywidualnych osób

i instytucji na finansowanie instytucji i organizacji zajmujących się wytwarzaniem

„wiedzy pozytywnej", jej przetwarzaniem, popularyzacją, dystrybucją i upowszechnianiem.

Dążenie do wytwarzania wiedzy pozylywnej dominowało w XIX w. nie tylko

na kontynencie europejskim. W Stanach Zjednoczonych odpowiednikiem orientacji

pozytywistycznej jest pragmatyzm, który z europejskim pozytywizmem łączy

odejście od tradycyjnej koncepcji poznania rzeczywistości rozumianej jako

poszukiwanie prawdy w arystotelesowym rozumieniu (zgodności sądu o rzeczywistości

z samą rzeczywistością). Twórcy i zwolennicy pragmatyzmu głosili wprost,

źe kryterium wartości jakiegoś sądu będzie odtąd użyteczność ..prawdy" w nim

zawartej dla jednostki lub/i społeczeństwa. Prawda mogła mieć zatem odtąd

charakter relatywny, bowiem możemy być przymuszeni okolicznościami do uznania

jakiejś prawdy lub prawd. Pragmatyzm stworzył w ten sposób podstawy instrumentalizacji

wiedzy naukowej,4.

Zastosowanie historycznej perspektywy poznawczej ujawnia, że filozofia

pozytywna otworzyła drogę dla cinpiryzmu w jego naluralistyczncj odmianie,

a pragmatyzm otworzył drogę dla zmiany wartości dotychczas wiązanych z poznaniem

naukowym oraz instrumentalizacji poznania naukowego i jego wytworów. Całość

orientacji pozytywistycznej została w ten sposób skorelowana z takim myśleniem

0 zmianie społecznej, które doskonale wpisywało się w utopię .inżynierii społecznej".

Pozytywizm na kontynencie europejskim i pragmatyzm na kontynencie

amerykańskim stały się niezwykle atrakcyjne dla myślenia o edukacji i oświacie

w sposób ortodoksyjny, właściwy pedagogii (pedagogiom), poszukującej (poszukującym)

skutecznego systemu działań (edukacyjnych i oświatowych) dla

osiągania określonych ideałów i celów wychowania w duchu ..inżynierii społecznej".

Pod koniec XIX w. i w XX w. pojawił się niepokój, iż len typ racjonalności

(wykorzystujący instrumentalnie autorytet nauki) może obrócić się przeciwko

człowiekowi, a historia XX w. potwierdziła zasadność tych obaw. Zaczęły

pojawiać się więc głosy krytyczne w odniesieniu do radykalnego oddzielenia

podmiotu i przedmiotu poznania, dominacji metodologii empirycznej w nauce

(monopolu empirii). wzorowania nauk humanistycznych na osiągnięciach nauk

przyrodniczych i zasadności założeń konstytuujących nowożytny model nauki,

naukowości i racjonalności. Pojawiły się nawcl tak radykalne stwierdzenia, że

nowoczesność uprzedmiotowiła nie tylko świat przyrody, ale to samo uczyniła

z człowiekiem, otwierając się na ideologie, w których został on potraktowany jak

przysłowiowa „śrubka" w machinie wielkich syslemów idcologiczno-polityczno-

-kulturowo-ckonomiczno-społeczno-technicznych.

Dzisiaj powszechny jest raczej sprzeciw wobec wszelkiej monopolizacji,

ortodoksji, dogmatyzacji, fundamentalizmu i innych tego typu zjawisk. Wśród ludzi

nauki zaczyna zaś dominować przekonanie, które jest efektem „przełomu antypozytywistycznego"

i upowszechnienia racjonalności cpistcmologiczncj, opartej na takim

oto założeniu, żc „to nic rozum buduje naukę, ale w zależności od struktury

naukowego myślenia w danej epoce powstawały coraz to inne koncepcje rozumu" '\

Przełom aniypozytywistyczny nie oznacza jednak totalnej krytyki pozytywizmu

1 odrzucenia tej orientacji o charakterze paradygmatycznym, czyli opartej na

pewnych i ściśle określonych założeniach filozoficzno-leorctyczno-metodologicznych.

Przełom antypozytywistyczny dzisiaj oznacza jedynie ograniczenie monopolu

lej orientacji. Wyjście z dominacji jednej orientacji w wersji umiarkowanej

skłaniać może do uznania wieloparadygmatyczności w wytwarzaniu wiedzy, której

przypisuje się status wiedzy naukowej. W wersji zaś radykalnej ujawnia się

w promowaniu relatywizmu poznawczego i anarchizmu metodologicznego.

Od czasów Comtc'a idee pozytywizmu uległy dość znacznej przemianie.

Osłabiony został radykalizm światopoglądowy i metodologiczny zwolenników

wytwarzania „wiedzy pozytywnej", zmieniło się pojmowanie kluczowego pojęcia

„faktu", narodziła się opozycja wobec naturalizmu jako stanowiska metodologicznego,

przezwyciężone zostało w zasadzie zjawisko socjologizmu i psychologizmu

w nauce, przezwyciężane są też bardzo szkodliwe mity dotyczące orientacji

pozytywistycznej, np. radykalnego oddzielania i hicrarchizowania różnych rodzajów

wiedzy (naukowcj-filozoficzncj-potoczncj) czy podział na podmiot i przedmiot

poznania, roszczenie rozwiązania przez naukę problemów, które nie są związane

z poszukiwaniem prawdy i wiele innych.

Ta zmiana spowodowała jednak zaistnienie pewnej rozbieżności w pojmowaniu

nauki pomiędzy depozytariuszami jej kapitału wynikającego z autorytetu nauki

a podatnikami i depozytariuszami finansów publicznych i indywidualnych. Tak

o tym pisze Władysław Tatarkiewicz:

..Podczas gdy kult dla niej (dla nauki - dop. T. 11. B.) dalej wzrastał u laików,

fachowcy coraz wyraźniej widzieli jej chwiejność i luki. Przynajmniej w tym stadium

swojego rozwoju nie czyniła świata naprawdę zrozumiałym i przejrzystym. Jej pojęcia

przestały się wydawać tak proste, a jej teorie, choćby teoria ewolucji, tak pewne, jak

sądzono jeszcze niedawno. Wyniki jej zawodziły, zwłaszcza w zestawieniu z oczekiwaniami.

Oczekiwano od niej jednolitego obrazu świata, a tymczasem w niej samej,

w jej różnych działach nie brakło przeciwieństw. Oczekiwano od niej piostych prawd,

a tymczasem w świetle jej rozpoczętych a nic ukończonych badań wszystko było coraz

bardziej złożone"'6.

Krytycy orientacji pozytywistycznej koncentrują się głównie na zjawisku

redukcji problematyki badawczej, spowodowanej przekonaniem, że przedmiotem

badań może być tylko to. co poddaje się pomiarowi empirycznemu. Zwolennicy tej

orientacji podkreślają zaś wartość empirii (metodologii empirycznej) oraz praktyczną

użyteczność tak wytwarzanych wyników badań. Osiągnięciem ostatnich lat

w polskim dyskursie pedagogicznym stała się możliwość przypomnienia podstawowych

antynomii, kontrowersji i dylematów związanych z wytwarzaniem wiedzy

o edukacji, czyli powrót do humanistycznego dyskursu w nauce, a w myśleniu

o edukacji szybkie odchodzenie od pedagogiki ortodoksyjnej ku pedagogice

heterogenicznej •". Zasadnicze znaczenie dla uaktywnienia tego procesu mial fakt. żc

w 1989 r. została zniesiona cenzura na prace naukowe, a rok później zlikwidowany

Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (istniejący od 1946 r.).