Nycz - Osoba w nowoczesnej literaturze

 

Bez względu czy weźmiemy pod uwagę poezję, dramat, prozę czy inne dzieło sztuki, napotykamy na tę samą generalną tendencję, formułę – ucieczka od osobowości.
Eliot, esej Tradycja i talent indywidualny – „poezja to (...) nie wyrażanie osobowości, lecz ucieczka od osobowości”
Ortega y Gasset – „we wszystkich dziedzinach sztuki, napotykamy się na to samo: ucieczkę od ludzkiej osobowości”
Jeszcze w romantyzmie poeta pragną być człowiekiem, ale już w modernizmie poeta zaczynała się tam gdzie kończył się człowiek.
Od Baudelaire’a rozpoczyna się depersonalizacja liryki, przynajmniej w tym sensie, że słowo liryczne nie wyrasta już z jedności poezji i osoby empirycznej
Interpretacja jakiegoś wiersza jako wypowiedzi lirycznej to zatem tyle, co podjęcie próby identyfikacji z procesem, jaki przebiega w świadomości podmiotu mówiącego i w efekcie odczytanie całej wypowiedzi jako dramatyzacji spotkania świadomości ze światem.
Depersonalizacja zachodząca na terenie liryki odpowiada w dziedzinie poetyki powieści toposowi „odejścia autora” (termin Bootha), wskazujący na wyraźną tendencję do trwałego rozdziału empirycznej osoby pisarza od narratorsko – autorskich instancji wpisanych w tekst powieściowy.
Cechą wyróżniającą prawdziwego powieściopisarza jest niechęć do mówienia o sobie samym.
Dramatyzacji i epizacji w dziedzinie liryki, towarzyszy analogiczny proces – liryzacji i dramatyzacji – w dziedzinie powieści.
Wycofanie autora poza świat powieściowy uwydatnia fikcyjno-językowy status mówiącego podmiotu i zarazem uniwersalizuje jego stanowisko oraz poznawcze przygody.
Literatura modernistyczna rodzi się z radykalnego zerwania tradycyjnych więzi miedzy jednostką a światem, a także miedzy autorską intencją a tekstowym znaczeniem.
Depersonalizacja przyczynia się do rozpadu:
-    tożsamości doświadczenia jako formy indywidualnego przeżycia rzeczywistości w postaci spójnej, trwałej, podzielanej z innymi dającymi się wyartykułować przez jednostkę
-    tożsamości literatury, której głębokie związki z istotą człowieka i naturą rzeczywistości uległy erozji, a samo celowa autonomia stała się substytutem absolutu w sytuacji „transcendentnej bezdomności”
-    tożsamości człowieka, której ujęcie statyczne – esencjnej natury i niezmiennych własności charakteru – wyparte zostało przez wizję dynamiczną
Literacki podmiot jest w sposób nieredukowalny oddzielony od odczuwającego i doświadczającego empirycznego podmiotu.
Większość z sformułowanych w Śmierci autora radykalnych tez i supozycji okazuje się dziś trudna do obrony.
Problem statusu osoby nie tylko nie przestał być dalej aktualny, ale i staje się coraz donioślejszy.

Trzy uwagi o pozycji autora w nowoczesnej literaturze:
1.    „Pisanie sobą” – Zmiana pozycji podmiotu w nowoczesnej literaturze, dyslokacja ta jest przykładem przemieszczenia pozycji człowieka w jego relacja ze światem zewnętrznym i medium języka. Przedmodernistyczny autor (i podmiot) był osobnikiem uprzednio – przedjęzykowo, przedkulturowo – trwale ukonstytuowanym, stojącym naprzeciw podobnie trwale ukonstytuowanej rzeczywistości, którą najpierw racjonalnie poznaje, a potem przekazuje wynik tego poznania w języku, przedstawia w swej twórczości. Modernistyczny autor (i podmiot) natomiast traci możliwość zachowania zewnętrznego, niezależnego stanowiska i utrzymania dystansu (umożliwiającego obiektywizm poznania). A gdy sam staje się częścią procesu, który opisuje, to konsekwencją tego jest nie tylko subiektywizacja poznania, ale i desubstancjalizacjia ludzkiej subiektywności. Wiedzę, którą dysponuje nie można oddzielić od językowych, kulturowych, empirycznych, podmiotowych warunków jej uzyskania. To z kolei przekreśla pewności i możliwość weryfikacji prawdziwości poznania (w tym i w poznaniu samego siebie).
2.    „Pisanie siebie” – Skoro człowiek to istota „rozdwojona w sobie” – po części pozbawiana wyrazu, wymykająca się artykulacji i racjonalnemu poznaniu, oraz część podległą samowiedzy, a nawet konstytuująca się w pojęciowo-językowych kategoriach – to literatura sprowadzająca osobę do roli podmiotu świadomości, podmiotu językowego wypowiedzenia fictio personae artystycznej twórczości, dokumentuje tylko wiernie ów proces „przepołowienia” i utrwalania z konieczności jedynie tych śladów obecności, które osadzić się mogły w materii tekstu. Tak jak statut autorskiej obecności nie daje się sprowadzić do roli zdeprsonalizowanego podmiotu językowej świadomości, tak pole literatury nowoczesnej nie daje się zredukować wyłącznie do literatury funkcjonalnej jako swego paradygmatycznego wzorca.
Literaturę XX wieku charakteryzują dwie, po części komplementarne, po części przeciwstawne, tendencje: z których jedna zmierza do fikcjonalizacji, a druga do empiryzacji głosu autorskiego. Fikcyjny podmiot literackiego wypowiedzenia nie staje tu po prostu naprzeciw świata zewnętrznego, który biernie poddaje się obserwacji i opisowi. Obie strony procesu poznawczego są bowiem częścią tej samej rzeczywistości i kształtują się w toku wzajemnego na siebie oddziaływania. Bezosobowy podmiot fikcjonalnej literatury okazuje się – oglądany od strony kulis artystycznego przedstawienia – podszyty osobową empirią, rezultatem obiektywizacji oraz uniwersalizacji egzystencjonalnego doświadczenia piszącej jednostki.
3.    Proces wypróbowywania rozmaitych sposobów łączenia cech obu nurtów – „piętno osobowe” (w znaczeniu cech empirycznej osoby pisarza) ujawnia się w sposób bardzo dobitny i bez względu na pokoleniowe, światopoglądowe czy estetyczne różnice. W twórczości każdego z pisarzy reprezentujących ten nurt już zwykle wymogi zrozumienia utworu, opisania pola semantycznych odniesień, zmuszają do uwzględnienia określonych aspektów empirycznej osoby pisarza np. w poezji budowanie figury lirycznego podmiotu poprzez siatkę odniesień do biograficznych szczegółów i historycznego świata indywidualnego doświadczenia; w prozie ekspansja form narracji pierwszoosobowej. Traktowano wariant ten jako mieszany na zasadzie:
-    hybrydyzacji, czyli w tym przypadku mieszania się gatunków literackich z dokumentalno-autobiograficznymi
-    naśladowania środkami literackimi form nieliterackich
-    przełamywania „paktów” literackich, rozpatrywanego jako czynnik, który uwyraźnia jedynie i problematyzuje ich skuteczności i trwanie
Za sprawą wkroczenia osoby do tekstu granica pomiędzy literatura a rzeczywistością zostaje przełamana i zatarta. Literatura na nowo się uprawomocnia, włączając się w porządek życia jako uprawniona i uprzywilejowana forma jego narracyjnego rozumienia, dramatycznego rozwinięcia czy lirycznego wypowiedzenia.
Manifestacja podmiotowości odbywała się najczęściej na dwa sposoby:
-    w formie autorskiej tematyzacji czynności twórczych
-    w postaci dziennikowej rejestracji intymnych doświadczeń, należących do „zastrzeżonej” strefy prywatności jednostki.

Poczucie nie przynależności oraz bezkierunkowości indywidualnego życia określające centralne doświadczenie, a może i krytyczny punkt modernistycznej świadomości, wyznacza także położenie człowieka w punkcie wyjścia nowoczesnej literatury polskiej.