Temat: 9. Pożary podziemne.

9.1. Przyczyny i podział pożarów podziemnych

Pożarami podziemnymi są pożary powstałe w wyrobiskach górniczych w podziemiach kopalń lub na powierzchni kopałni w bliskim sąsiedztwie szybów. Stwarzają one duże zagrożenie dla zatrudnionych pod ziemią ludzi nie tylko z powodu płomieni, ale głównie z powodu tworzenia się gazów trujących (tlenek węgla) i duszących (dwutlenek węgla).

Obok zagrożenia zdrowia i życia ludzkiego powodują bardzo duże straty w gospodarce narodowej przez:

- straty minerału użytecznego, a niekiedy również maszyn i urządzeń w polach ogarniętych pożarem,

- straty robocizny i materiałów zużytych na ich opanowanie,

- straty produkcyjne powstałe przez zaburzenie normalnego toku produkcji (np. nagła konieczność przeniesienia oddziału produkcyjnego do nowego pola wybierania, konieczność przygotowania frontu zastępczego itp.).

Każdy zatrudniony w kopalni powinien nie dopuszczać do powstania pożaru, a w razie jego zaistnienia wszelkimi siłami i sposobami skutecznie go zlikwidować.

Do powstania pożaru konieczne jest ciało palne, doprowadzenie tego ciała palnego do temperatury zapłonu i obecność dostatecznej ilości tlenu.

Zapobieganie powstaniu lub gaszenie pożaru polega zawsze na usunięciu jednego z poprzednio wymienionych czynników. Nie będzie pożaru, jeżeli nie będzie ciała palnego, nie będzie doprowadzenia powietrza, a temperatury ciała palnego i powietrza będą dostatecznie niskie. Zgasimy pożar, jeżeli usuniemy ciało palne, odetniemy dopływ powietrza lub odbierzemy ciepło pożarowi (np. dużą ilością wody).

Pożary podziemne można podzielić według:

– miejsca powstania pożaru, na powstałe: w starych zrobach, , w piętrze chodników, w szczelinach calizny węglowej, za obudową, w węglu opadłym ze stropu i ociosów, na dro­gach przewozowych (transporterach taśmowych), w komorach maszynowych, w składach podziemnych, w szybach i nadszybiach,

- objawów pożaru, na ognie otwarte (z widocznym płomieniem) oraz ognie, których płomień jest niewidoczny, ale ciało palne tli się i objawy pożarowe w postaci gazów zanieczyszczają powietrze kopalniane;

- przyczyn powstania, na pożary powstałe z przyczyn zewnętrznych (tzw. pożary egzogeniczne) i z przyczyny samozapalenia, czyli tzw. pożary endogeniczne.

Pożary egzogeniczne. Powstają one najczęściej wskutek wadliwej instalacji maszyn i urządzeń, braku ładu. oraz porządku, a przede, wszystkim nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa ogólnego i bezpieczeństwa pożarowego w codziennej pracy górniczej. Przyczyny ich mogą stanowić:

- roboty spawania i cięcia metali,

- niewłaściwa instalacja i eksploatacja urządzeń maszynowych oraz elektrycznych, szczególnie przenośników taśmowych,

- nieprawidłowe obchodzenie się z płynami łatwo palnymi, smarami i olejami oraz niewłaściwe ich składowanie i transport,

- palenie tytoniu i używanie otwartego ognia,

- niewłaściwe wykonywanie robót strzelniczych,

- wybuchy gazów i pyłów.

Pożary egzogeniczne mogą powstać w każdej kopalni i w zasadzie w każdym jej miejscu. Zazwyczaj pojawiają się niespodziewanie, bez ujawnienia wyraźnych oznak ostrzegawczych. Rozwijają się gwałtownie, wydzielając duże ilości dymów.

Pożary endogeniczne. Samozapaleniem nazywa się powstanie ognia bez zetknięcia się materiału palnego z płomieniem lub z silnie nagrzanym przedmiotem. Ulegają mu węgle brunatne, węgle kamienne, antracyty oraz niektóre rudy, zwłaszcza siarczkowe (piryt, markazyt).

Pożary endogeniczne w kopalniach węgla są następstwem utleniania się węgla w sprzyjających warunkach. Węgiel bowiem utlenia się również w temperaturze powietrza kopalnianego. Jest to reakcja egzotermiczna i w warunkach słabego chłodzenia powoduje wzrost temperatury. Powyżej temperatury 60°C szybkość utleniania znacznie wzrasta. W miarę dalszego wzrostu temperatury węgiel odgazowuje się, wydzielają się węglowodory o charakterystycznym, zapachu nafty. Równocześnie pojawia się tlenek węgla.

Gdy temperatura nagrzewającego się węgla przekroczy temperaturę zapłonu, wówczas następuje samozapłon. Temperatura zapłonu wynosi dla węgli brunatnych około 250°C, dla węgli kamiennych około 350°C, dla antracytów 440°C.

Samozapaleniu sprzyja rozkruszenie węgla, a więc ciśnienie i obecność składników kruchych (fuzyt, witryt), wilgotność, obecność pirytów oraz niewłaściwy system eksploatacji i wentylacji.

Pierwszym objawem rozwijającego się pożaru jest duszna atmosfera, zaparowanie powietrza, pocenie się ociosów i stropu oraz wyczuwanie ciepła przy dotknięciu calizny węglowej. W pewnej fazie powstawania pożaru wyczuwa się zapach nafty. Dalszym ob­jawem pożaru są dymy, początkowo smugowe, jasnoniebieskie, które w miarę rozwoju pożaru ciemnieją i gęstnieją. Na końcu pojawia się płomień.

PAMIĘTAJ. Jeżeli wyczujesz zapach nafty, to natychmiast zbadaj wykrywaczem obecność i stężenie tlenku węgla stanowiącego niebezpieczeństwo dla życia ludzi. Zawiadom dozór!

W oddziałach eksploatujących węgiel skłonny do samozapalenia prowadzi się obecnie wczesne wykrywanie pożarów. Najczęściej stosowana metoda Olpińskiego polega na systematycznym, okresowym pobieraniu próbek powietrza w wybranych punktach zagrożonych rejonów. Analiza chemiczna próbek oraz obserwacja ubytku tlenu i wzrostu zawartości dwutlenku węgla sygnalizuje rozwijanie się procesu samozapalenia.

Temat: 9.2. Gazy pożarowe.

W czasie pożarów w powietrzu kopalnianym pojawiają się gazy będące:

- produktami utlenienia węgla (dwutlenek węgla, tlenek węgla),

- produktami suchej destylacji węgla, w czasie której powstają: dwutlenek węgla, tlenek węgla, wodór, metan i inne węglowodory.

Pojawia się również para wodna i inne gazy w niewielkich ilościach. Gazy pożarowe mają działanie duszące i trujące. Niektóre ich składniki, a mianowicie tlenek węgla, metan, węglowodory ciężkie oraz wodór, są palne i zmieszane w odpowiednim stosunku z powie­trzem tworzą mieszaninę wybuchową.

W tabl. 9.1 podano granice wybuchowości gazów palnych powstających w czasie pożarów w kopalniach węgla.

Tablica 9.1. Granice wvbuchowości ¢azów palnych

Najłatwiej może dojść do wybuchu wodoru i węglowodorów. Benzynowa lampa wskaźnikowa nie jest bezpieczna w atmosferze zawierającej wodór i niektóre węglowodory, w związku z czym użycie jej w czasie akcji pożarowych jest wzbronione.

W gazach pożarowych występuje nie jeden lecz kilka gazów palnych. Gazy te, jakkolwiek stężenie każdego z nich z osobna może być poniżej granic wybuchowości podanych w tabl. 9.1, razem mogą tworzyć mieszaninę wybuchową.

W polskich kopalniach określa się niebezpieczeństwo wybuchu gazów pożarowych na podstawie współczynnika Le Chatelier'a ujętego wzorem

Jeżeli L > 0,6, to istnieje realna groźba wybuchu przy minimalnej ilości tlenu 0₂, którą oblicza się ze wzoru

W podanych wzorach ilości gazów (CH₄, H₂ CO, C_nH_m ujmuje się w procentach, np. gdy analiza chemiczna wykazuje 3% CH₄, wtedy we wzorze wstawia się 3.

W czasie pożaru należy pobierać próbki z prądu powietrza wypływającego z pożaru, poddawać je analizie chemicznej oraz na podstawie wyników obliczać współczynniki wybuchowości w celu uzyskania prawidłowej oceny zagrożenia i użycia właściwych środków gaśniczych.

Obecnie istnieją przyrządy, tzw. eksplozymetry i chromatografy; które umieszczone w prądzie wylotowym z ogniska pożaru analizują i na bieżąco podają zagrożenia wybuchem gazów pożarowych.

W czasie pożaru w kopalni węgla Zofiówka (w dniu 7.4.1975) zastosowano eksplozymetr firmy Oldham do kontroli wybuchowości gazów wypływających z ogniska pożarowego. Pozwoliło to na właściwe kierowanie akcją gaśniczą, polegającą na użyciu ga­zów gaśniczych, które dodane do mieszaniny wybuchowej zmieniają jej skład, rozrzedzają niebezpieczne gazy i usuwają niebezpieczeństwo wybuchu.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego ma urządzenie, tzw. chromatograf, o działaniu podobnym jak eksplozymetr.

Temat: 9.3. Zapobieganie pożarom podziemnym.

9.3.1. Wiadomości ogólne

Zapobieganie pożarom podziemnym jest związane zawsze z pewnymi rygorami i kosztami. W każdym przypadku trzeba pamiętać, że zarówno jedne, jak i drugie nie pozostają w żadnym stosunku do strat oraz kosztów, które powodują pożary lub ich skutki.

W polskim górnictwie zasady i wytyczne dotyczące ochrony przeciwpożarowej oraz zwalczania pożarów są ujęte w Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 1 sierpnia 1969 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa pożarowego w podziemnych zakładach górniczych.

Każdy większy pożar zaistniały w kopalni jest analizowany, przy czym rozpatrywane są szczegółowo przyczyny jego powstania, przebieg i sposób likwidacji. Na tej podstawie wyciągane są wnioski i wydawane polecenia, mające na celu uniknięcie w przyszłości podobnych pożarów. Prawie każde zarządzenie w sprawie zapobiegania pożarom podziemnym, krępujące nieraz i kłopotliwe, ma swoje uzasadnienie w doświadczeniach, niekiedy bardzo przykrych, a nawet tragicznych.

Ogólnie środki zapobiegawcze przeciwpożarowe można podzielić na środki techniczne, technologiczne i organizacyjne.

Temat: 9.3.2. Techniczne środki zapobiegawcze.

Dotyczą one stosowania rygorów obowiązujących przy wznoszeniu i urządzeniu zakładów górniczych oraz stosowania odpowiednich maszyn i urządzeń do prowadzenia eksploatacji złoża. Rygory te ujęte są w „Przepisach bezpieczeństwa", zarządzeniach urzędów górniczych i resortów zarządzających zakładami górniczymi.

Kopalnie węgla zobowiązane są do stosowania obudowy niepalnej we wszystkich wyrobiskach korytarzowych z wyjątkiem chodników wykonywanych wewnątrz rejonów wentylacyjnych o docelowej długo­ści mniejszej od 300 m i krótkotrwałym okresie użytkowania.

We wszystkich kopalniach:

- wieże szybowe i budynki przyszybowe oraz inne budynki w promieniu 20 m od szybu, sztolni lub upadowej wdechowej powinny być wykonane z materiałów niepalnych;

- wloty do szybów, sztolni i upadowych wdechowych z powierzchni powinny być wyposażone w urządzenia niepalne, pozwalające na szybkie i szczelne ich zamknięcie w razie pożaru na powierzchni;

- mosty wentylacyjne powinny być wykonane z materiału niepalnego;

- komory podziemne należy wykonywać w kamieniu lub kopalinie niepalnej, a w razie wykonania ich w złożu kopaliny palnej powinny mieć obudowę niepalną; dojścia do komór należy zaopatrzyć w szczelnie zamykające się drzwi stalowe;

- na wszystkich poziomach w pobliżu szybów wdechowych powinny być zbudowane z materiałów niepalnych przeciwpożarowe tamy bezpieczeństwa z drzwiami stalowymi;

- w zakładach górniczych wydobywających kopaliny palne powinny być postawione również:

a) przeciwpożarowe tamy bezpieczeństwa z drzwiami w prądach grupowych wlotowych oraz we wlotowych i wylotowych prądach rejonowych oraz prądach przewietrzających komory,

b) przeciwpożarowe tamy bezpieczeństwa bez drzwi na wszystkich poziomach w niedalekiej odległości od szybów wydechowych oraz wewnątrz rejonów wentylacyjnych w po­kładach skłonnych do samozapalenia (w pobliżu tam bezpieczeństwa bez drzwi powinien być nagromadzony materiał niezbędny do ich szybkiego zamknięcia);

- zakłady górnicze wydobywające kopaliny palne powinny być wyposażone w przeciwpożarowe rurociągi wodne;

- taśmy przenośników i opony przewodów elektrycznych nie mogą być wykonane z materiałów łatwo palnych; w kopalniach węgla przenośniki taśmowe powinny być wyposażone w taśmę trudno palną, a zespoły napędowe powinny być zaopatrzone w samoczynne urządzenia gaśnicze;

- kombajny i zespoły wrębiająco-ładujące stosowane w polach metanowych powinny być wyposażone w metanomierze kombajnowe.

Niezależnie od wymienionych zaleceń we wszystkich punktach zagrożonych powstaniem pożaru powinna być zgromadzona dostateczna ilość środków gaśniczych (piasek, pył kamienny itp.) oraz urządzeń gaśniczych, jak gaśnice, hydronetki, agregaty gaśnicze.

Każda kopalnia, powinna mieć odpowiednią ilość środków gaśniczych oraz narzędzi i materiałów potrzebnych do prowadzenia akcji przeciwpożarowej. Środki te powinny być przechowywane w odpowiedniej ilości w przeznaczonych do tego celu składach podziemnych, a więc w komorach przeciwpożarowych poziomowych i oddziałowych oraz w pociągach przeciwpożarowych, znajdujących się na każdym poziomie.

Temat: 9.3.3. Technologiczne środki zapobiegawcze.

W kopalniach węgla zagadnieniem zasadniczym z punktu widzenia profilaktyki przeciwpożarowej jest stosowanie właściwego systemu wybierania. Jest to specjalnie ważne w przypadku wybierania pokładów samozapalnych i pokładów grubych.

Stosowany system powinien zapewniać:

- czyste wybieranie pokładu (bez pozostawienia skruszonego węgla w zrobach, nóg, płotów, przypiętych łat węgla itp.),

- szybki postęp frontu wybierania,

- prawidłową likwidację wybranej przestrzeni,

- niedopuszczenie powietrza do zrobów.

Wymienione warunki spełniają najlepiej ścianowe systemy wybierania. Wprowadzenie tych systemów i wyeliminowanie systemów zabierkowych znacznie zmniejszyło liczbę pożarów endogenicznych w polskim górnictwie węglowym.

Pokłady grube, skłonne do samozapalenia najkorzystniej jest wybierać warstwami, przy czym poszczególne warstwy należy wybierać systemami ścianowymi.

Duże znaczenie w profilaktyce przeciwpożarowej ma tamowanie zrobów. Celem jego jest niedopuszczenie powietrza do zrobów i wyeliminowanie tym sposobem możliwości powstania tam pożaru endogenicznego. Powinno być ono szczelne i terminowe, aby zapobiegało w porę powstaniu pożaru.

Niekiedy samo wykonanie wyrobisk korytarzowych powoduje spękanie calizny węglowej, co stwarza możliwości samozapalenia węgla. W celu niedopuszczenia do penetracji powietrza w szczelinach powstałych wskutek spękania, wskazane jest uszczelnienie calizny węglowej przez wtłaczanie mleka wapiennego, mleka cementowego_. lub zawiesiny pyłu węglowego z wodą (kop. Centrum). Wymienione, mieszaniny wtłacza się pompą do otworów o średnicy 42 mm. Pomocne jest również torkretowanie ociosów, stropu, obudowy oraz pokrywanie powierzchni wyrobisk chemicznymi środkami uszczelniającymi, jak lateks, pasta chlorkowo-magnezowa itp.

Temat: 9.3.4. Organizacyjne środki zapobiegawcze.

Każdy zakład górniczy powinien mieć odpowiednio zorganizowaną i wyposażoną służbę przeciwpożarową. W kopalniach węgla w skład służby przeciwpożarowej wchodzą:

- kierownik ruchu zakładu i wyznaczone przez niego osoby dozoru ruchu,

- służba wentylacyjna,

- służba ratownictwa górniczego,

- oddział ochrony przeciwpożarowej dołu kopalni,

- służba pożarnicza powierzchni kopalni.

Do najważniejszych zadań służby przeciwpożarowej należy zapo­bieganie pożarom, utrzymywanie w należytej gotowości sprzętu i urządzeń gaśniczych oraz szkolenie załogi w zakresie posługiwania się sprzętem gaśniczym i zachowania się w razie zaistnienia pożaru Przynajmniej raz w roku powinno się wyprowadzić załogę drogami ucieczkowymi. Każda osoba zjeżdżająca na dół powinna być wyposażona w sprawny pochłaniacz ochronny lub tlenowy aparat ucieczkowy, z wyjątkiem osób wyposażonych w tlenowe aparaty ratownicze.

Pochłaniacz ucieczkowy lub aparat ucieczkowy należy mieć zawsze przy sobie od chwili zjazdu do wyjazdu na powierzchnię.

Wszyscy pracownicy zatrudnieni w podziemnych wyrobiskach górniczych powinni być zaznajomieni:

- z zagrożeniem pożarowym występującym w tych wyrobiskach oraz ze sposobem zapobiegania pożarom,

- z zasadami zachowania się w czasie pożaru,

- ze sposobami gaszenia pożaru i posługiwania się urządzeniami i sprzętem gaśniczym,

- z użyciem sprzętu ochrony osobistej, tj. pochłaniaczy uciecz­kowych lub tlenowych aparatów ucieczkowych.

W działalności zapobiegania pożarom podziemnym wymagana jest aktywna pomoc całej załogi.

Każdy zatrudniony ma obowiązek:

- brać czynny udział w pouczeniach, instruktażach i ćwiczeniach przeciwpożarowych,

- chronić urządzenia przeciwpożarowe oraz środki gaśnicze i używać ich tylko do właściwych celów (przeciwpożarowych),

- niedociągnięcia w zakresie ochrony przeciwpożarowej natychmiast usuwać lub zgłaszać dozorowi.

Każdy zakład górniczy powinien mieć aktualny plan akcji na wypadek pożaru. Plan ten powinien zawierać przede wszystkim:

- mapy pokładowe z aktualnym stanem robót górniczych, kierunkami przepływu powietrza i urządzeniami wentylacyjnymi,

- plany i schematy sieci wentylacyjnej, podsadzkowej, rurociągów wodnych, rurociągów powietrza sprężonego, sieci telefonicznej i elektrycznej, sieci nadzorowania zagrożenia metanowego oraz chodników wodnych,

- dane liczbowe dotyczące wydajności i depresji wentylatorów,

- spis sprzętu przeciwpożarowego i jego lokalizację,

- wytyczne wycofania ludzi oraz instrukcje o organizacji i prowadzeniu akcji przeciwpożarowej.

Plan akcji przeciwpożarowej przechowuje dyspozytor kopalni. Powinien być aktualizowany przez wyznaczone osoby.

W celu sprawdzenia przygotowania kopalni do akcji przeciwpożarowej dyrektor okręgowego urzędu górniczego powinien co najmniej raz w roku:

- zarządzić przeprowadzenie próbnego alarmu przeciwpożarowego w każdej kopalni,

- przeprowadzić kontrolę znajomości przez osoby kierownictwa ruchu zasad prowadzenia akcji pożarowej oraz przygotowania kopalni do zwalczania pożarów.

Temat: 9.4. Zachowanie się załogi w czasie pożaru.

Każdy, kto zauważy pożar albo jego objawy pod ziemią lub na powierzchni, obowiązany jest niezwłocznie:

- uruchomić sygnalizację alarmową i ostrzec zagrożonych ludzi,

- zastosować osobiście lub łącznie z innymi pracownikami wszystkie środki mające na celu zgaszenie pożaru,

- zawiadomić o powstaniu pożaru najbliższą osobę kierownictwa lub dozoru ruchu oraz dyspozytora zakładu.

Należy dzialać rozsądnie. Mały lokalny pożar w stadium powstawania, który można zgasić znajdującymi się na miejscu środkami gaśniczymi (gaśnice, piasek, woda itp.), należy natychmiast gasić. W każdym przypadku pożar należy zgłosić do dyspozytora w celu uruchomienia akcji ratowniczej i przeciwpożarowej.

W meldunku o pożarze należy podać:

- kto zgłasza pożar,

- gdzie się pali,

- co się pali,

- czy są ludzie w niebezpieczeństwie,

- skąd podawany jest meldunek.

Jeżeli jest na miejscu więcej ludzi; to trzeba rozdzielić czynności - jedni powiadamiają dyspozytora, inni zagrożoną załogę, dozór itd. Jeżeli dymy kierują się tam, gdzie pracują ludzie (np. do ściany), to najważniejszą czynnością jest ostrzec ich o grożącym niebezpieczeń­stwie.

W górnictwie obowiązują umówione sygnały. Uderzając szybko, raz po raz w rury ogłasza się wszystkim - alarm.

W sprawie wycofania się obowiązują sygnały:

- szereg uderzeń szybko po sobie, a potem cztery w odstępach oznacza nakaz wycofania się pod prąd powietrza,

- szereg uderzeń szybko po sobie, a potem sześć w odstępach oznacza nakaz wycofania się z prądem powietrza.

Jeżeli na miejscu zabudowana jest instalacja alarmowa, to należy z niej korzystać.

Po usłyszeniu w miejscu pracy sygnałów alarmu z nakazem wycofania się albo po otrzymaniu telefonicznego nakazu wycofania się należy wycofywać się od razu, bez straty czasu na ubieranie, zbieranie narzędzi itp. Wycofywać się należy drogą znaną.

W razie wycofywania się w dymach należy używać pochłaniaczy ochronnych lub tlenowych aparatów ucieczkowych, a jeżeli to jest niemożliwe, należy usta i nos zasłonić mokrą chusteczką.

W przypadku niemożności wycofania się ze strefy zagrożenia, jeśli w oddziale są rurociągi powietrza sprężonego, należy udać się do ślepego chodnika, do którego jest doprowadzone powietrze sprężone i urządzić tam prowizoryczny schron przeciwpożarowy. Wykonanie takiego schronu polega na otamowaniu się od strony dopływu powietrza tamą z desek, płótna, stojaków, odzieży i otwarciu dopływu powietrza sprężonego do izolowanego w ten sposób pomieszczenia. Przebywając w schronie należy dawać sygnały, uderzając żelaznym przedmiotem w rurociąg, oszczędzać posiadaną żywność i wodę, oszczędzać światło oraz ustalić dyżurnych, których obowiązkiem jest czuwać, gdy inni śpią.

Pamiętać, że jest to ostateczność!

W specjalnie zagrożonych odcinkach kopalni urządza się schrony ucieczkowe dla załogi na wypadek niebezpieczeństwa. Schrony takie są odpowiednio wyposażone i mają łączność telefoniczną.

Temat: 9.5. Budowa i zastosowanie pochłaniacza ochronnego.

Pochłaniacz ochronny umożliwia ludziom wyjście z zagrożonych przez dymy i gazy pożarowe wyrobisk górniczych. Jego działanie polega na oczyszczaniu powietrza z tlenku węgla. Skutecznie więc ratuje człowie­ka w atmosferze zatrutej tlenkiem węgla, ale z dostateczną ilością tlenu do oddychania.

W polskich kopalniach stosowane są powszechnie pochłaniacze POG-7 i POG-8. Różnica między nimi polega na tym, że pochłaniacz POG-8 ma dodatkową wkładkę ze specjalnej tkaniny zatrzymującej aerozole (dymy) powstające w czasie palenia się na przykład taśmy przenośnikowej.

Rys. 9.1. Pochłaniacz ochronny typu POG-7

1 - spinacz, 4 - taśmy elastyczne,

2 - taśma nośna, 5 - ściskacz nosa,

3 - puszka zewnętrzna, 6 - pochłaniacz właściwy

Pochłaniacz ochronny typu POG-7 (rys. 9.1) składa się z puszki z taśmą nośną, w której jest pochłaniacz właściwy wraz z ustnikiem i zaworem wydechowym.

W razie potrzeby użycia pochłaniacza w czasie wycofywania się ze strefy zagrożenia pożarowego silnym pociągnięciem za języczek odrywa się spinacz, rozłącza się obie części taśmy ściągającej, wyrzuca się puszkę zewnętrzną i wyjmuje pochłaniacz właściwy. Po włożeniu ustnika do ust i zaciśnięciu zębami jego zaczepów zakłada się na nos ściskacz, a na głowę nasuwa elastyczne taśmy podtrzymujące pochłaniacz przy ustach.

W czasie oddychania powietrze zawierające tlenek węgla wchodzi do pochłaniacza przez otwór wlotowy i w warstwie osuszacza zostaje pozbawione wilgoci, a w następnej warstwie hopkalitu jest oczyszczone z tlenku węgla. Uwolnione od tlenku węgla powietrze przecho­dzi jeszcze przez warstwę filtracyjną, która zatrzymuje zanieczyszczenia stałe, a następnie przez zawór wdechowy przechodzi do ustnika i płuc użytkownika. Powietrze wydychane wydostaje się na zewnątrz przez ustnik i zawór wydechowy. Na pochłaniaczu właściwym umieszczony jest worek przeciwpyłowy, zabezpieczający przed zanieczyszczeniami otworu wlotowego pyłami grubymi i zawiesinami smolistymi, znajdującymi się w dymach pożarowych. Grzanie się pochłaniacza świadczy o jego prawidłowym działaniu.

Pochłaniacz wrażliwy jest na wilgoć, dlatego podczas jego użytkowania ślinę należy połykać, a nie odprowadzać do ustnika. Ponadto przy przechodzeniu przez wodę i miejsca mokre należy ochraniać pochłaniacz przed przedostaniem się wody do jego wnętrza. Ze względu na ograniczony czas działania pochłaniacza (60 min) wycofywanie się ze strefy zagrożonej powinno odbywać się drogą najkrótszą, przy czym nie należy biec ani wykonywać czynności powodujących nadmierny wysiłek. W końcowej fazie działania pochłaniacza mogą wystąpić wyraźne trudności w oddychaniu. Wówczas należy zdjąć z niego worek przeciwpyłowy. Ustnik pochłaniacza można wyjąć z ust i zdjąć ściskacz nosa dopiero w miejscu bezpiecznym, tj. w prądzie powietrza świeżego. Pochłaniacz typu POG służy wyłącznie do jednorazowego użytku i musi być bardzo szczelnie zamknięty, gdyż to jest warunkiem jego sprawnego działania.

W kopalniach i w rejonach zagrożonych nagłymi wyrzutami gazów i skał oraz w drążonych wyrobiskach węglowych i węglowo-kamiennych o wybiegu większym od 300 m wyposażonych w przenośniki taśmowe wszyscy górnicy zamiast pochłaniaczy zobowiązani są mieć tlenowe aparaty ucieczkowe typu np. AU-9L.

Czas działania pochłaniacza ochronnego jest ograniczony i wynosi jedną godzinę. Wycofując się w pochłaniaczu ochronnym, należy unikać większych wysiłków (nie biegać). Ustnik można wyjąć z ust i zdjąć ściskacz nosa dopiero po wydostaniu się w bezpieczne miejsce.

Temat: 9.6. Zwalczanie pożarów.

1. Grupy pożarów

Zależnie od stanu skupienia spalających się w czasie pożaru materia­łów i charakteru ich spalania pożary zalicza się do jednej z pięciu podstawowych grup:

- grupa A - pożary ciał stałych pochodzenia organicznego, przy spalaniu których występuje zjawisko żarzenia (pożary drewna, papieru, słomy, węgla, koksu itp.);

- grupa B - pożary cieczy palnych i substancji stałych topiących się wskutek ciepła wytwarzającego się przy pożarze (pożary benzyny, olejów, tłuszczów, lakierów, stearyny, parafiny itp.);

- grupa C - pożary gazów palnych (metanu, propanu, acetylenu, wodoru, gazu świetlnego);

- grupa D - pożary metali lekkich, takich jak magnez, sód, lit i ich stopy oraz uran;

- grupa E - pożary kwalifikujące się do wymienionych uprzednio (A, B, C, D), występujące w obrębie urządzeń elektrycznych znajdujących się pod napięciem.

Podział ten znajduje swoje odbicie w oznakowaniu środków gaśniczych. Trzeba bowiem pamiętać, że nie wszystkie pożary można gasić wodą. Gaszenie wodą pożarów zaliczonych do grupy B, C, D oraz E jest wzbronione i może skończyć się poparzeniem lub porażeniem ga­szących. W związku z tym na terenie całej Polski, a także wielu innych krajów wszystkie środki gaśnicze mają odpowiednie oznakowanie.

Jeżeli na gaśnicy są litery B, C, E, to można nią gasić pożary tych grup. Pożary grupy A można gasić wszelkimi środkami gaśniczymi. Przy gaszeniu pożaru trzeba najpierw uprzytomnić sobie co się pali, potem sprawdzić gaśnicę, czy nadaje się do gaszenia tej grupy pożarów (czy jest na niej litera odpowiadająca palącym się ciałom) i potem dopiero gasić.

Temat: 9.6.2. Środki gaśnicze i sprzęt gaśniczy.

Środki gaśnicze są to materiały stałe, ciekłe lub gazowe utrudniające proces palenia i w efekcie swojego działania gaszące pożar. Utrudnienie to następuje przez:

- odcięcie dostępu tlenu do palącego się ciała,

- obniżenie temperatury gaszonego przedmiotu poniżej tempera­tury zapłonu przez odbieranie pożarowi ciepła.

Sprzętem gaśniczym nazywa się sprzęt używany do wytwarzania i doprowadzenia środków gaśniczych do ognisk pożarowych. Do sprzętu gaśniczego zalicza się pompy pożarnicze, węże, gaśnice, hydronetki, agregaty gaśnicze, rurociągi przeciwpożarowe itp.

Gaśnice są to metalowe przenośne zbiorniki napełnione środkami gaśniczymi, zaopatrzone w urządzenia wyrzucające automatycznie zawartość zbiornika na zewnątrz. Agregat gaśniczy stanowi jednostkę większą o_. pojemności 60 1.

Do najbardziej rozpowszechnionych środków gaśniczych należą:

- woda,

- piany gaśnicze,

- dwutlenek węgla,

- proszki gaśnicze,

- halony,

a także piasek, pył kamienny, podsadzka hydrauliczna itp.

Woda jest najpowszechmej stosowanym środkiem gaśniczym. Dzięki swym własnościom fizycznym (wysokie ciepło właściwe i wysokie ciepłoparowania) woda ma duże własności chłodzenia pożaru. Oprócz tego powstająca wokół pożaru para wodna zmniejsza stężenie tlenu bezpośrednio przy pożarze. Woda może przenikać do wnętrza zagrożonych paleniem przedmiotów (np. nasiąkanie drewna) i utrudnić ich zapalenie.

a) b) c)

Rys. 9.2. Prądownice

a - zwykła, 5 - pierścień gumowy,

b - zamykana zaworem wrzeciono­wym 6- nakrętka do regulacji strumienia rozpyla-

c - zamykana kurkiem, nego lub rozpraszanego,

d - uniwersalna; 7 - wrzeciono zaworowe,

1 - pyszczek, 8 - nakrętka do regulacji strumienia zwartego,

2 - wrzeciono, 9 - okładzina,

3 - kurek, 10 - łącznik nasadowy,

4 - szczelina pierścieniowa, 11 - uszczelka

Woda może być podawana do pożaru z rurociągów podsadzkowych, rurociągów przeciwpożarowych lub pompami pożarniczymi za pośrednictwem węży strażackich.

Każda kopalnia węgla powinna mieć przeciwpożarowe rurociągi wodne oraz zbiorniki wodne do ich zasilania odpowiednio wyposażone, utrzymywane i kontrolowane.

W kopalniach mających instalację podsadzki hydraulicznej rurociąg podsadzkowy należy doprowadzić do każdej ściany zawałowej, w której przewiduje się przypinanie warstw węgla lub pozostawienie w zrobach węgla z nadległego pokładu pozabilansowego. Przy gaszeniu małych, nie rozwiniętych jeszcze pożarów pomocne są tzw. hydronetki, stanowiące połączenie pompy ssąco-tłoczącej ze zbiornikiem wody.

Zakończenie węża strażackiego stanowi prądownica, służąca do formowania strumienia wody kierowanego do pożaru. Zależnie od okoliczności można gasić strumieniem zwykłym (skupionym), strumieniem rozpylającym lub rozpraszającym, mającym postać mgły lub deszczu. Żądany strumień uzyskuje się przez zastosowanie właściwej prądownicy. Prądownica uniwersalna (rys. 9.2) zezwala na uzyskanie różnych rodzajów strumieni.

Duże ilości wody gaśniczej można uzyskać wykorzystując rurociągi podsadzkowe.

Piany gaśnicze są to piany złożone z pęcherzyków powietrza lub dwutlenku węgla, izolujące płonący materiał od dostępu tlenu. Piany gaśnicze mogą być wytwarzane mechanicznie lub chemicznie.

Gaśnica pianowa (rys. 9.3a) jest wypełniona roztworem wodnym kwaśnego węglanu sodu z dodatkiem środków pianotwórczych. We wnętrzu zbiornika umieszczone jest naczynie szklane zawierające kwas siarkowy.

W razie pożaru podchodzi się z gaśnicą możliwie najbliżej źródła ognia, odwraca się ją dnem do góry i uderza o twarde podłoże, tak aby zbijak znajdujący się na pokrywie gaśnicy został wciśnięty do oporu.

Naczynie z kwasem siarkowym zostaje wtedy rozbite, a działanie kwasu siarkowego na kwaśny węglan sodu powoduje intensywne wydzielanie się dwutlenku węgla, który wyciska ciecz na zewnątrz. Z cieczy powstaje gęsta piana, która me dopuszcza powietrza do ognia, a zawarta w niej woda wychładza pożar.

Gaśnice te nadają się do gaszenia cieczy palnych (B) - nie nadają się do gaszenia urządzeń elektrycznych pod napięciem.

Do zwalczania pożarów używane są również urządzenia do wytwarzania piany, w których wytwarzana jest piana gaśnicza. Dwutlenek węgla stanowi uniwersalny środek gaśniczy, stoso­wany przeważnie w stanie ciekłym. Stosowany jest w gaśnicach oraz agregatach śniegowych do gaszenia pożarów grupy A, B, C i E.

Gaśnica śniegowa (rys. 9.3b) jest napełniona skroplonym dwutlen­kiem węgla w ilości około 6 kg. Otwarcie zaworu 11 powoduje nagłe parowanie dwutlenku węgla i powstały gaz pod ciśnieniem 4 do 7 MPa (40 do 70 at.) wydobywa się z gaśnicy rurą wylotową 14; przy wytrysku przybiera on postać płatków śniegu, który chłodzi płonący przedmiot. Przechodząc w stan gazowy, jako gaz cięższy od powietrza zamyka dostęp powietrza do ognia.

Rys. 9.3. Gaśnice

a - pianowa, 1 - zbiornik, 11 - zawór,

b - śniegowa, 2 - pokrywa, 12 - rurka syfonowa,

c - proszkowa; 3 - zbijak, 13 - wąż gumowy opancerzony

4 - główka zbijaka, 14 - rura wylotowa,

5 - ostrze zbijaka, 15 - rękojeść rury wylotowej,

6 - naczynie z kwasem siarkowym, 16 - rurka górna,

7 - dysza, 17 - butla z ciekłym CO2,

8 - bezpiecznik, 18 - wylot,

9 - uszczelka, 19 - kaptur,

10 - kosz naczynia z kwasem, 20 - uchwyt gaśnicy

Proszki gaśnicze składają się głównie z węglanu sodu lub kwaśnego węglanu sodu. Ich działanie polega na izolowaniu płonącego ciała od dostępu tlenu, ponieważ w wyższych temperaturach topią się, tworząc izolacyjne szkliwo na powierzchni ciał palnych. Stosuje się je w gaśnicach i agregatach proszkowych. Służą do gaszenia pożarów grupy A, B, C, D i E.

Gaśnica proszkowa (rys. 9.3c) wypełniona jest proszkiem zawierają­cym 98% węglanu sodu i około 2% ziemi okrzemkowej. Pył ten wyrzucany jest z gaśnicy ciśnieniem dwutlenku węgla, znajdującym się w osobnym zbiorniku 17, dając obłok długości 8 do 16 m.

Halony są węglowodorami, w których atomy wodoru zostały zastąpione częściowo lub całkowicie chlorowcami (np. CC1₄, zwany pospolicie tetrą, CH₂C1Br, CF₄ i in.). Ich działanie gaśnicze polega głównie na działaniu antykatalitycznym w stosunku do reakcji palenia, co powoduje hamowanie procesu palenia. Obok tego mają one - podobnie jak poprzednio omówione środki gaśnicze - zdolność wychładzania pożaru, a gazy z nich powstałe - mając masę właściwą dwa do osiem razy większą od powietrza - skutecznie odcinają dopływ powietrza do pożaru. Nadają się do gaszenia wszelkich pożarów. W kopalniach stosowanie ich jest ograniczone, głównie z uwagi na toksyczność. Gaśnice halonowe nadają się do gaszenia pożarów samochodów i ciągników.

Do środków gaśniczych zalicza się również - stosowane coraz częściej w zwalczaniu pożarów podziemnych - gazy gaśnicze, znane również jako gazy obojętne. Przez gazy gaśnicze należy rozumieć gazy, które są niepalne, nie podtrzymują palenia i nie wchodzą w reakcje chemiczne z gaszonymi materiałami.

W kopalniach węgla do wytwarzania i tłoczenia gazów obojętnych do otamowanego pola pożarowego, w celu niedopuszczenia do wybuchu gazów palnych i przyspieszenia gaszenia pożarów, stosuje się gazowy agregat gaśniczy (GAG).

Działanie tego agregatu polega na zasysaniu powietrza z otoczenia i redukcji zawartego w nim tlenu przez spalanie paliwa naftowego. Jednocześnie energia spalin zasila turbinę gazową, która napędza sprężarkę, zespoły paliwowe i prądotwórcze. Gorące gazy spalinowe, wypływające z zespołu napędowego, są dodatkowo spalane (dopalane), a następnie ochładzane parą wodną.

W wyniku tego uzyskuje się mieszaninę gazów o składzie:

- tlenu od 2 do 4%,

- dwutlenku węgla od 13 do 16%,

- wodoru i tlenku węgla około 1%,

- pary wodnej od 60 do 65%,

- resztę stanowi azot.

Wytworzoną przez GAG mieszaninę tłoczy się lutniociągami do otamowanej przestrzeni pożarowej. W przestrzeni tej następuje wymieszanie się gazów spalinowych GAG-u z gazami pożarowymi, a powstała w wyniku tego atmosfera zawiera mniej niż 10% tlenu. Wobec tego następuje przerwanie procesu palenia. Ponadto duża ilość pary wodnej, zawartej w gazach spalinowych GAG-u, powoduje odbieranie ciepła z otoczenia, co dodatkowo przyspiesza gaszenie pożaru.

Rodzaj, ilość, rozmieszczenie, sposób przechowywania środków przeciwpożarowych w kopalniach węgla określa Zarządzenie Nr 35 Ministra Przemysłu z dnia 24. 10. 1990 r.

Temat: 9.6.3. Prowadzenie akcji przeciwpożarowej.

Dyspozytor kopalni po otrzymaniu meldunku o pożarze powiadamia niezwłocznie kierownika ruchu zakładu i Okręgową Stację Ratownictwa Górniczego. Akcją przeciwpożarową kieruje kierownik ruchu zakładu górniczego, a do czasu objęcia przez niego kierownictwa, najstarsza służbowo osoba kierownictwa lub dozoru górniczego obec­na w zakładzie. Akcja przeciwpożarowa powinna być prowadzona przede wszystkim w celu ratowania zagrożonych ludzi przy równoczesnym gaszeniu pożaru.

Najważniejszym zagadnieniem w czasie prowadzenia akcji przeciwpożarowej (zwłaszcza w początkowym jej etapie) jest zabezpieczenie ludzi i ratowanie tych, których życie jest bezpośrednio zagrożone. Dozór obowiązany jest wycofać załogę z zagrożonych miejsc. Należy w tym przypadku zachować pełną dyscyplinę, aby dozór mógł dokładnie przeliczyć wycofanych ludzi, gdyż zdarzały się przypadki, że pracownik poszedł samowolnie pod szyb, a dozór i ratownicy szukali go w zagrożonych wyrobiskach górniczych. Zachowanie się załogi w czasie pożaru omówiono w rozdz. 9.4.

Jeżeli nie nastąpiły jakieś zaburzenia wentylacyjne, to dymy z miejsca pożaru kierują się prądami wydechowymi do szybu wydechowego. Przebywanie w prądach wydechowych jest wtedy niebezpieczne. Dlatego też strefę, w której istnieje pożar wraz ze wszystkimi wyrobiskami, którymi płyną prądy wydechowe z pożaru, oraz szyb wydechowy określa się jako strefę zagrożoną.

Strefę zagrożoną wyznacza kierownik akcji pożarowej. Należy wycofać z niej załogę nie zatrudnioną w akcji ratowania ludzi i gaszenia pożaru. Wstęp do strefy zagrożonej jest wzbroniony, a wszelkie dojscia powinny być odpowiednio zabezpieczone i oznako­wane napisami „UWAGA. STREFA ZAGROŻONA! WSTĘP WZBRONIONY!" oraz emblematami trupiej czaszki.

W strefie zagrożonej obowiązują rygory jak w polach metanowych. Nie wolno używać w nich benzynowych lamp wskaźnikowych.

Temat: 9.6.4. Gaszenie ogni otwartych.

W pierwszym stadium gaszenia ogień gasi się wodą lub gaśnicami. Można też usunąć palący się materiał, przedtem zalewając go wodą, zasypując piaskiem lub pyłem kamiennym. Niezależme od tego powinno się usuwać wszelkie ciała palne znajdujące się w sąsiedztwie pożaru w celu niedopuszczenia do objęcia ich pożarem. W niektórych miejscach kopalni, gdzie występuje duże prawdopodobieństwo powstania pożaru, buduje się samoczynnie działające instalacje lub urządzenia gaszące. Mają one czujniki, które przy podwyższonej temperaturze uruchamiają otwarcie wypływów wody lub dwutlenku węgla ze specjalnie przygotowanych zbiorników lub rurociągów.

Jeżeli ogień jest rozwinięty, ale istnieje dostęp do niego, to stosuje się gaszenie wodą lub podsadzką hydrauliczną.

Gaszenie pożaru wodą w podziemnych wyrobiskach gónuczych daje dobre wyniki, ale należy przestrzegać prawidłowego odprowadzenia, dymów i pary wodnej. Ogień należy atakować od strony prądu świeżego powietrza. Ratownicy zatrudnieni przy prądownicach, kierujący stru­mienie wody na ogień ustawieni są od strony świeżego powietrza kierującego się do ognia, a dymy i gorąca para wodna odprowadzane są do szybu wydechowego.

Nagłe odwróocnie się prądu powietrza może spowodować uderzenie gorącej pary i dymów w tych ludzi, powodując oparzenia. Może to nastąpić (odwrócenie prądu powietrza) nawet przy niezbyt silnie rozwiniętym pożarze, jeżeli w prądzie wydechowym pojawi się jakaś przeszkoda, np. zawał, zatopienie pod strop, nieopatrzne zamknięcie jakiejś tamy w strefie wylotu, i wtedy inny szyb wentylacyjny odwróci nawet dobrze ustabilizowany prąd powietrza.

Pamiętać! W wyrobiskach odprowadzających zużyte powietrze z pożaru nie może być żadnych przeszkód, które powodowałyby dodatkowe opory powietrza.

Przed rozpoczęciem lania wody do ognia trzeba rozeznać drogi wydechowe, a szczególnie tę, którą płyną dymy do szybu wydechowego. Najlepiej przejść tę drogę z zastępem ratowników i wszelkie przeszkody, które tam są, usunąć, a które mogą się pojawić - rozeznać. Wozy blokujące przepływ powietrza wyciągnąć, drzwi w tamach pozdejmować z zawiasów, a miejsca, w których droga mogłaby ulec zatopieniu, obserwować.

Do gaszenia używa się również podsadzki hydraulicznej. Dobre wyniki daje gaszenie podsadzką hydrauliczną, gdy ogień jest w dolnej części wyrobiska. Przy ogniach w piętrze, po obcieknięciu wody okazuje się często, że pali się dalej.

W niektórych przypadkach korzystnie jest „utopić pożar", zalewając zaognione wyrobiska wodą.

W celu ugaszenia pożaru należy wykorzystać wszelkie dostępne środki do aktywnego gaszenia. W celu ograniczenia rozwoju pożaru i zwiększenia skuteczności gaszenia należy po wycofaniu załogi ze strefy zagrożonej zmniejszyć ilość powietrza dopływającego do pożaru pod warunkiem, że nie spowoduje to zwiększenia się ilości metanu lub gazów pożarowych. W przypadku gdy w czasie akcji pożarowej występuje zagrożenie wybuchem metanu lub gazów pożarowych, należy zastosować gazy obojętne lub inne środki do obniżenia zawartości tlenu poniżej 10%.

Urządzeniem wytwarzającym gazy obojętne jest gazowy agregat gaśniczy GAG.

Temat: 9.6.5. Gaszenie pożarów podziemnych przez otamowanie.

Gdy nie ma dojścia do ognia, gdy nie można dokładnie określić źródła ognia (np. pożar w zrobach) oraz w przypadkach gdy pożar tak się rozwinął, że niemożliwe jest zgaszenie go sposobem aktywnym, wtedy przystępuje się do otamowania wyrobiska lub zespołu wyrobisk objętych pożarem. Otamowanie ma na celu odcięcie dopływu powietrza do ognia tamami izolacyjnymi, stanowiącymi w tym przypadku tamy pożarowe.

W celu niedopuszczenia do rozszerzenia się pożaru oraz szybkiej izolacji wyrobisk objętych pożarem należy:

- otamować jak najmniejszą przestrzeń wokół ognia,

- jak najprędzej postawić tamy.

Dlatego też w pierwszym etapie buduje się tamy tymczasowe, a po ich wykonaniu w drugim etapie - tamy ostateczne.

W polach metanowych II, III i IV kategorii zagrożenia metanowego pole pożarowe należy izolować tamami przeciwwybuchowymi.

Tymczasowe tamy pożarowe. Mają one na celu szybkie zamknięcie dopływu powietrza do pożaru i przytłumienie ognia. Ich konstrukcja oraz wykonanie powinny być takie, aby można było je zbudować szybko i to niejednokrotnie w trudnych warunkach zadymienia lub wysokiej temperatury.

Stosuje się tamy tymczasowe z płótna, z desek, z gliny, worków wypełnionych piaskiem, betonem i z waty szklanej.

Tamy płócienne buduje się ze specjalnego płótna impregnowanego lub płótna z włókna szklanego, rozpiętego w poprzek chodnika na obudowie i umocowanego do niej gwoździami lub drutem. Uszczelnia się je przy ociosach i stropie płótnem lub watą szklaną. Na spągu uszczelnienie stanowi tzw. fartuch, umocowany przyłożonym kamie­niem lub przysypany piaskiem.

Tamy z płótna stanowią pierwsze, prowizoryczne zamknięcie dopływu powietrza do ognia i bezpośrednio po ich wykonaniu buduje się tamy tymczasowe z desek.

Tamy przenośne pneumatyczne wykonuje się z worków zrobionych z gumowanego płótna. Worki te wypehua się powietrzem z rurociągu powietrza sprężonego lub pompą _.ręczną. Usunięcie tamy polega na wypuszczeniu powietrza i zabraniu worków.

Tamy z waty szklanej buduje się układając worki z watą szklaną (lub maty z waty szklanej) jeden na drugim. Watę trzeba dobrze ugniatać, szczególnie przy ociosach i pod stropem. Od strony wlotu powietrza tamę uszczelnia się lateksem (roztworem syntetycznego kauczuku) lub polewa się pianą gaśniczą z gaśnicy pianowej. Natryskiwanie pianą trzeba powtarzać co godzinę, gdyż jest to zabezpieczenie nietrwale. Natrysk lateksem jest trwały.

Pracę z watą szklaną należy wykonywać w rękawicach, gdyż wbija się ona w ciało, powodując dokuczliwe swędzenie,

Tamy z piasku, betonu lub prefabrykatów wykonuje się układając worki z piaskiem (betonem) lub prefabrykaty jeden na drugim na podobieństwo muru, a potem uszczelnia się je gliną lub lateksem.

Tamy z worków z piaskiem służą również jako przeciwwybuchowe tamy pożarowe stosowane w polach metanowych.

Tamy deskowe wykonuje się podobnie jak tamy izolacyjne opisane w rozdz. 6.4.4.

Tamy ostateczne. Wykonuje się je jako tamy klocowe lub murowe. Sposób ich wykonania jest podobny jak tam izolacyjnych murowych lub klocowych opisanych w rozdz. 6.4.4.

Niekiedy zamiast tam wykonuje się korki podsadzkowe (rys. 9.4). Korek można również wykonać z pyłu kamiennego lub pyłu dymnicowego, pompując ich zawiesinę wodną do otamowanego odcinka.

Rys. 9.4. Korek podsadzkowy

1 - zawarcie podsadzkowe (tama), 2 - rurociąg podsadzkowy, 3 - przerywacz

Przy budowie tam pożarowych, podobnie zresztą jak przy budowie tam izolacyjnych, należy zwracać szczególną uwagę na dobre wykonanie wrębów, które powinny sięgać do zwięzłej calizny, oraz na dokładne uszczelnienie tamy, które wykonuje się z gliny, wapna lub lateksu.

Przeciwwybuchowe tamy pożarowe. Wykonuje się je:

- z gipsu (tamy gipsowe),

- z anhydrytu i pyłów dymnicowych (tamy anhydrytowe),

- układane z worków z piaskiem,

- jako korki podsadzkowe.

Grubość tamy c można obliczyć ze wzoru:

c = 0,094 S (9.3)

gdzie S oznacza powierzchnię przekroju poprzecznego wyrobiska w m².

Na podstawie praktycznych doświadczeń przyjmuje się grubość tam przeciwwybuchowych:

c = 2,0 m dla przekroju wyrobiska do 5 m²,

c = 2,5 m dla przekroju wyrobiska 5 do 10 m²,

c = 3,0 m dla przekroju wyrobiska 10 do 15 m²,

c = 3,5 m dla przekroju wyrobiska powyżej l5 m².

Tamy przeciwwybuchowe powinny być zlokalizowane w mocnym, możliwie nie spękanym górotworze za skrzyżowaniem wyrobisk tak, aby istniała możliwość wykonania szczelnych ostatecznych tam pożarowych.

W czasie budowy należy zapewnić przewietrzanie wyrobisk zaognionych, aby nie dopuścić do powstania nagromadzeń metanu lub wybuchowych gazów pożarowych. Przewietrzanie odbywa się przez specjalnie zabudowany w tamie właz, który powinien być stale otwarty.

Klapy przeznaczone do zamknięcia włazu powinny być zabezpieczone przed samoczynnym zamknięciem.

Tama przeciwwybuchowa powinna być wyposażona w:

- trzy rurki o średnicy 3/4 cala i długości większej od grubości tamy; zakończenia rurek powinny być przystosowane do nasadzenia węża gumowego w celu umożliwienia dokonywania zdalnej kontroli gazów w polu pożarowym za pomocą chromatografu;

- rurę wodną o średnicy 150 mm z syfonem do odprowadzenia wody;

- właz o średnicy 800 mm; w przypadku stosowania agregatów gazów obojętnych należy wykonać dwa włazy (jeden do GAG). Wykonanie tamy przeciwwybuchowej powinno być skontrolowane przez kierownika akcji przeciwpożarowej na dole.

Kontrola tam pożarowych. Ponieważ gaszenie pożaru w otamowanej przestrzeni (polu pożarowym) zależy od szczelności otamowania, dlatego tamy pożarowe powinny być systematycznie kontrolowane. Kontrola stanu tam polega na badaniu:

- szczelności tam i ich sąsiedztwa,

- temperatury,

- składu gazów pożarowych poza tamami.

Szczelność tam pożarowych bada się przez częste bielenie zarówno tam, jak i przyległych do tamy ociosów oraz stropu wyrobiska na odległość 3 m od tamy. Rysy widoczne w białej powłoce wapna świadczą o pojawiających się pęknięciach i powstałych szczelinach. Tamę należy natychmiast ponownie bielić.

Kolejność zamykania tam pożarowych. W pierwszej kolejności zamyka się tamy wlotowe, tzn. tamy zamykające dopływ świeżego powietrza do pożaru. Po zamknięciu wszystkich tam pożarowych na wlocie powietrza wolno przystąpić do zamykania ostatniej tamy na wylocie.

W polach metanowych oraz tam, gdzie istnieje możliwość powstania wybuchowych nagromadzeń metanu i gazów pożarowych przeciwwybuchowe tamy pożarowe (przełazy w tych tamach) należy zamykać jednocześnie w prądzie wlotowym i wylotowym. W czasie zamykania w strefie zagrożonej mogą się znajdować tylko ratownicy i to w liczbie niezbędnej do zamknięcia tam. Po zamknięciu tam należy bezzwłocznie wycofać ze strefy zagrożenia wszystkich ratowników, którzy zamykali tamy (przełazy w tamach). Równoczesne zamykanie tam nie jest konieczne, jeśli zawartość tlenu w polu pożarowym została obniżona poniżej 10% w wyniku zastosowania gazów obojętnych.

Po zamknięciu tam pożarowych należy prowadzić zdalną kontrolę składu gazów w polu pożarowym.

Pole pożarowe. W wyniku otamowania miejsca pożaru powstaje izolowana przestrzeń wyrobisk, którą wraz z przyległą calizną nazywa się polem pożarowym. Wskutek odcięcia dopływu powietrza następuje tłumienie pożaru w otamowanym polu. O właściwym przebiegu procesu gaszenia pożaru informują analizy próbek powietrza pobieranych spoza tam. Wzrost ilości dwutlenku węgla świadczy o wygasaniu pożaru. Mała nawet ilość tlenku węgla świadczy, że pożar utrzymuje się nadal.

Stan pożaru w otamowanym polu pożarowym należy okresowo kontrolować. Granice pola pożarowego wraz z tamami pożarowymi powinny być oznaczone na mapach wentylacyjnych i pokładowych. Tamy pożarowe muszą być okresowo kontrolowane przez wyznaczo­nych obserwatorów, którzy wyniki kontroli wpisują na specjalnej tablicy kontrolnej umieszczonej przy tamie.

Stosowanie gazów obojętnych. W przypadku gdy w czasie akcji pożarowej występuje zagrożenie wybuchem metanu lub gazów pożarowych, wówczas do obniżenia zawartości tlenu poniżej 10% i uniemożliwienia powstania wybuchu należy zastosować gazy obojętne.

Poniżej opisano przebieg akcji pożarowej, w której zastosowanie gazów obojętnych pozwoliło na bezpieczne otamowanie pola pożarowego. W kopalni „X" - w pokładzie 403/1 na poziomie 705, w polu metanowym kategorii IV - powstał pożar wskutek zatarcia się taśm przenośnikowych. Pożar rozwinął się bardzo szybko i ugaszenie go środkami aktywnymi okazało się niemożliwe. Zdecydowano się na tamowanie pola pożarowego.

W celu uniknięcia rozprzestrzenienia się pożaru oraz uniknięcia wybuchu w czasie zamykania pola pożarowego zdecydowano się na wprowadzenie do otamowanej przestrzeni gazów gaśniczych wytwarzanych przez radziecki agregat GIG-4. W pierwszym etapie gaz podawano przy otwartej tamie wylotowej. W wylocie umieszczono eksplozymetr Oldhama, który na bieżąco informował o wybuchowości gazów wylotowych z pola pożarowego.

Gdy ilość tlenu w otamowanej przestrzeni spadła do 2%, wówczas tamę wylotową zamknięto i podawanie gazów gaśniczych stosowano okresowo w czasie, kiedy notowano wzrost ilości tlenu. Podawanie gazów gaśniczych pozwoliło na bezpieczne zamknięcie tamy wylotowej i w sposób skuteczny przyczyniło się do stłumienia pożaru.

Przykład akcji pożarowej. W dniu 2.03.1993 r. o godz. 23^4° dyżurny ratownik Okręgowej Stacji Ratownictwa Górniczego odebrał telefonicznie od dyspozytora kopalni „Y" wezwanie do akcji pożarowej. Pożar pochodzenia endogenicznego powstał w zrobach pokładu 505 na poziomie 400 m, w pobliżu chodnika podścianowego w pokładzie 505 (rys. 9.5).

Rys. 9.5. Schemat sytuacyjny akcji pożarowej

Wyjazd pogotowia OSRG nastąpił o godz. 23⁵². O godzinie 3⁴⁵ doprowadzono energię elektryczną do stanowiska chromatografu znajdującego się w bazie nr 1 (B-1) umiejscowionej w przekopie III poz. 400 m. Rozciągnięto linię wężową nr 1 od chromatografu do miejsca pod stropem, gdzie był widoczny wypływ dymu.

Powołany kierownik akcji wyznaczył strefę zagrożenia, wycofał zagrożoną załogę oraz zmobilizował, oprócz pogotowia OSRG, pięć własnych zastępów ratowniczych. Zlokalizowano bazę nr 2 (B-2) w chodniku kierunkowym I pokładu 508. Wydano polecenie aktywnego gaszenia pożaru przez lanie wody do pochylni VII z dołu od strony dopływu powietrza świeżego oraz rozpoczęto budowę tam pożarowych w formie korków przeciwwybuchowych. Tamy zlokalizowano:

TP-1 - na bazie istniejącej tamy bezpieczeństwa w chodniku podstawowym 505,

TP-2 - w chodniku podstawowym 505 około 20 m od skrzyżo­wania z osadnikiem.

Aby nie dopuścić do rozszerzenia strefy zadymienia, zmniejszono z 205 do 150 mm H₂0 depresję wentylatorów, przez co ustabilizowano prąd główny.

Po otrzymaniu wyników z chromatografu w dniu 3.03.1993 r. kontynuowano budowę tam i aktywnie gaszono ognisko pożarowe strumieniem wody.

W dniu 4.03.1993 r. nastąpił wzrost zagrożenia pożarowego - czego oznaką było wypadnięcie brył żarzącego się węgla trzy metry za tamą. Świadczyło to o przesunięciu się ogniska pożaru w kierunku przekopu polowego III. Natychmiast wydano polecenie zdalnego gaszenia pożaru wodą od strony tamy TP-1 oraz dosadzania obydwu korków gipsiarką i urządzeniem typu Polko.

Ponieważ ogień rozprzestrzenił się na całą szerokość wyrobiska, o godz. 19°° zamknięto przełazy w obydwu tamach.

Po 12 godzinach dokonano pomiaru składu powietrza chromatografem i z wyników pomiaru stwierdzono nieszczelność w obu tamach (korki były wykonane w 90% na sucho).

Kierownik akcji polecił sukcesywne wydłużanie korka TP-1 i wykonanie kolejnego zawarcia w odległości 2 m; powstałą przestrzeń wypełniono betonem rozprężonym DURAFOAM. Korek TP-2 doszczelniono spoiwem „H" za pomocą urządzenia Polko. Również w dniu 5.03.1993 r. od godz. 20"' zaczęto uszczelniać ociosy przy tamie TP-2 pianką IGLONEIGE (kołnierz uszczelniający). Dnia 6.03.1993 r. przedłużono korek TP-1 do 11 m; do prac tych wykorzystano gipsiarkę 5-PSR.

W ostatnim dniu akcji, tj. 7.03.1993 r., zrezygnowano z zastępów obcych. Po stwierdzeniu szczelności tam (według pomiarów chromato­grafu) o godz. 11°^° podjęto decyzję o zakończeniu akcji pożarowej w kopalni „Y".

Temat: 9.7. Otwieranie pól pożarowych.

Jeżeli otamowany pożar został ugaszony, o czym świadczy głównie brak obecności tlenku węgla poza tamami przez dłuższy czas (kilka miesięcy), to można przystąpić do otwarcia pola pożarowego.

Jest to akcja trudna i niebezpieczna, zwłaszcza w polach metanowych. W czasie jej prowadzenia należy się zawsze liczyć z możliwością ponownego powstania pożaru lub wybuchu gazów pożarowych, dlatego też wykonuje się ją w czasie wolnych dni lub na zmianie nocnej, kiedy w kopalni jest najmniej ludzi. Najlepiej wybrać okres, w którym od kilku dni utrzymuje się stała, lekka zwyżka barometryczna. Przed otwarciem tam przygotowuje się materiał do postawienia nowych tam na wypadek, gdyby nagle trzeba było pole pożarowe ponownie zamknąć.

Jako pierwszą otwiera się tamę wylotową, wybijając w niej początkowo mały otwór. Otwór ten powiększa się aż do całkowitego otwarcia tamy. Następnie otwiera się tamę wlotową, po czym przewietrza się pole przez około jedną godzinę, kontrolując stale skład powietrza wylotowego na okoliczność obecności tlenku węgla. Jeżeli tlenek węgla nie pojawia się, to można wejść do pola (wchodzą zastępy ratownicze w aparatach) dla dokonania rozeznania. W przypadku możliwości dojścia do źródła pożaru miejsce to trzeba dokładnie oglądnąć (czy gdzieś nie ma jeszcze czegoś gorącego) i najlepiej zlać dokładnie wodą.

Po dokładnym skontrolowaniu pola można otworzyć pozostałe tamy i przystąpić do oczyszczania wyrobisk aż do wykonywania koniecznych przebudów.

W polach metanowych po otwarciu tam pożarowych (przełazów w tamach) i wznowieniu przewietrzania wyrobisk w polu pożarowym należy wszystkich zatrudnionych w akcji otwierania pola pożarowego wycofać poza strefę zagrożenia oraz prowadzić zdalną kontrolę gazów w polu pożarowym i ilości powietrza przepływającego przez to pole. Po pewnym czasie, ale nie wcześniej niż po 12 godzinach, można wejść do otwartego pola pożarowego i do strefy zagrożenia.

Jeżeli tlenek węgla pojawi się, to pole pożarowe trzeba ponownie zamknąć!

Niekiedy pole pożarowe jest tak duże, że byłoby zbyt wielkim ryzykiem otwierać go od razu całe, gdyż w czasie porządkowania ogień może się ponownie rozpalić. Wtedy zacieśnia się pole pożarowe przez stopniowe zmniejszanie otamowanej przestrzeni.

Pytania kontrolne

1. Wyjaśnij, dlaczego pożary podziemne są jednym z głównych zagrożeń dla kopalni.

2. Wymień znane ci podziały pożarów.

3. Jakie są objawy powstawania pożaru?

4. Co wiesz o technicznych środkach zapobiegania pożarom?

5. Co powinien wiedzieć i znać każdy pracownik, aby właściwie zachować się w momencie zaistnienia pożaru?

6. Podaj sposób użycia pochłaniacza POG-8.

7. Wymień znane ci grupy pożarów - czym je gasimy.

8. Scharakteryzuj podstawowe środki gaśnicze i sprzęt gaśniczy.

9. W jaki sposób gasi się ogień otwarty?

10. Na czym polega gaszenie pożarów podziemnych przez otamowa­nie?

11. Jaka jest kolejność zamykania tam pożarowych oraz otwierania pól pożarowych?