I. Relikty i zabytki znajdujące się in situ w terenie. Są to obiekty architektury ludowej

świeckie i kultowe ( w tym kościoły, kapliczki) także sepulkralne, czyli obiekty nieruchome

oraz przedmioty zabytkowe ruchome powstałe przed 1945 rokiem. Ochronie podlegać

powinny także dzieła artystów ludowych od chwili ich śmierci, niezależnie od daty

wykonania.

Zabytki podlegają ustawie o ochronie dóbr kultury. Realizacją tej ustawy zajmują się z

urzędu konserwatorzy zabytków. Fachową opieką otoczone są obiekty zgromadzone w

muzeach, ale stanem zabytków ruchomych po za muzealnictwem służba konserwatorska

zajmuje się właściwie tylko wtedy gdy jest proszona o wyrażenie zgody na wywóz ich poza

granice kraju. Kolekcje tworzone prywatnie, wyposażenia przydrożnych zajazdów itp. z

reguły nie są urzędowo rejestrowane, ani kontrolowane pod względem stanu zachowania. W

skutek tego zbiory prywatne nie mają metryk i tracą wartość dokumentów naukowych lub

ulegają prymitywnym „konserwacjom” i przeróbkom adaptacyjnym również niszczącym ich

wartość dokumentalną. Coraz mniej jest cennych ruchomych reliktów kultury ludowej

zarówno materialnej, jak też artystycznej.

P o s t u l a t - problem ochrony zabytków ruchomych powinien być lepiej skodyfikowany i

skrupulatnie realizowany przez służbę konserwatorską.

Architektura

Tradycyjne budownictwo ludowe, które jeszcze do niedawna stanowiło nieodłączny

element zabudowy wiejskiej, z każdym rokiem w intensywnym tempie zanika. Zachowane do

współczesnych czasów obiekty z tej dziedziny stanowią o bardzo cennym dorobku wielu

pokoleń twórców kultury ludowej. Składają się na nią zespoły obiektów mieszkalnych,

gospodarczych, a także budynki użyteczności publicznej, kultu religijnego w tym kapliczki i

krzyże przydrożne - określane często mianem małej architektury. Formy architektury ludowej

wykazują pewne swoiste cechy regionalne spowodowane różnymi warunkami:

geograficznymi (ukształtowanie terenu, klimat, dostępny surowiec), historycznymi,

społecznymi i kulturowymi. W odniesieniu do chałup ustalono około dwudziestu takich

regionów, od których pochodzą ich nazwy. Mówimy więc np. o chałupach kurpiowskich,

kaszubskich, podhalańskich itp. Do zatarcia różnic regionalnych i zaniechania dawnych

technologii i materiałów budowlanych doszło w XX w., co doprowadziło do unifikacji

architektury wiejskiej. Dwie są tego przyczyny: naturalne niszczenie struktury drewna oraz

brak kontynuacji spowodowany czynnikami ekonomiczno-społecznymi. Dziś na mapie Polski

spotykamy jedynie enklawy tradycyjnego regionalnego budownictwa. Stare budownictwo,

właściwie poza nielicznymi, odosobnionymi miejscami, a przede wszystkim skansenami,

właściwie nie występuje. Pojedyncze chałupy, spichlerze, wiatraki, młyny można

gdzieniegdzie odnaleźć, ale ich niechybny kres, z braku większego zainteresowania, wydaje

się przesądzony. Instytucje, które z racji swoich obowiązków powinny się tym zajmować, z

braku dofinansowania nie są w stanie udźwignąć tego ciężaru. Do najbardziej

reprezentatywnych obiektów wiejskiej architektury drewnianej, których zachowało się

jeszcze sporo należą obiekty sakralne - kościoły i cerkwie.

Pewne tradycyjne formy rodzimej architektury drewnianej znalazły zastosowanie w

nowych rozwiązaniach architektonicznych, ale niektórych starych form nie można

dostosować do współczesnych wymogów życiowych. Obecnie coraz częściej spotykamy

obiekty tworzone na wzór tradycyjnych form, zdarza się jednak, że o wynaturzonej postaci i

powstające poza granicami swojego dawnego obszaru wytypowania (np. licznie powstające

restauracje przydrożne budowane w stylu zakopiańskim, które można spotkać w całej Polsce).

Próba rekonstrukcji i podtrzymanie budownictwa ludowego zależy od umiejętności

niewielkiej grupy rzemieślników związanych z tą dziedziną twórczości. Bardzo pilnym

zadaniem jest reaktywacja tych zawodów i zainteresowanie nimi młodego pokolenia. A

należy zauważyć, że współcześnie istnieje zapotrzebowanie na takich wykonawców.

Przez szereg lat jedynym ratunkiem dla wielu zabytków architektury ludowej były

muzea typu skansenowskiego i stała opieka konserwatorska nad pozostawionymi na miejscu

zabytkowymi obiektami, pełniącymi dawne funkcje lub zamienionymi na punkty muzealne.

W ostatnich latach można zaobserwować, że o tego typu obiekty zaczęli dbać sami jego

użytkownicy, którzy prywatnymi środkami próbują ochronić przed całkowitym

unicestwieniem pozostałości dawnych czasów. Podobnie sytuacja wygląda również z

zabytkowymi kapliczkami i krzyżami przydrożnymi, jeszcze nie tak dawno tak pięknie

wpisanymi w nasz krajobraz. Jest ich z roku na rok coraz mniej, jednak i w tym przypadku

znaleźli się nieobojętni entuzjaści. Odnawiają swoim sumptem te magiczne - zaklęte w

drewnie, bądź kamieniu miejsca. Między innymi współcześnie tworzący rzeźbiarze próbują

na nowo "upiększać" - wsie, miasteczka, a także drogi, pola, lasy, rzeki, granice pól - nowymi

Frasobliwymi, czy Nepomucenami, (np. krzyże i kapliczki wykonane do ołtarza w Gdańsku,

podczas pielgrzymki Jana Pawła II, po uroczystościach wzbogaciły krajobraz regionu

kaszubskiego).

Obecnie w Polsce istnieją 34 muzea typu skansenowskiego:

1. Nadwiślański Park Etnograficzny i Zamek Lipowiec w Wygiełzowie, Oddział muzeum

w Chrzanowie (województwo katowickie). Na malowniczo ukształtowanym terenie

podzamcza zgromadzono 21 obiektów budownictwa drewnianego wiejskiego i

małomiasteczkowego z bogatym wyposażeniem wnętrz. Najstarszym zabytkiem jest

drewniany kościół z XVI wieku, najokazalszym zaś do sołtysi z połowy XIX wieku.

2. Muzeum rolnictwa imienia księdza Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu (województwo

łomżyńskie. W 17-hektarowym parku prezentowane jest w dwóch zespołach (A i B) około 30

zabytkowych budynków. Zespół a składa się z 16 obiektów budownictwa wiejskiego, z

których najciekawszy jest spichlerz - lamus z XVIII wieku. W zespole B uwagę zwraca młyn

wodny z czynnym kołem podsiębiernym. Zwiedzanie skansenu można zakończyć

zwiedzaniem jedynego w Polsce Muzeum Weterynarii.

3. Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie (województwo lubelskie). Skansen w trakcie

budowy, mimo to można obejrzeć już 8 zagród chłopskich (dane z początku lata 1998), w

obrębie których 3 chałupy pochodzą z XVIII wieku. Oprócz nich przygotowano dla

zwiedzających m.in. zabytkowy wiatrak, kuźnię, olejarnię wraz z przedmiotami kultury

materialnej wsi i małych miast Lubelszczyzny końca XIX i pierwszej połowy XX wieku.

4. Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie (województwo katowickie). Skansen

położony jest w północno - zachodniej części Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku

w Chorzowie i zajmuje obszar 22 ha. Na tym terenie eksponowanych jest 57 zabytkowych

obiektów budownictwa ludowego tej części Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Można

tu obejrzeć 14 zagród chłopskich z oryginalnym wyposażeniem wnętrz, w naturalnym

otoczeniu sadów i warzywniaków oraz garbarnię, karczmę, areszt sołecki i dom sołtysa.

5. Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich (województwo gdańskie).

Na 21-hektarowym terenie Parku zgromadzono liczne obiekty architektury ludowej Kaszub i

Kociewia, pochodzące w większości z XIX wieku, najstarsze zaś z XVIII wieku. Są to

dworki, chaty, szkoła, wiatrak, kuźnia, a także kościół z około 1700 roku. Uzupełnieniem

ekspozycji są zabytkowe sprzęty i urządzenia gospodarcze oraz kolekcja świątków i krzyży.

6. Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu (województwo opolskie). Na terenie Muzeum

zgromadzono najbardziej charakterystyczne zabytki architektury wiejskiej z regionu Śląska

Opolskiego - dotychczas 46 obiektów. Pod względem chronologicznym przeważają zabytki z

XVIII i XIX wieku, wśród nich kuźnia podcieniowa z 1728 roku. Rarytasem ekspozycji jest

kościół, pochodzący z 1613 roku. Ciekawym przykładem małej architektury są gołębniki oraz

pasieka z kolekcją uli kłodowych.

7. Skansen Przemysłu Naftowego imienia Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce

(województwo krośnieńskie). Skansen znajduje się na terenie jednej z najstarszej w Polsce

kopalni ropy naftowej, założonej w 1854 roku przez Ignacego Łukasiewicza. Obejmuje

zachowane zabudowania kopalniane, zrekonstruowany pierwszy szyb, oryginalne urządzenia

wiertnicze oraz liczne pamiątki po twórcach przemysłu naftowego.

8. Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku, Oddział muzeum Okręgowego w

Nowym Sączu (województwo nowosądeckie). W skansenie zebrano zabytki

reprezentatywne dla pogórzańskiego budownictwa ludowego (chałupy wraz z wyposażeniem,

kuźnia, olejarnia, wozownia i wiatraki), pochodzące głównie z końca XIX wieku. W

drewnianym dworku z początków XX wieku zorganizowano stałą wystawę poświęconą

okolicznym majątkom szlacheckim.

29

9. Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu (województwo płockie). Na rozległym 60-

hektarowym terenie, między rzekami Skrwą i Sierpienicą, prezentowane jest budownictwo

ludowe północno - zachodniego Mazowsza w typowym dla tego regionu układzie wsi

zwanym rzędówką oraz otoczeniu zieleni ogródków, sadów, warzywniaków. Wystrój wnętrz

eksponowanych zagród ukazuje zróżnicowanie społeczne i ekonomiczne tutejszych chłopów

między schyłkiem XIX a drugą połową XX wieku. Najstarszym obiektem jest karczma z

XVIII wieku prezentowana wraz z kuźnią i chałupą kowala.

10. Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej (województwo rzeszowskie). Na 26-

hektarowym terenie prezentowane jest budownictwo ludowe Rzeszowiaków i Lasowiaków.

Na uwagę zasługują zwłaszcza zabytki architektury przysłupowej, charakterystycznej dla tego

regionu, oraz wystawa zabawek ludowych.

11. Białostockie Muzeum Wsi w Wasilkowie, Oddział Muzeum Okręgowego w

Białymstoku (województwo białostockie). Muzeum prezentuje zabytki drewnianej

zabudowy wiejskiej regionu białostockiego. Na uwagę zasługują dwa ciekawe zbiory

przedmiotów kultury materialnej: środki transportu (wozy, bryczki, sanie, elementy uprzęży)

oraz narzędzia do uprawy, obróbki i przechowywania zboża.

12. Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu (województwo radomskie). Muzeum eksponuje

obiekty architektury wiejskiej (kuźnie, wiatraki, chałupy wraz z wystrojem wnętrz, budynki

inwentarskie) oraz dworskiej z XIX i XX wieku. Posiada też ciekawą kolekcje środków

transportu oraz uli - od form najdawniejszych po współczesne - a także sztuki ludowej.

13. Muzeum Etnograficzne w Toruniu (województwo toruńskie). Muzeum znajduje się w

centrum miasta, w pasie zieleni otaczającym toruńską starówkę. Właśnie tu zorganizowano

skansen, gdzie zebrano w pełni wyposażone obiekty zabytkowej architektury wiejskiej XVIIIXIX

wieku z terenu Kujaw i Pomorza. Są tu całe zagrody i pojedyncze budynki, wśród

których na uwagę zasługuje remiza strażacka z 1910 roku, a także liczne obiekty tak zwanej

małej architektury: przybudówki, piwnice - ziemianki, studnie, kapliczki.

14. Wielkopolski Park Etnograficzny w Dziekanowicach, Oddział Muzeum Pierwszych

Piastów na Lednicy (województwo poznańskie). Na świetnie położonym turystycznie

terenie, na Szlaku Piastowskim i w obrębie Legnickiego Parku Krajobrazowego,

zorganizowano skansen, którego zbiory dziś już bogate - 52 obiekty architektoniczne wraz z

pełnym wyposażeniem - ciągle się powiększa. Do najciekawszych zabytków prezentowanego

budownictwa wiejskiego i dworskiego regionu należą: kapliczka dworska z drugiej połowie

XVIII wieku wraz ze zrekonstruowanym cmentarzykiem przykościelnym oraz podcieniowa

chata --karczma z 1800 roku.

15. Muzeum w Biskupinie, Oddział Państwowego Muzeum Archeologicznego w

Warszawie (województwo bydgoskie). Na półwyspie Jeziora Biskupińskiego, w miejscu

gdzie w 1033 roku odkryto resztki grodu obronnego z okresu kultury łużyckiej, znajdują się

odsłonięte relikty osiedla sprzed 2700 lat. Część zabudowań oraz falochron, wał, brama

zwieńczona wierzą obronno - strażniczą, odcinki ulic osady zostały zrekonstruowane w skali

1:1. W budynkach zorganizowano wystawę ukazującą tryb życia mieszkańców osiedla.

16. Skansen Słowiński w Klukach, Oddział Państwowego Muzeum Archeologicznego w

Warszawie (województwo słupskie). Ekspozycja, ukazująca kulturę materialną Słowińców

od XVII do XX wieku, urządzona jest we wnętrzach zagrody, składającej się z bliźniaczego

domu mieszkalnego i trzech budynków gospodarczych.

17. Rezerwat Archeologiczny i Muzeum Neolitycznego Górnictwa w Krzemionkach,

Oddział Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim

30

(województwo kieleckie). W jednej z najstarszych w Europie kopalni krzemienia pasiastego

z epoki kamiennej młodszej udostępniono do zwiedzania dwie podziemne trasy turystyczne.

Jedna, wiedzie prze współcześnie pogłębione chodniki neolityczne, druga - wokół kopalni,

gdzie można zobaczyć ślady pracy górniczej nawet sprzed 5000 lat.

18. Skansen Archeologiczny w Mrówkach, Oddział Muzeum Okręgowego w Koninie

(województwo konińskie). Na terenie gródka stożkowatego została odtworzona zabudowa

pierwotna - chata, wieża, palisada. W ekspozycji umieszczono przedmioty wykopane w czasie

badań archeologicznych.

19. Skansen Kurpiowski imienia Adama Chętnika w Nowogrodzie (województwo

łomżyńskie). Skansen gromadzi obiekty architektury i pamiątki związane z regionem

kurpiowsko - łomżyńskim. Obejrzeć tu można między innymi chatę z urządzeniami sprzed

100 - 150 lat, spichlerzyk kurpiowski, wiatrak. Działy bartniczo - pszczelarski i rolniczy

prezentują bogate zbiory sprzętów i urządzeń niezbędnych w gospodarstwie wiejskim.

20. Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu, Oddział Muzeum Okręgowego w

Nowym Sączu (województwo nowosądeckie). Muzeum prezentuje zabytki kultury ludowej

czterech grup etnicznych zamieszkujących dawną Sądecczyznę: Górali Łęckich, Łemków

Zachodnich, Pogórzan i Lachów. Możemy zatem obejrzeć między innymi kurną chatę

łemkowską z 1899 roku, małopolski dwór modrzewiowy z XVII/XVIII wieku, chałupę

biedniacką z XIX wieku, we wnętrzu której odtworzono mieszkanie zielarki i znachorki, oraz

rzadko spotykaną chałupę wąskofrontową z 1846 roku.

21. Skansen w Maurzycach, Oddział Muzeum w Łowiczu (województwo skierniewickie).

Skansen - w trakcie budowy - w założeniu ma prezentować dwie wsie o układzie

charakterystycznym dla terenów dawnego Księstwa Łowickiego. Dotychczas przygotowano

dla zwiedzających kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych wraz z wyposażeniem.

22. Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z siedzibą w Ochli (województwo

zielonogórskie). Muzeum prezentuje 23 zabytki budownictwa ludowego Wielkopolski,

prawobrzeżnych Łużyc, Dolnego Śląska i części Ziemi Lubuskiej. Do najstarszych obiektów

należą: chałupa z 1675 roku oraz kamienna kuźnia z XVIII/XIX wieku.

23. Muzeum Budownictwa Ludowego Park Etnograficzny w Olsztynku (województwo

olsztyńskie). W 52-hektarowym Parku zebrano ocalałe po wojnie obiekty ludowej

architektury mazur, Warmii i Powiśla. Do najcenniejszych zabytków zaliczyć można

drewniany kościółek oraz zagrodę mazurską. Ciekawostką jest kilka zabytków litewskiego

budownictwa ludowego z terenów północno - wschodniej Polski.

24. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (województwo krośnieńskie). Na

powierzchni 38 hektarów przygotowano ekspozycję budownictwa grup etnicznych regionu:

Pogórzan, Dolinian, Łemków, Bojków. Godne obejrzenia są trzy obiekty sakralne (kościół z

1667 roku wraz z zespołem plebańskim, cerkiew z 1731 roku i kościół - cerkiew z 1750 roku)

oraz dom doliniarski z datą na tragarzu 1681 i szkoła z początku XIX wieku. Muzeum

posiada bogatą kolekcję ikon oraz zegarów ludowych i mieszczańskich.

25. Skansen Pszczelarski w Swarzędzu (województwo poznańskie). Skansen - jedyny tego

typu w Polsce - ma ciekawą kolekcję uli kłodowych, figurowych, słomianych oraz sprzętu

bartniczego od czasów najdawniejszych (XIV wiek) po współczesne. Utrzymywanie pszczół

w ulach umożliwia pełne odtworzenie dawnych metod gospodarki pasiecznej.

26. Muzeum Wsi Kieleckiej Park Etnograficzny w Tokarni (województwo kieleckie). Na

powierzchni 76 hektarów, wśród pól i lasów prezentowanych jest 28 obiektów architektury

31

wiejskiej, małomiasteczkowej i dworskiej regionu Kielecczyzny. Najstarszymi zabytkami są:

chałupa z połowy XVIII wieku z kominem stagowym oraz XIX-wieczny dwór wraz z

wyposażeniem.

27. Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji, Oddział Muzeum Ziemi Pałuckiej w

Żninie (województwo bydgoskie). Muzeum urządzone w autentycznej scenerii dworca

kolejki wąskotorowej. Eksponowany jest pociąg z XIX wieku z lokomotywą, zabytkowe

rogatki oraz różne akcesoria dawnego kolejnictwa.

28. Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej Skansen w Russowie (województwo kaliskie). W

parku opodal dworku Marii Dąbrowskiej zorganizowano skansen, w którym można zwiedzić

5 zabytkowych obiektów architektury ludowej Ziemi Kaliskiej. Najstarszym budynkiem jest

podcieniowy spichlerz tak zwany sołek z połowy XVIII wieku.

29. Muzeum Częstochowskie Rezerwat Archeologiczny w Częstochowie - Rakowie

(województwo częstochowskie). W miejscu, gdzie w 1955 roku odkryto cmentarzysko

datowane na wczesną epokę żelaza (700 - 500 r. p.n.e.), prezentowane są jego relikty. W

pawilonie Rezerwatu zorganizowano stałą wystawę poświęconą kulturze łużyckiej.

30. Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej (województwo nowosądeckie).

W 6-hektarowym parku o wspaniałym starodrzewiu zebrano zabytki architektury wiejskiej i

dworskiej Ziemi orawskiej. Jednym z najciekawszych obiektów jest zagroda sołtysów,

składająca się z kurnego dworu z 1784 roku, owczarni, stajni, wozowni, chlewni i piwnicy z

początków XIX wieku. Eksponuje się też chłopskie zakłady przemysłowe: tartak, folusz,

kuźnię i olejarnię.

31. Zabytkowa Zagroda Świętokrzyska w Bodzentynie (województwo kieleckie). W

skansenie eksponowana jest zagroda z początków XIX wieku należąca nieprzerwanie do

rodziny Czernikiewiczów. Obejmuje czteroizbowy dom, komorę, stajnię, sieczkarnię,

wozownię i oborę.

32. Muzeum Rzemiosł Ludowych Zagroda Sitarska w Biłgoraju (województwo

zamojskie). W niewielkim skansenie zwiedzić można zespół zabudowań drewnianych . We

wnętrzach otworzono pracownię sitarską, która ukazuje kulturę materialną regionu, a

zwłaszcza rzemiosło ludowe związane z obróbką drewna.

33. Zagroda Wsi Pszczyńskiej w Pszczynie (województwo katowickie). Staraniem

Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Pszczyńskiej zorganizowano w parku Miejskim skansen,

w którym zaprezentowano 7 obiektów (zagroda) drewnianej architektury ludowej regionu.

34. Zagroda Alicji Curyłowej w Zalipiu, Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie

(województwo tarnowskie). Skansen gromadzi pamiątki po zmarłej w 1974 roku Alicji

Curyłowej - malarce, animatorce sztuki ludowej regionu. Można obejrzeć jej dom wraz z

obejściem i zachowanym wystrojem wnętrz.

32

Skanseny, odgrywają ogromną rolę w gromadzeniu zabytków kultury ludowej,

uchroniły przez zniszczeniem wiele eksponatów. Najwięcej zabytków etnograficznych

zgromadziły skanseny w Radomiu – 15.689, Sierpcu – 10.820, Lublinie – 10.000, Kielcach –

8.475. Należy zwrócić uwagę, że gromadzeniem zbiorów etnograficznych w Lublinie i

Kielcach, zajmują się równolegle dwie instytucje (muzeum i skansen).

Obecnie największą liczbę zbiorów etnograficznych posiadają województwa:

małopolskie – 106386, mazowieckie – 83244, kujawsko – pomorskie – 72034, śląskie –

59348, łódzkie – 55125, lubelskie – 49695. Najmniej zbiorów z zakresu kultury ludowej

zgromadziły województwa w Polsce północnej i zachodniej. W ciągu ostatnich 30 lat

największy ilościowy przyrost zbiorów nastąpił w województwach małopolskim,

mazowieckim, kujawsko – pomorskim, łódzkim i lubelskim. Interesująco przedstawia się

rozmieszczenie zbiorów etnograficznych w poszczególnych muzeach. Z liczbowego wykazu

wynika, że dominująca rolę w tym zakresie odgrywają muzea etnograficzne w Krakowie

(71.570 obiektów), Toruniu (57.031), Warszawie (48.894) oraz muzea z działami

etnograficznymi w Bytomiu (20.000), Lublinie (16.051), Łodzi (15.463), Rzeszowie (11.310).

Wiele polskich muzeów, głównie regionalnych, posiada dość skromne zbiory

etnograficzne, zarówno pod względem ilościowym i asortymentowym, mimo, że w terenie

można zdobyć wiele cennych eksponatów. Stan taki można tłumaczyć kilkoma przyczynami,

z których najważniejsze to: szczupła baza magazynowa i ekspozycyjna, brak

wykwalifikowanej kadry i rozeznania w terenie oraz brak dalekosiężnej strategii gromadzenia

zbiorów, a także brak dostatecznych funduszy na zakup eksponatów.