ROLNICTWO

Rolnictwo należy do najstarszych dziedzin gospodarczej działalności człowieka. Jego początki sięgają czasów prehistorycznych- okresu wspólnoty pierwotnej. Rolnictwo pojawiło się najprawdopodobniej w różnych miejscach kuli ziemskiej, gdy powiększające się gromady ludzkie nie mogły się już wyżywiać tylko z myślistwa, zbieractwa lub rybołówstwa.

Obecnie przez pojecie rolnictwo rozumie się najczęściej gałąź produkcji materialnej, mającą na celu, przede wszystkim, wytwarzanie żywności, a także niektórych surowców dla przemysłu- głównie spożywczego i włókienniczego. Istota rolnictwa polega na świadomym i celowym, bezpośrednim lub pośrednim, sterowaniu procesami biologicznymi roślin i zwierząt po to, aby uzyskać dobra materialne zaspokajające potrzeby społeczne. Opieranie się na procesach biologicznych, a nie tylko na mechanicznych i chemicznych, w zasadniczy sposób różni rolnictwo od innych dziedzin działalności gospodarczej.

Typologia rolnictwa została przeprowadzona w oparciu o następujące wskaźniki: rodzaj własności ziemi, wielkość gospodarstw, nakłady pracy ludzi, zwierząt i maszyn, stopień nawożenia i nawadniania terenu, intensywność użytkowania ziemi, wielkość plonów.

Najogólniej można podzielić rolnictwo na następujące typy:

- rolnictwo pierwotne;

Efekt pracy na roli lub hodowli zwierząt jest wykorzystywany tylko dla własnych potrzeb. Na ogół ziemia jest wspólna, a użytkujący często zmieniają działki pod uprawę, karczując nawet lasy. Przeważa uprawa roślin, zwłaszcza zbóż, roślin okopowych i strączkowych, ale także hodowane jest bydło, owce, kozy, wielbłądy czy nawet renifery. Pasterstwo koczownicze wciąż występuje na obszarze sawanny w Afryce, stepów w Azji Południowo Zachodniej i Europy Południowo-Wschodniej i tundry w Europie Północnej i Ameryce Północnej. Jego nazwa pochodzi od konieczności przemieszczania się wraz ze stadami z uwagi na zmieniające się warunki klimatyczne.

- rolnictwo tradycyjne;

Obejmuje gospodarstwa rolne o różnej wielkości. Mniejsze – chłopskie charakteryzują się niską efektywnością i ich produkcja jest wykorzystywana na ogół wewnątrz gospodarstwa.

W Azji Południowo-Wschodniej rolnictwo tego typu jest nastawione przede wszystkim na uprawę ryżu, która jest prowadzona na niewielkich powierzchniach pól, ale wymaga dużego zaangażowania rolników, gdyż na ogół nie używa się tam zmechanizowanego sprzętu. Większe – obszarnicze, to gospodarstwa o powierzchni ponad 1000 ha (hacjendy – Ameryka Południowa), w których zatrudnia się siłę roboczą, a których produkty są na ogół sprzedawane na rynkach (gospodarstwa towarowe).

- rolnictwo rynkowe;

Jego cechą jest jak największe wykorzystanie ziemi i siły roboczej w celu osiągnięcia możliwie największego zysku. Gospodarka na obszarach rolnictwa rynkowego jest prowadzona intensywnie poprzez nawadnianie i nawożenie terenów. W prowadzonych gospodarstwach jest wyraźna specjalizacja produkcji. Wokół większych miast rozwija się warzywnictwo i sadownictwo. Gospodarstwo są wysoko zmechanizowane i towarowe. Rolnictwo to jest rozpowszechnione w państwach Europy, Ameryce Północnej, Australii i Nowej Zelandii. Typowym przykładem gospodarstw towarowych, wysoko zmechanizowanych, wyspecjalizowanych w produkcji zwłaszcza roślin przemysłowych, wielkoobszarowych, są farmy – Ameryka Północna. Adekwatnie chów bydła i owiec odbywa się w tzw. Ranczach.

Przykładem rolnictwa rynkowego jest też rolnictwo plantacyjne nastawione na uprawę: bawełny, herbaty, trzciny cukrowej, owoców cytrusowych. Plony są przeznaczane na odległe rynki zagraniczne.

- rolnictwo uspołecznione.

Obejmuje duże gospodarstwa państwowe i spółdzielcze, zmechanizowane i wysoko towarowe, jednak przynoszące niskie plony z uwagi na niskie tempo innowacji.

Rolnictwo tego typu zanika w państwach byłego bloku socjalistycznego niemniej jednak można jeszcze zaobserwować je w Rosji i byłych jej republikach, obecnie suwerennych państwach, w Chinach czy Mongolii. W Polsce dawne PGR-y zostały polikwidowane, a państwowa własność jest już niezauważalna.

Wyróżnia się następujące regiony rolnicze:

1. Region afrykański (Afryka na południe od Sahary), cechuje się niską mechanizacją, gdyż wskaźniki ilości ciągników na 1 ha są tu najniższe w świecie. Dominuje tam ekstensywny typ gospodarki na ogół nastawiony na zaspokojenie jedynie własnych potrzeb. Jedynie na południu Afryki rozwija się gospodarka rynkowa.

2. Region północnoafrykańsko-zachodnioazjatycki (Pn Afryka z Saharą i Azja Zachodnia do Pakistanu), przeważają tam drobne i ekstensywne gospodarstwa o niskim poziomie agrotechnicznym i niskiej produktywności. Na obszarach pustynnych występuje nawet pasterstwo koczownicze. Niektóre miejsca tego regionu są nawadniane i te cechują się znacznie wyższą intensywnością.

3. Region południowo-wschodnioazjatycki (Indie, Bangladesz, Płw. Indochiński, Indonezja, Południowa Korea i Japonia), występują tu drobne gospodarstwa z przewagą gospodarki intensywnej z uwagi na znaczną ilość obszarów nawadnianych, na niektórych obszarach rozwija się gospodarka plantacyjna, a w Japonii nawet rolnictwo uprzemysłowione.

4. Region zachodnioeuropejski (kraje zachodniej Europy), przeważa rolnictwo uprzemysłowione, intensywne i towarowe z niewielkim udziałem gospodarstw chłopskich.

5. Region północnoamerykański (Stany Zjednoczone i Kanada) raczej ekstensywne rolnictwo, ale wielkoobszarowe, wysoko zmechanizowane i wysoko towarowe.

6. Region Ameryki Łacińskiej (Ameryka Środkowa i Południowa), rozwija się raczej ekstensywne rolnictwo wielkoobszarowe, a także gospodarstwa uprzemysłowione i rolnictwo plantacyjne.

7. Region australijsko-nowozelandzki (Australia i Nowa Zelandia), rolnictwo uprzemysłowione, wysoko towarowe, ale na dużych obszarach dominuje ekstensywny typ gospodarki.

8. Region wschodnioeuropejsko-syberyjski (Europa Środkowa i Wschodnia, oraz azjatycka część Rosji), kiedyś było rozwinięte rolnictwo uspołecznione i wielkoprzestrzenne obecnie przede wszystkim rolnictwo indywidualne o średnim stopniu mechanizacji i towarowości.

9. Region środkowoazjatycki (Zachodnie Chiny, Mongolia), przeważa rolnictwo uspołecznione i towarowe. Na obszarach intensywnego nawadniania rozwijają się m.in. plantacje bawełny.

10. Region wschodnioazjatycki (Chiny, Korea Północna i Wietnam), przeważa rolnictwo uspołecznione, intensywne, ale słabo towarowe.

Na rozwój rolnictwa składają się warunki przyrodnicze oraz poza przyrodnicze.

Warunki przyrodnicze rozwoju rolnictwa

1. Ukształtowanie powierzchni - najbardziej sprzyjające rolnictwu są tereny równinne lub lekko faliste. Stoki o nachyleniu powyżej 25 stopni rolnik może wykorzystywać jako grunty uprawne właściwe tylko po bardzo pracochłonnym starasowaniu. System taras jest rozpowszechniony w Chinach (1/4 gruntów ornych), Japonii, Indiach, Sri Lance na Bliskim Wschodzie, częściowo w krajach śródziemnomorskich. Tarasy wyraźnie ograniczają erozję gleb i zatrzymują w ziemi część bezproduktywnie spływającej wody. Poza spadkiem terenu, ważna dla wielu upraw (np. winorośli) jest jego ekspozycja.

2. Warunki klimatyczne i meteorologiczne (głównie ilość światła i ciepła słonecznego, wilgotność, wiatry, przymrozki) wpływają w sposób zasadniczy na rozmieszczenie i strukturę upraw, wysokość plonów, częstotliwość zbiorów, skład chemiczny produktów rolnych. Anomalie klimatyczne powodują często duże różnice w plonach i zbiorach w poszczególnych latach. Obecnie 2/3 obszarów uprawnych świata leży w szerokościach geograficznych półkuli północnej głównie w strefie klimatów umiarkowanych. W strefie międzyzwrotnikowej największe obszary występują w Indiach i częściowo na Półwyspie Indochińskim, mniejsze w Afryce, znikome w Ameryce Południowej.

3. Gleby – szczególnie takie jej cechy jak: żyzność i urodzajność. Żyzność to zdolność dostarczania roślinom odpowiednich składników pokarmowych, a urodzajność- aktualne właściwości gleby. Na urodzajność gleby wpływa w poważnym stopniu człowiek (poprzez nawożenie, odpowiednią uprawę, często też regulację stosunków wodnych). W klimatach chłodnych gleby żyzne mogą być urodzajne dopiero po nawodnieniu.

Warunki poza przyrodnicze rozwoju rolnictwa

1. Struktura wielkości gospodarstw rolnych - większość gospodarstw rolnych w Polsce nie przekracza 5 ha, więc nie przynoszą dużych zysków. W takim przypadku nie można zainwestować w ich rozbudowę czy też mechanizacje.

2. Forma własności gospodarstw - w Polsce przeważają gospodarstwa indywidualne (ich właścicielami są pojedyncze osoby lub rodziny). Znacznie mniej jest gospodarstw spółdzielczych (będących wspólną własnością grupy rolników)

3. Mechanizacja rolnictwa - ma duży wpływ na efektywność gospodarki rolnej. W Polsce poziom mechanizacji nie jest zbyt wysoki. Rolników często nie stać na zakup nowych urządzeń.

4. Nawożenie

5. Nawadnianie

6. Polityka Rolna Państwa

7. Kadra Pracownicza

Użytkowanie ziemi to wykorzystywanie powierzchni Ziemi przez człowieka (wszystkie działy gospodarki i formy osadnictwa).Wyróżnia się takie jej formy:

-użytki rolne- grunty orne, uprawy trwałe, tzn. sady, winnice oraz trwałe użytki zielone,

- łąki i pastwiska ( są to naturalne formacje trawiaste-stepy, prerie, sawanny, pampy lub obszary uprawne wykorzystywane przez rolników do zbioru siana)

-lasy- naturalne lub zasadzone zespoły roślinne o przewadze drzew

-użytki wodne- rzeki, jeziora i stawy

-tereny osiedleńcze- w tym osadnictwo wiejskie i miejskie, a w nich drogi, lotniska, poligony, cmentarze

-nieużytki- obszary piaszczyste, wysokie góry i obszary zdegradowane, bagna, których przy obecnym rozwoju techniki nie można lub nie opłaca się zagospodarować.

Udział gruntów ornych przeważał jedynie w Europie i wynosił ok. 29%, podczas gdy użytki rolne stanowiły tylko 19%. Z kolei lasy przeważały na kontynencie amerykańskim i to zarówno w Ameryce Północnej (38%) jak i Ameryce Południowej (46%). Nieużytki przeważały w Azji i Afryce.

Od pewnego czasu powierzchnia gruntów ornych, lasów i pozostałych gruntów zmniejszyła się, a powierzchnia pastwisk i łąk wzrosła w wyniku melioracji gruntów i nieuprawiania ziemi.

Zmiany wielkości wymienionych form użytkowania ziemi zachodziły i zachodzą nadal. Następuję one np. w wyniku zalesiania obszarów o mało żyznych glebach, melioracji terenów zabagnionych i zmiany ich w łąki lub pastwiska oraz jako wynik wycinania lub wypalania lasów dla uzyskania nowych pól uprawnych, a także prowadzonej przez poszczególne kraje polityki proekologicznej, zmierzającej do rekultywacji terenów zdegradowanych. Przyczyną przestrzennego zróżnicowania udziału poszczególnych form użytkowania ziemi na świecie jest przede wszystkim, odpowiedniość warunków przyrodniczych dla wybranych form działalności człowieka, a także poziomu nauki i techniki oraz wynikające z niego sposoby gospodarowania gruntami. Duże znaczenie dla przestrzennego zróżnicowania użytkowania ziemi w danym państwie mają także, istniejące w nim w przeszłości stosunki społeczno-własnościowe i jego współczesna polityka gospodarcza.

We współczesnym świecie racjonalne gospodarowanie ziemią powinno wynikać przede wszystkim z potrzeby zachowania równowagi biologicznej środowiska i jego zasobów, które stanowią podstawę rozwoju społeczno- gospodarczego dzisiejszych i przyszłych pokoleń.

Struktura agrarna - stan rolniczych jednostek produkcyjnych; udział zaklasyfikowanych do różnych grup według: własności ziemi, wielkości powierzchni gospodarstw rolnych, rozproszenia gruntów w ogólnej liczbie gospodarstw w państwie (lub np. regionie, województwie, gminie).

W przeciwieństwie do polskiego piśmiennictwa w literaturze zachodnioeuropejskiej opowiada się za szeroką definicją struktur agrarnych jako zespołów powiązanych ze sobą instytucji jak struktura ustroju gruntowego, struktura produkcji czy struktura usług dla rolnictwa.

STRUKTURA AGRARNA NA ŚWIECIE – ZRÓŻNICOWANIE

Struktura agrarna (ustrój agrarny) – brane są pod uwagę stosunki własnościowe i wielkościowe gospodarstw.

Rola struktury agrarnej w rozwoju rolnictwa:

►Gdy jest niewłaściwa wywołuje skomplikowane problemy – słaby rozwój produkcji rolniczej.

►Gdy jest optymalna do danych warunków – rolnictwo ma ułatwione warunki rozwoju.

Struktura agrarna może decydować o wynikach produkcji rolniczej.

Władanie ziemią – ma związek ze strukturą agrarną. Władanie ziemią to prawo do użytkowania i tylko do użytkowania rolniczego.

Własnością ziemi – jest to prawo do użytkowania ziemi oraz do przekazania własności innym osobom. Jeżeli chodzi o własność to ziemię mogą mieć osoby, które nie pracują na tej ziemi a nawet nie mieszkają w pobliżu tej ziemi.

►Własność wspólna:

● Własność społeczeństw zbieracko-myśliwskich;

● Własność społeczeństw pasterskich;

● Własność społeczeństw rolniczych.

►Własność prywatna (indywidualna):

● Wielka własność ziemska typu feudalnego (latyfundia), niewolniczego, kapitalistycznego;

● Dzierżawa ziemi – umowa między właścicielem a inną osobą, na mocy której właściciel odstępuje dzierżawcy (na pewien okres) prawo użytkowania ziemi i czerpania z niej dochodów w zamian za określone świadczenia (np. czynsz dzierżawny). Mamy trzy formy dzierżawy:

1. Dzierżawa za określone usługi – to najstarsza forma, nieco zbliżona do pańszczyzny. Obejmuje ona jednak możliwość przydziału kawałka ziemi, kredyt pieniężny, przymus zakupu gruntów od właściciela ziemi. Ta dzierżawa nie zachęca dzierżawcy do wydajnej pracy. Forma ta nie sprzyja rozwojowi rolnictwa.

2. Dzierżawa za określony udział w produkcji – ryzyko uprawy dzielone jest między dzierżawcą i właścicielem oraz równe korzyści (gdy rok sprzyja produkcji rolnej). Ustalony udział jest jednak często niesprawiedliwy (nawet do 90%). Przy mniejszym udziale ta umowa może być korzystna. W praktyce udział nie jest mniejszy niż połowa zbiorów. Często tą formą dzierżawy jest połownictwo. Połownictwo panuje głównie na Bliskim Wschodzie, Azji południowej, Ameryce Łacińskiej, Europie południowej i niektórych obszarach USA.

Skwaterstwo – użytkowanie cudzej ziemi rolnej bez tytułu prawnego, bez zgody właściciela, bez płacenia czynszu dzierżawnego. Występuje ono głównie w Ameryce Łacińskiej, na terenach gleb słabych.

3. Dzierżawa za z góry określoną sumę pieniędzy lub ilość produktów rolniczych – najpopularniejsza na świecie forma i najkorzystniejsza z punktu widzenia rolnictwa i dzierżawcy. Ryzyko przy nieurodzaju w dużej mierze ponosi właściciel.

Tenuta – czynsz dzierżawczy (renta dzierżawna), którą dzierżawca przekazuje właścicielowi ziemi. Tenuta zależy od umowy. Typowym krajem, gdzie jest stosowana szeroko renta pieniężna jest Wielka Brytania, na drugim miejscu jest Francja a dalej Belgia, Holandia. Poza Europą – stosowana jest głównie na obszarach kolonizowanych przez Brytyjczyków (W-py Morza Karaibskiego, Australia, Nowa Zelandia, niektóre kraje afrykańskie). Wadą tej formy dzierżawy jest niepewność dzierżawcy czy poniesione nakłady zwrócą się zanim termin umowy wygaśnie.

Dzierżawa w Polsce – do lat 90-tych dzierżawa dotyczyła głównie gruntów państwowych. Od 1997 r. istnieją agencje oddające ziemię w dzierżawę użytkownikom indywidualnym. Na ogół dzierżawy są wieloletnie z prawem sprzedaży ziemi, zapisu bądź zastawu ziemi. Jednak dzierżawa w Polsce ma i tak mniejszy udział niż w innych krajach europejskich.

● Wielohektarowe gospodarstwa typu plantacje i hacjendy – wywodził się jeszcze z czasów kolonizacji. Rozwinęły się one na terenie Ameryki Południowej, gdzie kolonizowali Hiszpanie i Portugalczycy. Hacjendy – to gospodarstwa wielkoobszarowe charakterystyczne dla Wyżyny Brazylijskiej, Andów i pn.-wsch. Argentyny. Na Wyżynie Brazylijskiej hacjendy bywają nazywane fazendami, a w Argentynie pn.-wsch. – estancjami. Hacjenda to obszar gdzie jest bardzo ekstensywna gospodarka rolna. Uprawia się kilka roślin jednocześnie (głównie rośliny żywieniowe). Hacjenda to uprawa głównie na potrzeby własne. Przy hacjendach odbywa się też działalność o charakterze przetwórczym. Jest to przetwórstwo rolno-spożywcze nieskomplikowane (np. produkcji tłuszczu, serów). Właściciel hacjendy mieszka na terenie tego gospodarstwa i bierze udział w kierowaniu produkcją rolną. Rozwój hacjend następuje dość wolno w porównaniu z plantacjami.

Neolatyfundia – współczesne, nowoczesne hacjendy.

Plantacja – często jest siła najemna (dawniej - typu przymusowego) – jest to ważna cech plantacji. Regony w których są plantacje to głównie strefa tropikalna. Cechą plantacji jest dominacja roślin przemysłowych (bawełna, trzcina cukrowa), a jeżeli są rośliny spożywcze to głównie używki (tytoń, kawa, herbata). Właściciel plantacji często mieszka, przebywa poza jej granicami. Plantacje rozwijają się szybciej ni¿ hacjendy. Właściciele plantacji dysponują dużym kapitałem. Wyraźna jest towarowość produkcji. Na plantacjach jest monokulturowa uprawa.

● Drobna własność indywidualna (mikrolatyfundia) – są to gospodarstwa do 5-10 ha. W ramach tej działalności są też prywatne gospodarstwa rodzinne.

► Własność społeczna – ziemia nie jest tylko własnością wspólną dużej grupy (czy narodu), lecz władanie ziemią ma charakter społeczny – ziemia jest wspólnie użytkowana, a efekty produkcji dzielone zgodnie z potrzebami społecznymi. Początki własności społecznej sięgają zamierzchłych czasów. Do roku 1917. była to forma nietrwała. Od 1917r. – sowchozy (gospodarstwa państwowe) oraz kołchozy (gosp. spółdzielcze).

WIELKOŚCI GOSPODARSTW

Tendencje:

► Spadek liczby gospodarstw rolnych ogółem.

► Bardzo duży spadek liczby gospodarstw małych.

► Wzrost liczby gospodarstw średnich i dużych (zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych).
► Wzrost średniej wielkości gospodarstw na świecie.

► Koncentracja powierzchni produkcji rolnej (niewielka liczba gospodarstw dużych zajmuje duży odsetek gruntów ornych danego kraju).

Wielkość gospodarstw:

► Europa: W Europie Zachodniej coraz większą rolę odgrywają gospodarstwa duże. Średni obszar gospodarstwa rolnego w Unii Europejskiej to 16-20 ha. W Europie południowej (Grecja, Włochy, Hiszpania, Albania, Chorwacja) przeważają gospodarstwa małe (1-5 ha), które zajmują 30% gruntów ornych. W Europie Północnej i Zachodniej średnio pow. gospodarstw wynosi 20-50 ha. W Wielkiej Brytanii główną rolę odgrywają gospodarstwa powyżej 100 ha, które zajmują 65% użytków rolnych.

► USA są tutaj najbardziej zaawansowane procesy koncentracji ziemi (dużą rolę odgrywają gospodarstwa powyżej kilku tysięcy hektarów). Część wschodnia USA – gospodarstwa mniejsze ni¿ 50 ha. Zachodnie stany USA – gosp. po kilka tys. ha. W stanach Arizona, Nevada, Nowy Meksyk mamy największe gospodarstwa (ok. 3000 ha). Za gospodarstwo duże w USA uważa się takie, które przekracza 1500 ha.

1 ha = 2,5 akra.

Średnia wielkość gospodarstw rolnych w USA wynosi 200 ha, czyli 500 akry.

Gospodarstwa powyżej 400 ha stanowią ok. 5% ogólnej liczby farm, ale ok. 60% pow. użytków rolnych. Gospodarstwa drobne do 5 ha mamy w okolicach dużych aglomeracji.

► Kanada – ok. 80% stanowią gospodarstwa największe o powierzchni powyżej 250 ha (prerie). Zajmują się one uprawą zbóż. W prowincjach Quebec, Kolumbia Brytyjska mamy farmy do 50 ha z wielokierunkową produkcją. W Kanadzie 2/3 gospodarstw ma charakter farm rodzinnych.

► Australia – dominują duże gospodarstwa, również 2/3 stanowią farmy. 2500 ha jest to przeciętna wielkość gospodarstw w Australii. Struktura wielkości jest zróżnicowana. Gospodarstwa o powierzchni: do 20 ha stanowią 15% (0,1% pow. użytków rolnych); 50-200 ha stanowią 30% (20% pow. użytków rolnych); 400-2000 ha stanowią 15% powierzchni użytków rolnych; 2000-40000 ha stanowią 10% (25% pow. użytków rolnych).

Największy udział mają gospodarstwa o pow. powyżej 40000 ha – stanowią one zaledwie 1% gospodarstw rolnych ale zajmują 60% powierzchni użytków rolnych.

Źródło: Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Wrony i Jadwigi Rek „Podstawy geografii ekonomicznej” wyd.II zmienione. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 2001