Cytodiagnostyka to metoda wykorzystywana w ginekologii do badania komórek pobranych z narządu rodnego. Dzięki niej lekarz może ocenić jego stan, a także wykryć niektóre choroby w ich początkowej fazie.

Badanie to nie wymaga specjalistycznego sprzętu. Wykonuje się je w każdym gabinecie ginekologicznym oraz przeprowadza przed badaniem ginekologicznym po założeniu wziernika do pochwy. Za pomocą szpatułki lub długiego wacika lekarz pobiera komórki wchodzące w skład nabłonka pokrywającego narząd rodny, które podlegają cyklicznym zmianom i złuszczają się. Komórki rozprowadza się na szkiełku mikroskopowym, utrwala, niekiedy odpowiednio barwi i ocenia pod mikroskopem.

Cytodiagnostyka może być wykorzystywana w różnych celach: w profilaktyce przeciwnowotworowej, aby ocenić mikrobiologiczną florę bakteryjną pochwy oraz jak fukcjonują hormony w organizmie. Powszechnie używany termin "cytologia" jest zarezerwowany dla badania onkologicznego (zapobiegawczego) i hormonalnego. Należy je odróżnić od badania stanu mikrobiologicznego pochwy (inaczej biocenozy lub stopnia czystości pochwy).

Cytologia onkologiczna

Ma szczególne znaczenie w zapobieganiu nowotworów, gdyż umożliwia wykrycie wczesnych postaci raka szyjki macicy i tzw. stanów przedrakowych, z których może rozwinąć się nowotwór. Raz w roku podczas kontrolnej wizyty u ginekologa powinny ją wykonywać kobiety, które rozpoczęły życie płciowe bez względu na wiek lub wszystkie od 18.-20. roku życia.

Przed badaniem pacjentka przez trzy dni nie może stosować żadnych leków dopochwowych, płukania pochwy ani odbywać stosunków płciowych.

Badanie to wykonuje się w pierwszej połowie cyklu miesiączkowego. Rozmaz pobiera się z tarczy części pochwowej i z kanału szyjki macicy. W zależności od cech komórek ocenianych w rozmazie zalicza się je do pięciu grup cytologicznych.

Grupa I - w rozmazie występują prawidłowe (nie podejrzane) komórki nabłonka i zależnie od fazy cyklu płciowego niewielka liczba krwinek białych. Gdy otrzymamy taki wynik cytologii, następne badanie przeprowadzamy za rok.

Grupa II - obraz komórek nabłonkowych typowy dla stanów zapalnych i zmian wstecznych (tzn. zanikowych - występujących u starszych kobiet). Występuje duża liczba krwinek białych, limfocytów, histiocytów (komórek układu odpornościowego). Taki rozmaz uznaje się również za "nie podejrzany", ale wymaga kontroli po ewentualnym leczeniu przeciwzapalnym lub - w przypadku zmian wstecznych - po leczeniu estrogenami.

Grupa III - to wynik dodatni (podejrzany). W rozmazie stwierdza się tzw. komórki dysplastyczne (nieprawidłowe). W zależności od nasilenia zmian i liczby tych komórek wyróżnia się dysplazję małego, średniego i dużego stopnia. Taki wynik wymaga kontrolnego ponownego badania w krótkim czasie, ewentualnie po leczeniu. Jeżeli zmiany utrzymują się nadal, należy pobrać wybrane odpowiednio (celowane) wycinki z tarczy części pochwowej. Do tej grupy cytologicznej zalicza się również ciężkie zmiany zapalne. Również niektóre zakażenia wirusowe (np. wirusem brodawczaka - infekcja najczęściej spotykana u młodych, współżyjących kobiet) mogą przyczynić się do powstania obrazu charakterystycznego dla tej grupy.

Grupa IV - w rozmazie znajdujemy pojedyncze komórki tzw. atypowe, znacznie różniące się od prawidłowych komórek, sugerujące zmianę złośliwą ograniczoną do nabłonka (tzw. rak in situ).

Grupa V - stwierdzamy tu liczne komórki atypowe. Taki obraz przemawia za zmianą złośliwą inwazyjną. Należy podkreślić, że na podstawie tego badania nie można ostatecznie rozpoznać nowotworu. Jest to badanie jedynie sugerujące możliwość takiej zmiany. Cytologia grupy IV i V wymaga natychmiastowej dalszej diagnostyki. Ostateczne rozpoznanie można ustalić na podstawie badania histopatologicznego materiału pobranego z szyjki macicy.

Powyższy podział to najczęściej stosowana klasyfikacja. Niekiedy lekarz tylko opisuje wykryte zmiany, nie dzieląc ich na grupy.

Cytologia hormonalna

Ta pośrednia metoda pozwala wnioskować o stanie hormonalnym organizmu. Do badania pobiera się komórki nabłonka pochwy (z bocznych ścian), który jest czułym wskaźnikiem czynności hormonów płciowych. Nie jest to metoda zbyt dokładna (np. stan zapalny w pochwie wyklucza taką ocenę), ale tania i łatwa do wykonania w każdym gabinecie ginekologicznym. Na podstawie tego badania można określić:

• czy cykl płciowy jest dwufazowy (prawidłowy),

• czy wystąpiła owulacja,

• czy w ciąży hormony działają prawidłowo,

• czy jest skutecznie stosowane leczenie hormonalne.

Wymazy pobiera się kilkakrotnie w ciągu cyklu płciowego i ocenia za pomocą wielu wskaźników.

Tzw. czystość pochwy

W pochwie w prawidłowych warunkach występują bakterie - pałeczki kwasotwórcze wytwarzające środowisko kwaśne, które stanowi ochronę przed zakażeniami drobnoustrojami patologicznymi. Prawidłowa biocenoza pochwy może ulec zachwianiu np. podczas stosowania antybiotyków, w przypadku zmian hormonalnych (starość, połóg). Nawet zbyt intensywna higiena niszczy pożyteczne bakterie. Skutkiem mogą być zapalenia i inne powikłania. Badanie biocenozy pochwy pomaga rozpoznać te stany. Celem badania jest wykrycie lub nie drobnoustrojów chorobotwórczych i komórek odczynu zapalnego w wydzielinie z pochwy.

Wyróżnia się cztery stopnie tzw. czystości pochwy
Stopień I
Stopień II
Stopień III
Stopień IV