ĆWICZENIA ZE SZTUKI SAKRALNEJ (TEKSTY)
14.10.10
Tekst: Ks. M. Janocha "Ars longa-ars aeterna. O dwóch koncepcjach czasu w kulturze i sztuce europejskiej Wschodu i Zachodu"
1) O jakich rodzajach czasu mówi autor?
Mówi o dwóch koncepcjach czasu (modus). Czasy te odnoszą się do ukształtowanych i wypracowanych przez parę wieków spojrzeń na sztukę Wschodu (Bizancjum) i Zachodu (chrześcijańska Europa).
linearny (historyczny) - Zachód; akcent na heraklitowsko-arystototelesowski historyczny wymiar czasu; wg Seneki: "ars longa vita brevis" (czas długi, życie krótkie), istnieje podział na sacrum i profanum;
łac. tempus, ars longa, gr. chronos;
ten czas jest ujawniany przez ruch i zmianę, a takie jego ujęcie jest nam dostępne z zewnątrz. Linearna koncepcja czasu implikuje postęp i zmianę, które stają się podstawowymi kategoriami kultury zachodnioeuropejskiej (św. Tomasz w filozofii, Giotto w malarstwie) = nowatorstwo, modernizacje
kolisty - Wschód; akcent na parmenidesowsko-platoński czas wieczny (czas idei, idealny); nie ma ścisłego podziału na sacrum i profanum, dotyczy kultury sakralnej oraz synkretycznej; pogląd na ten rodzaj czasu utrwalił Pseudo-Dionizy Aeropagita. W kulturze Wschodu zasadniczą rolę odgrywa nie postęp, ale wiernosć tradycji i przechowywanym w niej objawionym archetypom = tradycjonalizm, konserwatyzm
łac. ars aeterna, czas wieczny
takie ujęcie jest dotępne od wewnątrz
2) Pojęcie czasu u Platona i Arystotelesa.
Arystoteles - w swoich poglądach poszedł za jońską filozofią przyrody i koncepcją Heraklita, któy doświadczenie przemijania czasu zawarł w słynnym obrazie rzeki: pantha rei (wszystko płynie). Czas linearny, historyczny.
Platon- nie kwestionował czasu linearnego, jednak za Parmenidesem podkreślał jedność i niezmienność bytu najwyższego. Czas wieczny, czas idei.
3) Czasy w Biblii:
czas kolisty - ("okrąg") - jest to czas doskonały, czas wieczny, idealny -> gr. AION
czas linearny - to czas historyczny, a wieć skończony -> gr. CHRONOS
"pełnia czasów" (godzina Jezusowa) - to niejako zstapienie wieczności w nurt ziemskich zdarzeń, "miejsce" spotkania aion i chronos -> gr. KAIROS.
Jest to punkt centralny w Biblii - tajemnica Wcielenia, w stosunku do którego wszystko jest "przed" lub "po" (Bóg "był, jest i będzie")
Biblia wytycza linię czasu, która zaczyna się od pierwszych słów z Ks. Rodzaju: "Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię..." a kończy proroczą zapowiedzią paruzji (powtórnego przyjścia Zbawiciela) i kresu dziejów, zapisaną w ostatnich słowach Apokalipsy: "zaiste, przyjdę niebawem". Pośrodku tej linii właśnie pojawia się punkt centralny (kairos).
Według Zachodu tradycjonalizm mógł ograniczać artystę, gubić jego indywidualizm. Indywidualim jest bowiem nierozdzielnie związany z linearną koncepcją czasu i kategorią postępu. Dla człowieka Wschodu zachodnioeuropejski humanizm ze swoim antropocentryzmem jest pułąpką, odcinającą człowieka od źródła bytu i koncentrującą go na sobie samym (a nie na Bogu).
4) Różnice między ikoną a obrazem.
IKONA (gr. eikon) = żywe pismo, święte pismo (mistyczność, sakrament)
Na Wschodzie nie istniało pojęcie artysty, jak i pojęcie sztuki. To Zachód stworzył pojęcie - pictura (odpowiadające malarstwu). Sztuka ikony, czyli ikonografia w pierwotnym znaczeniu tego słowa, była porównywana do przepisywania świętych ksiąg - Słowo i Obraz są równorzędnymi źródłami objawienia. Sobórkonstantynopolski IV (869-870) orzekł, ze ikonie należy się taka sama cześć jak księdze Pisma Świętego.
Ikonografowie nie malowali, lecz "pisali" ikony - musieli zachować wierność względem objawionego pierwowzoru. (Św. Łukasz malujący ikony)
Zachód zaadaptował pojęcie ikonografii w formie zlaicyzowanej i zintelektualizowanej, jako jedną z metod badawczych historii sztuki.
Wschód - wizerunek sakralny (ikona) był niemal sakramentem, mistycznym znakiem obecności (kontemplacja)
Zachód - to jedynie Biblia Pauperum (przeznaczenie do celów katechetycznych, nie kontemplacyjnych)
4) Różnice w kulturze - kategorie czasoprzestrzeni:
Kultura Zachodu zbudowana jets na dualistycznej filozofii klasycznej. To kultura podziału i analizy. Zachodnie myślenie w kategoriach historycznych dzieli czas na odcinki, epoki, style. Jej wewnętrzną i zewnętrzną historię od sredniowiecza kształtują nieustanne zmagania rozumu i serca, wiedzy i wiary, sacrum i profanum, religii i polityki. Kosciół Zachodni oddziela Biblię od Tradycji ( Tradycja w tym, co niezmienne - u katolików jest równorzędna z Objawieniem, u protestantów została odrzucona jako niezgodna z Pismem).
W kulturze Wschodu akcent pada na jedność. Monistyczny Wschód nie zna ścisłego rodziału na święte i świeckie, na filozofię i teologię, na Kościół i państwo. Scrum miesza się z profanum. To kultura sakralna i kultura syntezy. Ideą charakterystyczną dla duchowosći wschodniej jest nie ewolucja, ale przebóstwienie, theosis. Podział na Biblię i Tradycję nie istnieje: jest to jedna i nierozdzielna rzeczywistość objawiona.
a) pojmowanie czasu w kulturze Zachodu i Wschodu
(patrz: punkt pierwszy - rodzaje czasu)
Zachód - postawa człowieka jest ekstrawertyczna, zwrócona ku obserwacji świata widzialnego (ujęcie czasu "na zewnątrz", skierowane ku przyszłości). Konsekwencje w malarstwie: Giotto - perpektywa linearna, modelunek światłocieniowy. Jest to postawa aktywna, a zarazem otwarta w stosunku do tego, co nowe i co inne. To wielorakie otwarcie staje się potężnym impulsem rozwoju kultury zachodnioeuropejskiej i Kościoła łacińskiego.
Wschód - czas kolisty, skierowany do wewnątrz (dosrodkowo), ku swojemu centrum, np. ikona Andrieja Rublowa Trójca Święta - dośrodkowa perspektywa, któej linie koncentrują się w sercu patrzącego, a koło, w kóre wpisane są postaci, jest figurą zamkniętą. Teocentryczna i introwertyczna postawa człowieka Wschodu wpisuje się w okrąg kultury biernej i zamkniętej, z natury nieufnej w stosunku do tego, co nowe i co inne (zewnętrzne).
Andriej Rublow, Trójca Święta, ok. 1410 r.
Przykład pielgrzymki i jej idei:
Pątnik (pielgrzym) Zachodu - wyrusza, aby dojść do konkretnego celu - miejsca świętego (Santiago de Compostella, Rzym, Jasna Góra). Przeznacza na swą peregrynację jakiś określony odcinek czasu, po drodze modli się, a jego modlitwa też ma początek i koniec. Pielgrzymka jest dla niego wielką alegorią ludzkiego losu, streszczeniem i kwintesencją życia chrześcijańskiego, pojmowanego jako droga rozpięta między domem ziemskim a domem Ojca w niebie.
Pątnik (pielgrzym) Wschodu - nie ma określonego celu ani czasu swojej pielgrzymki. Mówi, że zmierza do nieba; wędruje od wsi do wsi, od monasteru do monasteru, powtarzając nieustannie słowa modlitwy Jezusowej, modlitwy serca, równie bezkresnej i bezczasowej jak jego ziemskie pielgrzymowanie. Pielgrzymka nie jest dla niego alegorią - jest rzeczywistością.
b) przestrzeń
Człowiek Zachodu przestrzeni miał zawsze mało, wiedział, że ma ją rozumnie i sprawnie zagospodarować w tym czasie, który jest mu dany.
Człowiek Wschodu żył otoczony bezkresem (np. na Rusi, Syberia) w przekonaniu, że czasu i przestrzeni nigdy mu nie braknie.
c) ruch
Odnajdywane w dziełach plastycznych wszystkich kultur (także Wschodu):
modus chwili - przewaga w "dionizyjskich" nurtach i epokach (manieryzm, barok, rokoko, romantyzm, imprezjonizm). Narracyjne przedstawienia z życia świętych - w ten sposób ruchem i zmianą naznaczona doczesność, w której święty uczestniczył na ziemi, zostaje ześrodkowana na centralnym, frontalnym i nieruchomym wizerunku objawiającym jego bytowanie poza czasem ziemskim. Dotyczy to takze wielu scen z życia Chrystusa i Maryi na ikonach dodekaortonu w ikonostasie. Ikony świąteczne mają tam określone miejsce. W ikonach świątecznych (tj. dodekaortonu) dochodzi do głosu ziemski chronos Jezusa, który, będąc objawieniem odwiecznego aion, staje się kairosem - pełnią czasów.
modus trwania - przewaga w malarstwie ikonowym.
Emblematycznym przykłądem spotkania obu modusów czasu - trwania i ruchu jest csena Przemienienia na Górze Tabor - wizja ta staje się manifestacją bóstwa Chrystusa. Jego postać, wpisana w w koncentryczne kręgi światła wyraża wieczne trwanie Boga, które powala i wywraca św. Piotra, Jana i Jakuba. Apostołowie, jeszcze nie oczyszczeni przez tajemnicę paschalną i nie napełnieni światłem Ducha Świętego należą jeszcze do świata grzesznego, do świata podlegajacego przemijaniu, kórego symptomem jest ruch wyrażający nieopanowanie ciał. Boski aion oczyszcza i uświęca ludzki chronos, przeksztłącając go w kairos.