MAŁŻEŃSTWO KONKORDATOWE – POJĘCIE I PRZESŁANKI

Małżeństwo konkordatowe jest to popularna nazwa dla małżeństwa wyznaniowego. Obecnie małżeństwo zawarte zgodnie z przewidzianymi prawem wymogami ma równocześnie status ślubu cywilnego (wywołuje skutki cywilnoprawne).

Do czasu ratyfikacji konkordatu w 1998 r. małżeństwo wyznaniowe zawierane przed duchownymi nie wywierało żadnych skutków cywilnoprawnych. W 1989 r. zniesiony został całkowity zakaz udzielania ślubów wyznaniowych przed zawarciem małżeństwa cywilnego. Dyskusja nad ratyfikacją konkordatu postawiła przed władzami państwowymi zadanie rozciągnięcia uprawnień przyznanych Kościołowi katolickiemu na inne związki wyznaniowe. 24 lipca 1998 r. wydano ustawę o zmianie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu postępowania cywilnego, Prawa o aktach stanu cywilnego, ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych inny ustaw. Ustawa ta weszła w życie 15 listopada 1998 r.

Uprawnienie do zawierania małżeństw wyznaniowych ze skutkami cywilnymi zostało przyznane Kościołowi katolickiemu oraz kościołom i związkom wyznaniowym posiadającym indywidualną regulację ustawową, jeżeli wydane ustawy przewidują takie uprawnienie. W ten sposób uprawnienia tego nie zyskały wszystkie związki wyznaniowe. Przyjęta zasada swobodnego uznania przy nadawaniu przez władze państwowe tego uprawnienia narusza w ten sposób konstytucyjną zasadę równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych, a w konsekwencji – również ich członków.

Osoby zamierzające zawrzeć przed duchownym małżeństwo ze skutkami cywilnymi muszą uzyskać od kierownika właściwego terytorialnie urzędu stanu cywilnego zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wykluczających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawach nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci. Zaświadczenie to traci moc po upływie trzech miesięcy od daty wydania. Bez złożenia tego świadectwa duchowny nie może przyjąć oświadczenia woli dotyczącego wywołania skutków cywilnych małżeństwa wyznaniowego. Przed zawarciem małżeństwa wyznaniowego duchowny informuje osoby zamierzające zawrzeć to małżeństwo o treści podstawowych przepisów prawa państwowego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego skutków.

Po złożeniu oświadczeń duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia woli zostały złożone w jego obecności podczas zawierania małżeństwa wyznaniowego. Zaświadczenie podpisują: duchowny, małżonkowie i dwa pełnoletni świadkowie obecni przy składaniu tych oświadczeń. Zaświadczenie to, wraz z zaświadczeniem o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa cywilnego duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego, przed upływem 5 dni od zawarcia małżeństwa. Akt małżeństwa sporządza się niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu, w którym do urzędu stanu cywilnego nadeszły dokumenty od duchownego.

Do małżeństwa cywilnego zawartego przed duchownym mają zastosowanie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące unieważnienia małżeństwa i jego rozwiązania przez rozwód. Orzekanie w tych sprawach należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych. Unieważnienie względnie rozwiązanie małżeństwa wyznaniowego nie wywołuje skutków w prawie państwowym i odwrotnie – unieważnienie małżeństwa cywilnego lub jego rozwiązanie nie ma wpływu na istnienie małżeństwa wyznaniowego.

POJĘCIE I ŹRÓDŁA PRAWA WYZNANIOWEGO

Pod pojęciem prawa wyznaniowego rozumie się gałąź prawa państwowego, która reguluje prawa i obowiązki obywateli ze względu na wyznanie religijne oraz określa zasady tworzenia i ramy działania związków wyznaniowych. Normuje ono stosunek państwa do religii zarówno w jej wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym.

Istnieją różne sposoby rozumienia źródeł prawa wyznaniowego. Są to zwłaszcza źródła poznania prawa wyznaniowego i źródła powstania prawa wyznaniowego. Do pierwszej grupy zalicza się tzw. pomniki prawa – akty normatywne mówiące o prawach funkcjonujących w przeszłości, które już nie obowiązują. Drugi termin odnosi się do instytucji stanowiących prawo oraz tradycji prawnej.

Źródłem powstania prawa wyznaniowego są w pierwszej kolejności normy prawa międzynarodowego. Należą do nich międzynarodowe konwencje ustalające standardy ochrony praw człowieka i grup mniejszościowych. Bardziej szczegółowo mówiąc – normy te występują w konwencjach międzynarodowych dotyczących ochrony wolności lub praw człowieka tworzonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych (od 1945 r.), Radę Europy (od 1949 r.), Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (od 1975 r.) i Unię Europejską (od 1992 r.). Do prawa międzynarodowego zalicza się również normy zawarte w konkordatach i inny układach zawieranych między Stolicą Apostolską a danym państwem. Specyficzną część prawa wyznaniowego tworzą układy wewnętrzne zawierane przez upoważnione organy państwa z poszczególnymi związkami wyznaniowymi. Są one wyrazem przechodzenia przez władze państwowe od jednostronnej regulacji ich statusu prawnego do porozumień dwustronnych.

Kolejnym źródłem prawa wyznaniowego jest prawo wewnętrzne danego państwa, a w szczególności jego ustawy regulujące problematykę wyznaniową. Wśród źródeł prawa wewnętrznego państwa podstawowe miejsce zajmuje konstytucja, w której określone są przyjęte w danym państwie fundamentalne zasady prawa wyznaniowego. Są one następnie rozwijane w ustawach i aktach niższego rzędu, określających prawa i obowiązki obywateli w zakresie wyznaniowym oraz położenie prawne związków wyznaniowych.

Normy prawa wyznaniowego determinowane są przez różnorodne przesłanki ideologiczne, społeczne i polityczne. Nie pozostają bez wpływu na treść prawa wyznaniowego: struktura wyznaniowa ludności, tradycje historyczne, orientacje polityczne grup wyznaniowych, założenia ideologiczne określające charakter państwa, koncepcje polityki wyznaniowej. Wpływają one na przedmiotowy zakres regulacji prawnej i powodują mozaikę rozwiązań instytucjonalno-prawnych.

Przedmiot prawa wyznaniowego obejmuje dwie zasadnicze dziedziny stosunków prawnych. Po pierwsze, porusza zakres praw jednostki do przyjmowania i wyrażania przekonań religijnych, czyli do samookreślenia religijno-światopoglądowego (tzw. indywidualny wymiar prawa wyznaniowego). Po drugie, należą tutaj normy prawne regulujące działalność związków wyznaniowych, czyli organizacji powołanych do spełniania posług religijnych (kolektywny wymiar prawa wyznaniowego). Możliwość tworzenia związków wyznaniowych i ich działalność stanowi pochodną praw jednostki do wolności religijnej, a w szczególności do otwartego i publicznego wyrażania przekonań religijnych. Prawo wyznaniowe wytycza więc rzeczywisty zakres istniejącej w danym państwie wolności religijnej.

ZAKRES PODMIOTOWY I PRZEDMIOTOWY ZASADY WOLNOŚCI SUMIENIA I WYZNANIA

We współczesnym prawniczym pojmowaniu zasady wolności sumienia i wyznania wyróżniamy dwa sposoby rozumienia tego pojęcia. Niektórzy badacze utożsamiają pojęcie sumienia i wyznania (jest to tzw. interpretacja zwężająca), co polega na przypisywaniu obydwu pojęciom tego samego znaczenia. Z kolei inni interpretatorzy prawa rozdzielają pojęcia sumienia i wyznania (tzw. interpretacja rozszerzająca). W tym rozumieniu wolność sumienia obejmuje uprawnienia do wolnego wyboru, kształtowania oraz zmiany nie tylko religii, ale światopoglądu w ogóle. Na wolność sumienia składają się pewne nakazy sugerowane przez wartości, których jednostka postępuje i które inspirują jej działalność. Z kolei wolność wyznania obejmuje wszelkie formy uzewnętrzniania i manifestowania stosunku człowieka do sfery religijnej. Jest to wolność uczestniczenia w obrzędach, praktykach określonej religii indywidualnie, zbiorowo, prywatnie lub publicznie. Wolność wyznania uznaje się za swego rodzaju „przedłużenie” wolności sumienia, a także za jej konkretyzację w sprawach religijnych w warunkach współżycia z innymi ludźmi.

Współcześnie w naukach prawnych wyróżnia się trzy podstawowe podmioty posiadające uprawnienia do wolności sumienia i wyznania, mianowicie jednostkę, rodzinę oraz związek wyznaniowy. Katalogi ich uprawnień różnią się pomiędzy sobą. Ustalają je takie akty prawne, jak konwencja rzymska (4 listopada 1950 r.), tzw. Katalog praw podstawowych (25 listopada 1981 r.), a w polskim ustawodawstwie szczególnie ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (17 maja 1989 r.).

Przedmiotowy zakres uprawnień, które wynikają z zasady wolności sumienia i wyznania, kształtuje się niejednolicie we współczesnych ustawodawstwach państwowych. Nie mniej jednak, powszechnie uważa się, że wolność sumienia i wyznania powinna być traktowana jako prawo przysługujące dziś każdej jednostce, niezależnie od miejsca pobytu, zamieszkania i przynależności państwowej. Do najważniejszych uprawnień indywidualnych zalicza się zwykle prawo do wolności myśli i sumienia, prawo do milczenia, prawo do manifestowania przekonań, prawo do wstępowania, należenia i występowania z organizacji o charakterze wyznaniowym, prawo jednostki do tworzenia nowych związków wyznaniowych.

Odrębna podmiotowość przyznawana rodzinie wyniki z prawa rodziców do określenia kierunku wychowywania dzieci.

Związki wyznaniowe od dawna są traktowane jako odrębne podmioty wyposażone w uprawnienia do korzystania z wolności sumienia i wyznania. W ten sposób zabezpieczają one realizację uprawnień indywidualnych swoich członków. Jednostka zaspokaja bowiem poważną część swoich potrzeb religijnych przy udziale bądź za pośrednictwem struktur organizacyjno-personalnych związków wyznaniowych. Uprawnienia związków wyznaniowych, dzieli się zwykle na trzy podstawowe grupy: religijne, organizacyjno-samorządowe i majątkowe. Wśród uprawnień należących do tego katalogu szczególnie wyróżnia się uprawnienia organizacji wyznaniowych do organizowania publicznych obrzędów i uroczystości religijnych (uprawnienia religijne), samodzielnego ustalania swej struktury organizacyjnej (uprawnienia organizacyjno-personalne), posiadania bazy materialnej własności majątku ruchomego i nieruchomego niezbędnego do realizacji funkcji religijnych (uprawnienia materialne).

AMERYKAŃSKI MODEL ROZDZIAŁU

Amerykański system rozdziału państwa i związków wyznaniowych stanowi tzw. czystą separację. Jest to unikalny na skalę światową twór. Wiąże się on głównie z kształtowaniem się społeczeństwa Stanów Zjednoczonych – niejednolitego religijnie i wyznaniowo, a także z korzystaniem z bogatego doświadczenia europejskiego i unikaniem wszelkich konfliktów na tle religijnym. Przyjęcie w młodym amerykańskim społeczeństwie tego systemu miało stanowić odpowiedź na poprzedzające je epoki nietolerancji, a także miało stać się wyrazem budowania państwowości opartej na nowym typie wartości.

W 1791 r. wprowadzono pierwszą poprawkę do amerykańskiej konstytucji. Dało to początek czystemu, klasycznemu rozdziałowi. Od tej pory amerykański model rozdziału charakteryzuje się brakiem jakiejkolwiek ingerencji w życie religijne swoich obywateli, czego efektem jest brak prawa wyznaniowego. Kwestia prawa wyznaniowego w amerykańskim ustawodawstwie nie istnieje. Nie powstały żadne umowy z władzami związków wyznaniowych ani żadne ustawy regulujące ich działalność. Wprowadza to pewną fikcję prawną, gdyż związek wyznaniowy nie posiada osobowości prawnej, lecz aby ją uzyskać musi założyć fundację, stowarzyszenie czy nawet spółkę prawa handlowego. Przykładem tego mogą być działania podejmowane przez Kościół katolicki. Powołuje się on na instytucję fidutia (łac. zaufanie), w ramach której istnieje dwóch właścicieli majątku kościelnego: właściciel faktyczny (organ związku wyznaniowego, np. diecezja) oraz właściciel prawny (osoba fizyczna, np. biskup).

Zgodnie z konstytucją, kongres amerykański nie może ustanowić religii państwowej ani zabronić wyznawania jakiejkolwiek religii. Wprowadzona jest jednak pewna fikcja, gdyż obrady w Kongresie rozpoczynają się od modlitwy, podczas gdy w szkołach jest ona zabroniona. Pomimo zepchnięcia religii w sferę prywatną, Bóg jest obecny w życiu publicznym państwa: pojawia się on jako Bóg uniwersalny, wręcz anonimowy – nie wiąże się on ani z żadnym konkretnym Bogiem, ani z żadną konkretną religią.

FRANCUSKI MODEL ROZDZIAŁU

We Francji doszło do pierwszego europejskiego rozdziału Kościoła i państwa. Stało się tak na skutek rewolucji francuskiej, wymierzonej w anciente regime władzy absolutnej, w tym w instytucję Kościoła katolickiego.

2 grudnia 1789 r. wydano ustawę przeprowadzającą na ogromną skalę sekularyzację dóbr kościelnych. Dla państwa stanowiła nadzieję na wymuszenie lojalności u duchownych, którzy stawali się urzędnikami państwowymi – przechodzili na etaty i pobierali za swoją pracę pensję, a także na polepszenie sytuacji chłopstwa i załatanie dziury budżetowej. Tymczasem uderzyła ona w podstawy materialne Kościoła katolickiego, przez co nie cieszyła się przychylnością ze strony duchowieństwa.

W lutym 1790 r. Konstytuanta zlikwidowała wszystkie zakony we Francji poza zakonami szpitalnymi. W lipcu tego samego roku ukazała się Konstytucja Cywilna Kleru – ustawa stojąca w konflikcie z prawem kanonicznym. Wprowadzała dwie główne zmiany. Pierwsza z nich polegała na dostosowaniu administracji kościelnej do administracji cywilnej, czyli na utworzeniu nowych jednostek terytorialnych – zmniejszeniu liczby archidiecezji ze 134 do 83 . Druga zmiana dotyczyła obsady urzędów kościelnych poprzez zniesienie faktycznej władzy hierarchicznej i demokratyzację wyboru duchownych na stanowiska kościelne.

W listopadzie ukazała się ustawa nakładająca na duchowieństwo obowiązek przysięgi na wierność królowi i pierwszej konstytucji. Jednakże jedynie czterech biskupów złożyło ową przysięgę. Na skutek tego doszło do schizmy w Kościele francuskim, poprzez wyłonienie się z niego Kościoła Konstytucyjnego.

Rozdział Kościoła i państwa okresu rewolucyjnego charakteryzował się ogromną nieufnością we wzajemnych relacjach. Był to rozdział nieprzyjazny, wrogi wobec religii. Zachodził w jednym kierunku, gdyż wydana w 1795 r. ustawa oddzielała Kościół od państwa, ale nie państwo od Kościoła. Doszło do tzw. prywatyzacji religii. W myśl tej doktryny pojmowano religię jako prywatny wybór człowieka, a nie sprawę publiczną. Eliminowano wszelkimi środkami religię z życia publicznego. W tym okresie miała się ona ograniczać jedynie do sumień wierzących i budynku kościoła.

Od polityki wyznaniowej prowadzonej przez rewolucyjną Francję odszedł Napoleon. W 1801 r. doszło do zawarcia konkordatu. Miał on stanowić kompromis pomiędzy dążeniami państwa i duchowieństwa. Według jego postanowień, Stolica Apostolska uznała sekularyzację, natomiast państwo odstąpiło od ingerowania w obieranie stanowisk kościelnych.

Francja ponownie stała się państwem wyznaniowym. Stosunki państwo-kościół stopniowo ewoluowały. W 1875 r. powołano do życia nową republikę. Od tej pory nastąpiło powolne osłabienie polityczne władz kościelnych. W grudniu 1905 r. nastąpiło ostateczne oddzielenie instytucji państwa i Kościoła. Wydana ustawa nawiązywała do tej z roku 1795. Ponownie doszło do prywatyzacji religii. Ponadto w życie weszło prawo o religijnych stowarzyszeniach, które odmawia związkom wyznaniowym własnego wewnętrznego prawa uznawanego przez prawo państwowe. Stan taki trwa do dnia dzisiejszego. We współczesnej Francji w stosunkach państwo-związki wyznaniowe to państwo o wszystkim decyduje i przesądza.

RADZIECKI MODEL ROZDZIAŁU

Radziecki model rozdziału kościoła i państwa bywa nazywany również swego rodzaju separacją wrogą. Ojcami doktryny takiej formy separacji są Marks, Engels i Lenin.

Marks krytykował religię w sposób zbliżony do liberalizmu – wychodząc od tych samych założeń przełożył swoją krytykę na rozważania klasowe. Przedstawiał religię jako „opium dla ludu”, czyli instrument służący do rządzenia zabobonną ludnością. Według jego założeń religia miała przeminąć wraz z laicyzacją i racjonalizacją społeczeństwa.

W odróżnieniu od Marksa, który zajmował się tym problemem czysto teoretycznie,. Włodzimierze Lenin przeszedł do praktyki. Odnosił się do religii poprzez budowanie hybrydalnych konstrukcji w Rosji radzieckiej: z jednej strony deklarował poszanowanie dla wolnego wyboru religii jako kanonu i fundamentu postawy państwa wobec każdego obywatela, z drugiej zaś ograniczał maksymalnie zadania i obowiązki członków partii dotyczące sfery religijnej, silnie propagując wśród działaczy ateizm.

Charakterystyczne dla systemu radzieckiego jest również ubogość dokumentów dotyczących prawa wyznaniowego. W 1918 r. wprowadzono w życie Dekret o oddzieleniu szkoły Kościoła i państwa.

Efektem polityki władz państwowych był schizofreniczny charakter systemu. Poprzez symbiozę państwa i jedynej rządzącej partii państwo realizowało tylko i wyłącznie politykę leninowską. Skutkowało to brakiem demokracji, w tym także brakiem praw w sferze wyznaniowej. Charakterystyczne dla tego systemu było wprowadzenie na miejsce religii idealistycznej tzw. religii materialistycznej. Materializm miał własnych świętych, własne dogmaty i sankcje za ich nieprzestrzeganie. Przykładem tego mogą być zjazdy partii mające formę nabożeństw.

Rozdział radziecki nie był rozdziałem według dzisiejszego sposobu postrzegania tego terminu. Było to państwo wyznaniowe wspierające religię materialistyczną. Państwo radzieckie było silnie zaangażowane w wybór światopoglądu przez swoich obywateli poprzez indoktrynację i ateizację społeczeństwa, a także zaburzenie bezstronności organów administracyjnych.

NIEMIECKI MODEL ROZDZIAŁU

Niemiecki model rozdziału zwany także separacją skoordynowaną bądź życzliwą wywodzi się z postanowień konstytucji Republiki Weimarskiej z 1919 r.

W ramach tego rozdziału państwo wspiera pewne wartości religijne jako uniwersalne wartości moralne (chociażby przez dopuszczenie do nauki religii w szkołach). Tym samym państwo szanuje walor pierwiastka religijnego w życiu publicznym, przy jednoczesnym braku preferencji dla konkretnego wyznania. Ponadto państwo w tym systemie rozdziału świadczy pewne usługi na rzecz związków wyznaniowych jako instytucja tzw. brahim seculare – państwa jako świeckiego ramienia Kościoła, czego szczególnym wyrazem może być przeznaczanie pewnej części płaconego przez osobę fizyczną podatku na rzecz instytucji kościelnych (do 10%). Jednocześnie państwo znosi jakiekolwiek cenniki za świadczone przez związki wyznaniowe posługi religijne. Uznaje również pewne regulacje związków wyznaniowych w obrocie cywilno-prawnym, jak małżeństwo konkordatowe. Co więcej, istnieją różne formy wspierania działalności związków wyznaniowych, jak chociażby dofinansowanie państwa do prowadzenia szkół wyznaniowych.

Model niemiecki stanowił wzór dla demokratyzujących się państw bloku radzieckiego po 1989 r.

ARTYKUŁY WYZNANIOWE KONSTYTUCJI MARCOWEJ

Państwo polskie w czasie odbudowy po ponad stu letnim okresie nieistnienia stanęło przed wieloma ważnymi dylematami natury ideowej i politycznej. Wśród polityków toczyła się otwarta dyskusja na temat ustroju. Poszukiwano jak najlepszych rozwiązań systemowych, w tym także tych dotyczących powiązania państwo-Kościół. Odrzucano wszelkie rozwiązania anachroniczne z państw zaborczych jako antydemokratyczne i antypolskie. Systemy pruski i austriacki były systemem zwierzchności państwa nad związkami wyznaniowymi, system rosyjski – systemem supremacji z wiodącą rolą Kościoła prawosławnego. Kwestia wyboru odpowiedniego systemu dla państwa polskiego była jedną z najbardziej spornych przy pracy nad konstytucją.

Konstytucja marcowa nie wprowadziła rozdziału Kościoła i państwa. Jeżeli zaś chodzi o samą doktrynę prawa wyznaniowego, nie istniało jednolite stanowisko wśród ugrupowań politycznych. Nie ustalono żadnych cech stwierdzających jednoznacznie świeckość bądź wyznaniowość państwa. Był to swego rodzaju system mieszany, będący efektem kompromisu pomiędzy stronnictwami. Łączył on rozwiązania państwa wyznaniowego otwartego i niemieckiego modelu skoordynowanego.

Inwokacja ma wybitnie religijny charakter, podobnie jak art. 54. określający przysięgę prezydenta. W opozycji do nich stoją art. 111 i 112, będące rozwiązaniami typowymi dla państwa świeckiego. Dotyczą one gwarancji mniejszości religijnych uznawanych przez państwo jedynie w wymiarze prywatnym i jednostkowym. Warto zauważyć jednak, że nie dotyczą one związków wyznaniowych jako całości. Wprowadzało to pozory świeckości państwa. Art. 111. określał dokładnie czym jest wolność wyznania, jej zakres podmiotowy i przedmiotowy. Art. 112. mówił o granicach tej wolności, stawiając obowiązki obywatelski ponad obowiązki religijne.

Z kolei art. 113., 114. i 115. miały wymiar kolektywny, odnosząc się do związków wyznaniowych jako całości. Przejęto tu z modelu austriackiego podział związków wyznaniowych na prawnie uznane i prawnie nieuznane. Art. 113. określał uprawnienia przysługujące związkom wyznaniowym prawnie uznanym. Warto zaznaczyć, że konstytucja milczała na temat związków wyznaniowych prawnie nieuznanych. Nie zostało też określone, kto miał podejmować decyzje o uznaniu związku wyznaniowego przez państwo. Ponadto nieuznanie jakiegokolwiek związku wyznaniowego stało w sprzeczności z art. 111. i 112.

Problemów przysparza również interpretacja art. 114. Gwarantuje on Kościołowi katolickiemu „naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”. Ze względu na wewnętrzną sprzeczność tego sformułowania, można mówić o dwóch sposobach wykładni tego artykułu. Po pierwsze, Kościół katolicki mógł zyskać nadrzędne stanowisko względem pozostałych wyznań jako religia większości społeczeństwa. Według drugiego sposoby rozumienia tego artykułu, dochodziło do zastosowania zasady primus inter pares, wedle której nie można różnicować statusu Kościoła katolickiego i innych związków wyznaniowych, a wyróżnienie Kościoła miało mieć jedynie wymiar honorowy. W tym artykule państwo uznaje również funkcjonowanie w kościele prawa kanonicznego. Konstytucja również przewidywała konkordat.

W art. 115. określono tryb, który przyznawał państwo kompetencje do uznawania regulacji wewnętrznych związków wyznaniowych. Art. 116. przewidywał z kolei możliwość uznania w przyszłości nowych związków wyznaniowych.

Ponadto art. 120. wprowadził obowiązkową naukę religii w szkołach publicznych. Zaprzeczało to częściowo pełni władzy rodzicielskiej, a także stanowiło podstawę do odmowy przyjęcia na studia wyższe bezwyznaniowców.

Efektem braku określenia w konstytucji marcowej konkretnych trybów uznawania związków wyznaniowych była niska liczba kościołów mających uregulowaną sytuację prawną. Prace nad projektem odpowiedniej ustawy podjęto dopiero po zamachu majowym, ostatecznie został opracowany w 1927 r. Jednakże wywoła on ogromny sprzeciw Nuncjatury Apostolskiej w Warszawie, wskutek czego rząd wycofał się z niego. Ostatecznie nie uchwalono żadnej odpowiedniej ustawy aż do 1939 r.

ŹRÓDŁA PRAWA WYZNANIOWEGO III RP

Dla współczesnego polskiego prawa wyznaniowego najważniejsze akty prawne to konstytucja, szereg ratyfikowanych umów międzynarodowych (w tym konkordat), a także różnego rodzaju ustawy i odnoszące się do nich akty wykonawcze.

Najważniejsze części obowiązującej konstytucji to art. 24. (określający wzajemne relacje pomiędzy państwem a związkami wyznaniowymi), art. 53. (o jednostkowej wolności sumienia i wyznania)i art. 48 (o władzy rodzicielskiej i wolności sumienia i wyznania w przypadku nieletnich).

Do najważniejszych ratyfikowanych umów międzynarodowych zaliczyć można Powszechną Deklarację Praw Człowieka ONZ z 1948 r., a także konwencję rzymską o ochronie podstawowych wolności z 1958 r.

Wśród rozmaitych ratyfikowanych umów międzynarodowych, szczególną wagę ma konkordat z 1993 r. Ustawa o wyrażeniu zgody na ratyfikację konkordatu została uchwalona dopiero przez Sejm III kadencji w dniu 8 stycznia 1998 r. Dokument ratyfikacyjny został podpisany przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego 23 lutego 1998. Tego samego dnia konkordat ratyfikował również papież Jan Paweł II. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiła 25 marca. Konkordat wszedł w życie miesiąc później, 25 kwietnia 1998 r.

Brak jednolitych źródeł w zbiorze ustaw dotyczących prawa wyznaniowego stanowi brak konsekwencji ustawodawcy.

Ustawy generalne obejmują wszystkie związki wyznaniowe. Regulują one wszelkie przejawy działalności związków wyznaniowych i obywateli pod kątem prawa wyznaniowego. Najważniejszą z nich stanowi ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 r., znowelizowana w 1997 r.

Ustawy specyfikacyjne (indywidualne) odnoszą się do jednego konkretnego związku wyznaniowego. Najważniejsze z nich to ustawa o stosunkach między państwem a Kościołem Katolickim z 1989 r. oraz z kościołem prawosławnym z 1991 r. Warto zaznaczyć, że jedynie 15 związków wyznaniowych posiada swoje ustawy indywidualne, podczas gdy w Polsce obecnie działa legalnie ok. 160 organizacji wyznaniowych. Od 1997 r. polski parlament nie uchwalił żadnej nowej ustawy tego typu.

Ponadto inne ustawy odnoszą się do prawa wyznaniowego jedynie fragmentarycznie, jak chociażby ustawy o szkolnictwie wyższym, o podatkach, o finansach, o radiofonii i telewizji.

Ważne dla polskiego prawa wyznaniowego są również źródła statutowe, które odnoszą się do prawa wewnętrznego różnych kościołów i związków wyznaniowych, a zostały uznane przez państwo. Nastąpiła swoista recepcja tych praw wewnętrznych do prawa państwowego.

ARTYKUŁ 25. KONSTYTUCJI Z 1997 R.

Art. 25. konstytucji z 1997 r. stanowi jedną z najbardziej fundamentalnych gwarancji polskiego prawa wyznaniowego. Najogólniej rzecz ujmując, art. 25. określa zasady instytucjonalnych stosunków, czyli relacji pomiędzy państwem polskim a związkami wyznaniowymi. Czyni to w pięciu ustępach, poruszając kolejno różne ważne dla tych stosunków kwestie.

Ustęp pierwszy stanowi o pierwszej konstytucyjnej zasadzie prawa wyznaniowego - zasadzie równouprawnienia związków wyznaniowych. Warto zaznaczyć, że w polskim prawie wyznaniowym obecnie funkcjonują dwa sposoby pojmowania terminu „równouprawnienie”. Po pierwsze, rozumie się pod tym pojęciem korzystanie przez związki wyznaniowe z przysługujących im praw bez jakichkolwiek różnic. Jednakże ostatnimi czasy uważa się, że termin „równouprawnienie” powinien odnosić się również do reguły sprawiedliwości rozdzielczej. Polega ona na uznaniu pewnych odrębności istniejących pomiędzy poszczególnymi związkami wyznaniowymi, nie oznacza to jednak naruszenia zasady równouprawnienia. Mówiąc inaczej – reguła sprawiedliwości rozdzielczej polega na uznawaniu pewnych wyjątków, cech specyficznych, a nie traktowaniu wszystkich jednakowo. W związku z tym działalności żadnego związku wyznaniowego nie można ograniczać.

Ustęp drugi wskazuje na drugą konstytucyjną zasadę prawa wyznaniowego - zasadzie bezstronności państwa. Jednakże przez kilka lat mówiono nie o bezstronności, a o neutralności państwa; później jednak tego zaniechano. Wiązało się to z interpretacją słów neutralność i bezstronność. Episkopat polski pojmował pojęcie neutralności wąsko, kierując się doświadczeniami francuskimi. Nie chciano zgodzić się na niedopuszczanie manifestowania uczuć religijnych w miejscach publicznych. Z kolei termin bezstronności jest rozumiany szerzej, gdyż gwarantuje prawo do obecności religii we życiu publicznym.

Ustęp trzeci ukazuje trzecią konstytucyjną zasadę prawa wyznaniowego - zasadzie rozdziału kościołów i związków wyznaniowych od państwa. Nie mówi się jednak o rozdziale wprost, gdyż termin ten nabrał pejoratywnego zabarwienia w okresie PRL-u. Treść tego ustępu jest niemal identyczna z pierwszym punktem konkordatu z 1993 r. Jest to odwołanie do pozycji Kościoła ustalonego na II soborze watykańskim. Mowa jest tu o autonomii, która wprowadza nowy model relacji państwo-związki wyznaniowe. Państwo od tej pory nie ma tytułu do ingerencji w wewnętrzne prawa związków wyznaniowych. Państwo nie ma prawa sprzeciwu wobec żadnych decyzji związków wyznaniowych, w tym Kościoła katolickiego.

Ustęp czwarty określa system dochodzenia do regulacji prawnych wobec Kościoła katolickiego. Miał on na celu umożliwić ratyfikację konkordatu z 1993 r.

Ustęp piąty określa czwartą konstytucyjną zasadę prawa wyznaniowego – zasadę ustawowego trybu regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych. Nowym elementem jest wprowadzenie jako przesłankę obligatoryjną wymogu zawarcia umowy ze związkiem wyznaniowym, która stanie się podstawą odpowiedniej ustawy uchwalanej przez parlament. Efektem takich przyjętych rozwiązań prawnych jest to, że nie każdy związek wyznaniowy ma indywidualnie wydane ustawy. Pozostałe działają w oparciu o ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, według której akt rejestracji nadaje osobowość prawną.

ARTYKUŁ 53. KONSTYTUCJI Z 1997 R.

Art. 53. konstytucji z 1997 r. stanowi jedną z najbardziej fundamentalnych gwarancji polskiego prawa wyznaniowego. Najogólniej rzecz ujmując, art. 53. określa zasady funkcjonowania w polskim prawie indywidualnego wymiaru wolności sumienia i wyznania. Czyni to w siedmiu ustępach, poruszając kolejno różne ważne dla tych stosunków kwestie.

To, co uderza w pierwszy dwóch ustępach tego artykułu, to panujące niechlujstwo redakcyjne. Wprowadza się tu w sposób tożsamy terminy o różnych znaczeniach. Ponadto ustęp drugi został zredagowany w formie enumeracyjnej, tworząc katalog zamknięty. Brakuje sformułowania domyślnie poszerzającego zbiór uprawnień jednostki. W skutek tego konstytucja gwarantuje jedynie wolność wyboru i zmiany religii oraz wolność praktykowania. Jest sformułowana zbyt ogólnie, zatem należy jej treść uzupełniać o ustawę o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Ustęp trzeci odwołuje się do pełni władzy rodzicielskiej określonej w art. 48. ust. 1., natomiast ustęp czwarty porusza warunki nauczania religii w szkołach. Ustęp piąty określa warunki i formę (poprzez ustawę) ograniczenia wolności sumienia i wyznania. Warto zwrócić uwagę, że nie wprowadza władzy rodzicielskiej jako elementu ograniczającego tę wolność. Jest to efekt ratyfikowania przez Polskę Konwencji o Prawach Dziecka. Narusza to tradycyjny, katolicki model wychowania dziecka. Dzieci po 13. roku życia posiadają ograniczoną zdolność cywilno-prawną. Mogą zatem, o ile są uczniami szkół ponadpodstawowych, decydować wraz z rodzicami o uczęszczaniu na lekcje religii. Konkordat natomiast nie przewiduje dania dziecku jakiegokolwiek wyboru.

Ustęp szósty gwarantuje wolność praktyk religijnych, a ustęp siódmy prawo do milczenia w sprawach wyznania. Nie można więc żądać od rodziców uczęszczającego do szkoły dziecka żadnych deklaracji w sprawach ich wiary.

Pytanie o relacje państwo-kościół w świetle konstytucji z 1997 r. zawiera się w objaśnieniu art. 25. konstytucji. Bardziej zasadne byłoby sformułowanie tego pytania w odniesieniu do konkordatu.

Pytanie o prawo państwowe i wewnątrzkościelne jest sformułowane zbyt ogólnie, aby dało się na nie łatwo odpowiedzieć. Nie wiadomo, czy chodzi o ujęcie historyczne, czy przedstawienie problemu w poszczególnych modelach relacji państwo-kościół; nie wiadomo też, w jakim stopniu odnosi się ono do polskiego prawa wyznaniowego. Dlatego je zostawiam.

Powodzenia!