CHRONOLOGIA

Chronologia – nauka o mierzeniu czasu, kolejności następowania po sobie wydarzeń, zjawisk, a także oznaczenie wydarzenia, zjawiska na podstawie przyjętego podziału czasu. Nazwa pochodzi od greckich słów chronos (czas) i logos (słowo, nauka).

Chronologia może być:

a) matematyczna, czyli astronomiczna, badająca ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z mierzeniem czasu. Przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi i rzeczywisty ruch Księżyca wokół Ziemi

b) techniczna, czyli historyczna, badająca historyczne podziały czasu, dokonywane przede wszystkim na podstawie ruchu ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów stosowanych dzisiaj.

Chronologia historyczna jest jedną z nauk pomocniczych historii. Jest niezbędna do ustalenia czasu powstania źródeł.

Podstawowe pojęcia

a) doba

• syderyczna – ruch wobec gwiazdy – 23h 56 min 4s

• słoneczna – ruch wobec słońca (różnica ok. 51 s)

• średnia słoneczna – 24 h – sztuczna, ale wygodna

b) miesiąc

• synodyczny – między dwiema fazami księżyca (jest ich 8) – 29 dni 12 h 44 min 2,8 s;

• syderyczny – od południka niebieskiego do tego samego – 27 dni 7 h 43 min 4,7 s.

c) rok

• zwrotnikowy (21 marca – równonoc wiosenna) 365 d 5 h 48 min 46 s;

• syderyczny – "od gwiazdy do gwiazdy" – 365 d 6 h 9 min 9 s.

Pierwotne sposoby mierzenia czasu

• obserwacja cienia (gnomon – przedmiot, którego cień obserwujemy, (np. cień człowieka, drzewa, kijka), obserwacja księżyca (fazy lunarne);

• cykle świąt (np. wielkanocny, zielonoświątkowy, Bożego Narodzenia);

• obserwacja okresu wegetatywnego przyrody (np.: zmiany w przyrodzie, pory roku, okresowe zachowania zwierząt).

Narzędzia do mierzenia czasu

• zegar równikowy – wskazówka umieszczona równolegle do osi ziemi, a więc pod takim kątem, pod jakim się znajduje na danej szerokości geograficznej;

• zegar słoneczny poziomy – wskazówka to trójkąt o kącie ostrym równym szerokości geograficznej i położony na linii północ-południe;

• zegary piaskowe i wodne – klepsydry (od greckiego słowa oznaczającego złodziejkę wody), niedokładne ze względu na różną grubość ziaren piasku i zmienność ciśnienia;

• zegary ogniowe, działające na zasadzie spalania materiału np.: oliwy, świecy, kulki zawieszonej na nici;

• zegary kołowe – na wał nawinięty sznur z obciążnikiem; niedokładne: wymagały smarowania, nawijania i pomimo wprowadzenia sprężyny znacznie przyspieszały pod koniec cyklu;

• zegary wahadłowe (po wynalezieniu wahadła przez Galileusza w 1584 roku; Huygens – r. 1656);

• zegary kwarcowe (obecnie powszechnie stosowane);

• zegary atomowe (ciągle w fazie rozwojowej).

Przykładowe kalendarze:

• juliański (wprowadzony w 46 p.n.e. przez Sozygenesa) – 365 dni co 4 lata 366, a jednak różnica do roku zwrotnikowego dawała 11 minut czyli 1 dzień na 128 lat, co powodowało problemy przy wyznaczaniu Wielkanocy (ubytek 1 dnia w ciągu 128 lat), pierwsza równonoc wiosenna 25 marca 46 roku p.n.e., 12 miesięcy, 2 × 24 lutego w roku przestępnym, Wielkanoc "cofała się" o jeden dzień co 128 lat, próby reformy już od 1414 roku;

• gregoriański – wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, opracowali go bracia Luigi i Antonio Lilo, został ogłoszony bullą Inter gravissimas w 1582. Po 4 października miał nastąpić od razu 15; co 400 lat opuszcza się 3 dni przestępne, gdy są to setki niepodzielne bez reszty przez 400: np. 1700, 1800, 1900, ale 2000 już był rokiem przestępnym;

• francuski rewolucyjny (funkcjonował od 22 września 1792 do 1 stycznia 1806), 4 letnie cykle, nowy rok od 22 września, 12 miesięcy (m.in. brumaire, termidor, itd.), 30-dniowy miesiąc, ostatni miesiąc 5 lub 6 dni więcej (w zależności); dekady zamiast tygodni.

• muzułmański

• irański

• kalendarz buddyjski

• kalendarz żydowski

Ery:

• era dionizyjska (era chrześcijańska) – od r. 1 n.e. (brak roku 0),

• era bizantyjska – od r. 5508 p.n.e. (od stworzenia świata),

• era olimpijska – od r. 776 p.n.e. (pierwsza olimpiada),

• era żydowska (do XI wieku era Seleucydów – początek świata 312 p.n.e.), początek świata według Żydów – 3761 p.n.e.,

• era mahometańska – od r. 622 n.e. (ucieczka Mahometa z Mekki do Jasrib, późniejszej Medyny),

• era rzymska – od r. 753 p.n.e. (założenie Rzymu),

• indykcje (podatek rzymski), wprowadzony od 313 roku n.e. – płacony co 15 lat (obliczanie: Indykcji rok + 3 podzielić przez 15 = indykcja; reszta przy dzieleniu to indykcja, brak reszty = zawsze 15, Indykcje w Bizancjum rok podzielić przez 15; reszta przy dzieleniu to indykcja, jej brak = zawsze 15);

• według lat panowania władców, papieży,

• era rewolucyjna (od wybuchu Rewolucji Francuskiej, tj. 14 lipca 1789),

• era masońska (od 4000 roku p.n.e.).

Początek roku:

• styl Obrzezania – 1 stycznia (Cezar);

• styl marcowy – 1 marca – republikański Rzym i Frankowie do Pepina Małego;

• styl Zwiastowania – od 25 marca (Florencja i Piza);

• styl Wielkanocy – od IX w. na terenie Francji;

• styl bizantyjski – 1 września – Bizancjum, południowe Włochy i Rosja do r. 1700;

• styl Narodzenia Pańskiego – 25 grudnia – Polska, Państwo Kościelne, Anglia, Niemcy i Czechy;

• styl rewolucyjny – od Rewolucji Francuskiej w 1792 r. (stosowany do 1806 r. we Francji)

Podział roku na:

a) Na pory roku:

• wiosna – od 22 lutego (święto katedry św. Piotra), współcześnie 20 marca;

• lato – od 25 maja (św. Urbana), współcześnie 21 czerwca;

• jesień – od 24 sierpnia (św. Bartłomieja), współcześnie 22 września;

• zima – 11 listopada (św. Marcina), współcześnie 21 grudnia.

b) Miesięczny:

• Januarius (Janus – styczeń),

• Februarius (św. Oczyszczenia – luty),

• Martius (bóg wojny, Mars – marzec),

• Aprilis (otwarcie – wiosna – kwiecień),

• Maius (Maia – matka Merkurego – maj),

• Junius (Junona – czerwiec),

• Julius (Iulius Cezar – lipiec),

• Augustus (Oktawian August – sierpień),

• September (wrzesień),

• October (październik),

• November (listopad,

• December (grudzień; łacińskie nazwy tych ostatnich – od kolejnych liczb w języku łacińskim).

c) Dni tygodnia:

• 7-dniowy tydzień – rzymski – niezbadane orientalne pochodzenie: Saturni, Solis, Lunae, Martis, Mercurii, Jovis, Veneris;

• 7-dniowy tydzień – „łaciński” – Dies dominica (niedziela), feria secunda (poniedziałek), tertia (wtorek), quarta (środa), quinta (czwartek), sexta (piątek), sabbatum (sobota).

Podział dnia – godziny nierówne (hora inaequales)

Dzień naturalny (tota dies, dies naturalis, dies integra) Media nox – północ Ante lucem – brzask Mane – ranek Ad meridiem – przed południem Meridies – południe Occasus solis – zachód słońca Crepusculum – zmierzch

Godziny kanoniczne (horae canonicae) przed XIII w. Matunita – trzecia część nocy (ranna msza) Prima – rozpoczyna dzień o wschodzie słońca, czyli między godz. 4 a 8 rano w zależności od pory roku Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym) Sexta – południe Nona – połowa popołudnia Vespera – przed zachodem słońca Completorium – po zachodzie słońca

Godziny kanoniczne (horae canonicae) od XIII w. Prima Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym) Nona – południe Vespera – połowa popołudnia

Chronologia względna

Chronologia względna – jedna z metod ustalania chronologii w archeologii. Zajmuje się określaniem tego, które z porównywanych źródeł archeologicznych jest starsze. Stosowanie tej metody nie pozwala jednak określić wieku znaleziska.

W ustalaniu chronologii względnej stosuje się m.in. następujące metody:

• metoda typologiczna – analizowanie podobieństw formalnych pomiędzy zabytkami;

• metoda seriacji – analizowanie zmian i cech w badanych przedmiotach;

• metoda analizy stylistycznej – analizowanie stylu w zabytkach, które posiadają zdobienia;

• metoda stratygraficzna – analizowanie położenia zabytków względem siebie, a także badanie warstw geologicznych lub kulturowych w miejscach, gdzie znaleziska odkryto;

• metoda planigraficzna – uwzględnianie stanowisk archeologicznych oraz miejsc znalezisk na planach; uzyskuje się dzięki temu obraz zasięgu stanowisk, jak również obszarów występowania znalezisk.

Chronologia bezwzględna

Chronologia bezwzględna (inaczej absolutna) pozwala na określanie wieku znalezisk (zob. też datowanie bezwzględne).

W tym celu stosuje się następujące metody:

• metoda radiowęglowa – polega na badaniu zawartości radioaktywnego izotopu węgla ¹⁴C; daje to możliwość określenia przybliżonego wieku znaleziska;

• metoda argonowo-potasowa – wykorzystuje się w niej właściwości rozpadu pierwiastków promieniotwórczych;

• metoda uranowo-torowa – jw.;

• metoda iłów warstwowych, inaczej warwochronologia – wprowadzona przez szwedzkiego geologa Gerarda de Geera metoda wykorzystująca określanie czasu trwania kolejnych stadiów recesji lodowców na podstawie obliczenia ilości ilastych warstw w przylodowcowych zbiornikach wodnych w ciągu roku;

• metoda dendrochronologiczna – polegająca na badaniu słojów drzew kopalnych (w Polsce przede wszystkim dębów i sosen); metoda ta pozwala na ustalenie czasu ścięcia drzewa z dokładnością do 1 roku;

• metoda napływu importów – analiza tzw. importów z obszarów opracowanych już pod względem chronologii historycznej (gł. analiza monet itp.);

• metoda termoluminescencji – analizowanie zmian strukturalnych w niektórych minerałach (głównie kwarc, cyrkon);

• metoda paleomagnetyczna – ustalanie wieku danego znaleziska na podstawie nawiązania do wydarzeń paleomagnetycznych oraz rytmów zmian pola magnetycznego.