Sztuka romańska – średniowiecze powszechne
W zależności od położenia geograficznego sztuka romańska objawiała się inaczej i podlegała nieustannej ewolucji formalnej wraz z upływem czasu. Regionalne jej odmiany stylistyczne zależały od pojawiających się wzorów. Np. W Niemczech styl romański w architekturze jak i w sztukach przestawiających rozwiną się ze sztuki ottońskiej. Francja posiadała źródła sztuki zróżnicowane i złożone, przez to w sztuce romańskiej w zależności od regionu występują duże różnice. Angielski romanizm był jednolity stylistycznie i w późniejszym okresie stopniowo wykształciły się odrębności lokalne. Sztuka romańska została przywieziona do angli w czasie najazdu Normanów którzy wprowadzili własną odmianę sztuki romańskiej wynikającej z kultury.
Narodziny renesansu Karolińskiego pod rządami dynastii ottońskiej był uwarunkowany racjami politycznymi. Renesans Karoliński próbował zrekonstruować imperium chrześcijańskie sprowadzając je do idealnej postaci w jakiej znajdywało się za czasów panowania Konstantyna Wielkiego. W konsekwencji odwoływał się do wzorów wczesnochrześcijańskich i rzymskich. Zamiarem władców ottońskich było odnowienie przeszłości karolińskiej i ścisłych związków jakie istniały między cesarstwem konstantyna a Włochami. Dlatego ważną częścią dla tego okresu były wzorce karolińskie i dopiero w okresie późniejszym nadeszły zmiany łączące stare wzory z nowymi wpływami sztuki bizantyjskiej i antycznej. Romanizm zainspirowany był reformą kościoła rozprawiającej o idealnym chrześcijaninie prowadzącego życie pełne cnót. Źródła wyszukiwano we wszystkim co wydawało się wartościowe i nie miało znaczenia skąd one pochodzą. Ważne było zachowanie tradycji narodu, zwrócono się do pomników przeszłości w celu studiowania metod technologicznych i aby czerpać inspiracje ze wzorców dawnej sztuki. Np. Skandynawowie pozyskując od anglików technikę budowania kościołów z kamienia sami później sięgali głębiej w temat dopasowując swoje rodzime techniki budownictwa drewnianego do sakralnego, jednocześnie ożywiając style ornamentalne wikińskiej przeszłości i stosując te wzorce w dekoracji nowo powstałych świątyń. Włosi zainspirowani byli sztuką starożytnego Rzymu, zdarzało się tak że okradali wspaniałe ruiny rzymskie w celu pozyskania kolumn i innych elementów które posłużyły im do budowy kościołów. Otaczające tereny ruiny antycznych świątyń posłużyły za wzorce i spowodowały odradzanie się rzeźby i architektury w sztuce romańskiej, dlatego widzimy w niej tak wiele odniesień do antyku, nieograniczającą się tylko do terenów Włoch.
W swoich początkach sztuka romańska rozwijała się nie zależnie od pływów bizantyjskich jednak z początkiem pierwszych krucjat których zadaniem było wyeliminowanie wpływów islamskich a zakorzenienie chrześcijańskich zaczęły falą docierać wpływy bizantyjskie do stylu romańskiego. Wpływ na taki stan rzeczy miał również import sztuki islamskiej na zachód, gdzie posiadało się pewna wiedze o strukturze architektury arabskiej. Sztuka gracka w XI i XII wieku natchniona nadal sztuką późnoantyczna zaszczepiła w sztuce romańskiej formy klasycyzujące oraz przekazała swój sposób patrzenia na ludzkie ciało, anatomię i sposób poruszania się. Fałdy draperii nie służyły do ukrycia a raczej do prezentowały figurę ludzką w przestrzeni trójwymiarowej, takie założenie odbiegało od abstrakcyjnych i dekoracyjnych wartości sztuki romańskiej, zaczęto szukać w takim przypadku kompromisów między tymi dwoma kierunkami. Koniec końców dość częste nawiązywanie do sztuki antycznej doprowadziło do zaniku sztuki romańskiej, na rzecz piękna, realizmu i harmonii.
Mimo różnic regionalnych, w sztuce romańskiej można wyróżnić typowe dla niej cechy co pozwala stwierdzić że jest ona sztuka międzynarodową.
Rzeźba
Wyróżniamy dwa niezależne kierunki rzeźby rozwijające się w sztuce wczesno romańskiej, mianowicie – rzeźbę architektoniczną – wyroby rzemiosła artystycznego np. rzeźbione elementy wyposarzenia kościołów i obiekty przenośne.
Rzeźby tworzone były do wyposarzenia kościołów, mogły być luksusowe naśladujące technikę i styl antycznych modeli.
Sztuka kwitła w klasztorach a w X i XI stuleciu dominował mecenat dworu cesarskiego i książąt – biskupów. Dla rzemiosła ottońskiego ogromne znaczenie miały więzy dynastyczne z Bizancjum, gdyż dzieła przywożone z Konstantynopola w Niemczech stały się dostępne i mogły służyć jako wzór. Sztuka ottońska ograniczała się głównie do motywów figuralnych .
We Włoszech, Francji i Hiszpanii rzeźba romańska w arch. Związana była z dekoracją kapiteli naśladujących modela antyczne. Kapitele korynckie zostawały wtórnie używane przez sztukę wczesnochrześcijańską i zaczęły się w nich pojawiać połączenia akantowych liści ujętych w koszową formę w raz z motywami pojedynczych figur a potem rozbudowanych scen. Koryncki kapitel został pozbawiony swoich antycznych wzorów w postaci akantu czy wolut i przeobrażony na kapitel figuralny zyskiwał na dynamice i miał przypisane nowe znaczenie. Figury ludzkie zwierzęce lub fantazyjne często ulegały deformacji w celu dopasowania się do odpowiedniego kształtu i funkcji. Splatało się to z fascynacja do tego co baśniowe i cudowne.
Kapitele początkowo wyglądały prymitywnie i daleko im było do doskonałości antycznych wzorców. Do ich wykonania posługiwano się prostymi narzędziami które nie pozwalały na dokładne ich dopracowanie w skutek czego wychodziły zdeformowane. Za wzory uchodziły dostępne obiekty z sarkofagów i innych rzeźb rzymskich, złotnictwo ludów barbarzyńskich. Mistrzowie zostawiali w najlepszych dziełach swoje sygnatury.
Rzeźba romańska tworzyła z architekturą nie rozerwalną całość, stawała się jej przedłużeniem i tworzyła jednorodne dzieło. Za taki przykład może nam posłużyć portal z dekoracją rzeźbiarską lub wieńczący go tympanon. Połączenie rzeźby z architekturą jest największym osiągnięciem sztuki romańskiej. Portale w Moissac, Autun i Vezelay są przykładem takiej symbiozy.
Od połowy XI wieku najwięcej uwagi poświęcono rzeźbie portalowej. Na początku były one bardzo proste, zaledwie z rzeźbionym ornamentem ale stopniowo przekształciły się w wyszukane założenia, wykorzystując grubość ścian za pomocą serii głębokich uskoków, które prowadziły wzrok widza do wnętrza kościoła. Wczesną formą dekoracji otworu drzwiowego było rzeźbione nadproże. Początkowo o skromnej dekoracji później tympanony znacznie się rozrosły do gigantycznych rozmiarów stając się dominującym akcentem portalu.
W XI wieku niektóre kościoły miały otwory wejściowe w fasadzie i były one pozbawione dekoracji rzeźbiarskiej. Zmieniło się to wraz z nadejściem wieku XII gdzie dekorowanie wszystkich istniejących portali było niemal że regułą.
Tematyka religijna konkurowała z groteską i potwornością. W tympanonach dominował jednak tematyka religijna i figuracje nawiązujące do ikonografii były starannie przemyślane często o bardzo złożonej wymowie teologicznej, obfitowały również w symbole. Najczęściej wykorzystywano motywy wizji końcowych – zmartwychwstanie, sąd nad duszami, niebieskie Jeruzalem.
Rzeźba podobnie jak architektura nie wypracowała jednolitego stylu, nieustannie ewoluowała i zmieniała się. Je rozwój warunkowała tradycja miejscowa co powodowało różny jej wyraz na poszczególnych terenach.
U schyłku XI wyodrębniły się najmłodsze szkoły rzeźbiarskie we Francji to szkoła burgundzka i langwedocka. Burgundzka rozwijała się na terenach cesarstwa i wykazywała zależność od sztuki niemieckiej. Rzeźby dowodzą wyrafinowanych zdolności rzeźbiarzy np. w rzeźbach z Cluny których szaty potraktowane były jak płytki metalowe. To zapewne zasługa warsztatów z Werden i Mersenburga.
Langwedocka szkoła funkcjonowała w centrum Tuluzy. Gilduinus był wtedy przedstawicielem szkoły w stylu którego pojawia się melanż form antycznych oraz cech zaczerpniętych z dzieł złotnictwa i rzeźb z kości słoniowej. Styl poszedł w stronę plastyczności i zaokrąglenia form, podkreślonych przez charakterystyczne udrapowanie wygiętych łukowo fałd.
Najważniejszą szkołą mająca bardzo duży zasięg regionalny była szkoła lombardzka. Rozwinęła się pod koniec XI wieku w como, a następnie w Mediolanie i pawii. Swoja twórczość skupiała w ornamencie i tematyce religijnej. Rozwijała się początkowo w ramach kapiteli z czasem rozprzestrzeniła się na portale i inne partie budowli. Inspiracji do przesadnie udekorowanych kościołów dostarczała sztuka armeńska, lecz jest to mało prawdopodobne gdyż niektóre z form nawiązują bardziej do dekoracji rzymskiej. Powyższy corente comasca rozprzestrzenił się w Niemczech i Anglii, Skandynawii a nawet w Polsce. Przykładem może zabłysnąć portal kościoła św. Jakuba w Ratyzbonie . Inne szkoły nawiązujące do rzeźby toskańskiej zaczęły tworzyć równie piękne i znaczące dzieła. Był wyraźnie antykizujący i określa się go mianem protorenesansu. Arcydziełami tej szkoły jest ambona wykonana przez Guglielmo w 1160 dla katedry w Pizie.
W krajach Europy wschodniej nie istniała tradycja rzeźbienia w kamieniu. W Polsce najważniejsze były wzorce saskie i lombardzkie.
Architektura
Budowle romańskie chociaż reprezentują ten sam styl, nie są do siebie podobne, różnią się ogromnie ze względu na plan, wygląd zew i wew. Elewacji, układ przestrzenny a także szczegóły dekoracyjne. Pomimo nieskończonej różnorodności formalnej, wspólne cechy stylistyczne sprawiają że mogą one być natychmiast rozpoznane.
Najwięcej budowli romańskich powstało na terenach całej Europy zachodniej w wiekach XI i XII . Czasy te pozwalały na eksperymenty nad stylem oraz wymyślały nowe techniki konstrukcyjne. Dążąc do doskonałości budownicy zwracali się często ku doskonałej architekturze mogącej służyć za przykład w rozwiązaniach czy wzorach, należały do nich inne kościoły lub podziwiano dzieła antyczne które łączyły prestiż Rzymu z doskonałością techniczną.
Rzuty budowli romańskich powstały na fundamentach tradycji trzynawowej bazyliki z transeptem lub bez niego, zamkniętej od wschodu absydą na ziemiach niemieckich często z absydą i transeptem od strony zach. Czasem pojawiały się kościoły na planie centralnym, za prototypy tych budowli pochodziły z rzymskiego panteonu czy kościoła San vitale w Rawennie, lub kaplica pałacowa w Akwizgranie.
Nowością w kościołach było rozbudowanie partii wschodniej czy prezbiterium przez dodawanie absyd w układzie schodkowym lub obejścia z wieńcem kaplic promienistych, zaczęto zwracaj równie uwagę na wsch .część kościoła . Przyczyny takiego stanu pochodziły od : reformy monastycznych lub kluniackich wymagających rozbudowanych przestrzenie chórowych dla sprawowania bogatej liturgii, dla relikwii które eksponowane w sanktuariach za ołtarzem głównym a nie w kryptach. Pielgrzymki przyciągające tłumy musiały mieć miejsce do płynnego ruchu wiernych wokół ołtarza z relikwiami. Krypty rozrosły się do rozmiarów podziemnych kościołów.
Komplikowanie form wsch. Części kościoła objęło powstanie nowych rozwiązań w zakresie budowy transeptów, do których dodawano absydy a jeśli ramiona transeptu upodobniały się do wyglądu transeptu powstawał układ treflowy lub trójlistny.
Wnętrza bazylik wczesnochrześcijańskich wyróżniały się rytmicznymi rzędami kolumn oddzielających nawę główną od bocznych. W kościołach romańskich układ był podobny z tym że większą wagę przykładano do nowych rozwiązań ze zróżnicowanymi podporami, zwłaszcza zaś system alternacji filarów i kolumn. W ten sposób wnętrze podzielono na wyodrębnione jednostki. Lizena została przedłużona do ściany elewacji tworząc artykulację wnętrza. Z rozwiązaniami związane były sklepienia. Liczne kościoły romańskie miały tylko półkopuły nakywające absydy i sklepienia kolebkowe lub krzyżowe w nawach bocznych.
Najczęściej stosowano sklepienie kolebkowe o przekroju ostro łukowym często wzmacniane gurtami, przechodzącymi w kolumny lub lizeny, co stanowiło podstawę podziału przęsła a tym samym rozczłonkowania przestrzeni na zawarte kopartymenty. Sklepienia krzyżowe powstały w wyniku przecięcia się pod kątem prostym sklepień kolebkowych i mają tę zaletę że kierują siły rozporowe na narożniki sklepienia, co sprawia że nadawały się szczególnie do przekrywania przęseł prostokątnych. Ponad przęsłem skrzyżowania wznoszono wieżę spoczywającą od wnętrza na bębnie opartym na trompach ( jeśli wieża była ośmioboczna ) lub pendentywach ( w przypadku wieży kwadratowej ) Czasami przykrywano nawę główną kilkoma kopułami tak jak w grupie dwunastowiecznych kościołów w zach. Francji.
Eksperymenty ze sklepieniami przeprowadzane były przez pierwszą sztukę romańską zwłaszcza twórców kościołów lombardzkich. Tworzą one wyodrębnioną grupę która powstała od końca ix do pierwszej poł xi na obszarze od Włoch do Katalonii, Rodanu aż po Niderlandy. Wyróżniają się wspólnymi elementami dekoracji architektonicznej jak np. arkadki lombardzkie czy lizeny, ale ich architekci bardziej skupiali się na problemy związane ze sklepieniami. Opactwo w Tournus posiada aż trzy rodzaje sklepień.
Sklepienia choć projektowane głównie z myślą o względach bezpieczeństwa stanowiły ważny element kompozycji przestrzennej. Użycie pasów gurtowych sprawiało, że poszczególne przęsła zostały wyraźnie wyodrębnione. Przestrzeń wewnątrz kościoła romańskiego zawarta jest pomiędzy murami o jasnym i uporządkowanym wątku podzielonymi logicznymi i rytmicznymi akcentami. Wnętrze obok pionowych podziałów na przęsła było artykułowane horyzontalnie przez gzymsy i imposty dając wrażenie harmonii.
Mury wznoszone były z kamienia łupanego, później zaś z cisów kamiennych. Doprowadzono do obróbki różne rodzaje kamienia np. granit, marmur do mistrzostwa. Czasami formułowane były w fantazyjne kształty, dopasowując je do celów dekoracyjnych. Wykonywano arkady, galeryjki, drzwi i okna wyróżniane za pomocą profilowania.
W planowaniu zew. Elewacji kościoła kładziono specjalny nacisk na opracowanie części wschodniej fasady. Z wyjątkiem grupy dwuchórowych kościołów niemieckich, które z obu stron zakończone są absydami. Zaokrąglone formy absyd wskazują na to że kryją się za nimi ołtarze i relikwie.
Architektura romańska nie tworzyła jednolitego typu fasady. Fasady kościołów bazylikowych odzwierciedlały układy wnętrza jak gdyby były przekrojem budowli wypełnionym litym murem. Fasady parawanowe zakrywały znajdująca się za nimi budowlę sugerując ze jest ona większa niż w rzeczywistości. W fasada chwiez znajdowały się często dwie wieża flankujące wejście główne, ale powstawały też kościoły z pojedynczą wieżą na osi, a także trzema i większą liczbą na fasadzie.
Niektóre kościoły romańskie były to małe kościółki wiejskie o skromnych rozmiarach.
Pielgrzymki do krajów sprawiły że różnice pomiędzy krajami i regionami w stylu romańskim stały się wyraźne do tego stopnia że można w nich wyróżnić zasadnicze style przynależące do konkretnego regionu. Złożyło się na to min. złoże kamienia budowlanego, silne zakorzenione tradycje lokalne, warunki klimatyczne. Drewniane kościoły Skandynawii nie było rozwiązaniem praktycznym we Włoszech, a z drugiej strony kamienne fasady były by nie go pomylenia w Norwegii.
Na obszarze Emilii sąsiadującej j z Lombardią powstałą grupa ważnych i wpływowych kościołów romańskich wyróżniają się trójstrefowymi elewacjami wewnętrznymi a niektóre także dwuwieżową fasadą.
Zachodnio francuska szkoła architektoniczna, której główne ośrodki znajdowały się na terenie książąt Akwitanii preferowała 2 typy świątyń. Pierwszy to trzynawowy kościół sklepiony kolebkowo, z wysokimi nawami bocznymi a drugi obejmowały kościoły jednonawowe z nawa i transeptem krytymi rzędem kopuł. Fasady tych kościołów były przeważnie typu parawanowego i odznaczają się szczególną dekoracją rzeźbiarską.
Szkoła normandzka – kościoły łączą plan benedyktyński z planem z obejściem, te najważniejsze stosują trójkondygnacyjny podział ścian nawy głównej z rozbudowanymi emporami i galeryjkami tryforyjnymi połączonymi przejściami w grubości muru. Szkoła normandzka była już w pełni ukształtowana gdy podbój Anglii otworzył jej drogę ekspansji na daleko szerszą skalę. Gigantyczne kościoły anglonormandzkie przerosły wielkością kościoły samej Normandii, a rodzime kościoły anglosaskie zostały całkowicie zniesione z powierzchni ziemi w następstwie akcji budowlanej które objęła wszystkie zakątki kraju. Arch. cechowała wielka pomysłowości i inwencja należy do takich kościół klasztorno – katedralny w Durham z lat 1093 gdzie zastosowano na całej powierzchni sklepienia krzyżowo żebrowe i podział ściany nawy głównej na cztery kondygnacje
Niemiecka arch. romańska wykształciła się z arch. ottońskiej, która rozwijała się równocześnie ze sztuką wczesnoromańską w innych krajach. Monumentalne budowle zwłaszcza w Nadrenii wykazują przywiązanie go form karolińskich co nadaje im specyficzny charakter. Wyróżnia je westwerk czyli masyw wschodni, plan dwuchórowy, duża liczba wież, stosowanie systemu wiązanego, oraz alternacyjny system podpór międzynawowych. Najwspanialszymi osiągnięciami niemieckiej arch. Były katedry cesarskie ze spira na czele.
W Hiszpanii arch. Romańska rozwinęła się z pierwszej sztuki romańskiej w Katalonii i budowli mozarabskich powstających w X w. Stale rosnąca popularność pielgrzymek zbliżyła Hiszpanię do reszty Europy. W wyniku tego arch. hiszpańskich kościołów romańskich łączy formy lokalne z obcymi, z reguły francuskimi w mniejszym stopniu tez włoskimi. Katedra Santiago należy do grupy kościołów pielgrzymkowych. Których typowym przedstawicielem jest kościół opacki w Conques.