Rodzaje deficytu budżetowego (sposoby mierzenia):
Deficyt rzeczywisty (oficjalny)- Jest to faktyczna różnica między dochodami i wydatkami budżetu.
Najpopularniejszą miarą deficytu budżetowego jest tzw. rzeczywisty deficyt budżetowy
Jest on rachunkowym, ujemnym wynikiem budżetu państwa, powstającym, gdy wydatki budżetowe są większe niż dochody
Jest to cześć wydatków budżetu, która nie znajduje pokrycia w dochodach budżetowych \
W sytuacji, kiedy dochody byłyby większe niż wydatki, wystąpiłaby rzeczywista nadwyżka budżetowa,
Do obliczeń należy przyjąć wszystkie dochody i wydatki budżetu.
Deficyt cykliczny (koniunkturalny), Jest on rezultatem cyklicznego przebiegu procesów gospodarczych. Obrazuje on wpływ cyklu koniunkturalnego na zmiany w dochodach i wydatkach budżetów i jest niezależny od bieżącej polityki fiskalnej.
Deficyt strukturalny. Jest wielkością hipotetyczną, informującą o tym, jaki byłby deficyt budżetowy gdyby gospodarka funkcjonowała przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych (potencjału produkcyjnego). Deficyt strukturalny jest konsekwencją stosowania polityki dyskrecjonalnej (uznaniowej). Pozwala ocenić kierunek wpływu polityki fiskalnej na gospodarkę oraz oddzielić skutki zmian polityki od skutków cyklu koniunkturalnego.
Różnica między deficytem strukturalnym a deficytem rzeczywistym definiowana jest jako deficyt koniunkturalny. Innymi słowy deficyt strukturalny to deficyt, z którego wyeliminowano wahania koniunkturalne
Bezwzględne ujęcie deficytu budżetowego
Pozwala poznać dokładną jego wartość.
Najczęściej saldo sektora finansów publicznych odnosi się do PKB.
według traktatu z Maastricht stosunek deficytu budżetowego do PKB nie może być wyższy od 3 %.
Ujęcie kasowe deficytu budżetowego - Metoda ta opiera się o rejestrowanie wszystkich operacji w momencie kasowego przepływu środków pieniężnych. Teoretycznie jest to bardzo skuteczna metoda określania salda.
Deficyt budżetowy
Okres jednego roku, na który sporządza się budżet jest zbyt krótki aby ocenić przyczyny zjawiska,
Rok budżetowy na ogół nie przystaje do przebiegu cyklu koniunkturalnego, poszczególne fazy cyklu wpływają w różny sposób na dochody i wydatki budżetowe,
Deficyt może dotyczyć budżetów bieżących, majątkowych, zwyczajnych itp.,
Deficyt budżetowy nie może się ograniczać do deficytu państwa (budżetu centralnego). Deficyt powinien być odnoszony do całego systemu,
Deficyt budżetowy jest powiązany z polityką monetarną państwa, np. wysoka stopa procentowa, \ Stan budżetu krajowego pozostaje pod wpływem otoczenia zewnętrznego, wyraża się to m.in. Kształtowaniem się kursu waluty krajowej wobec walut obcych.
Metody obliczania deficytu budżetowego (standardy międzynarodowe):
Metoda GFS (Government Finance Statistic) – stosowana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy,
Metoda obowiązująca w Unii Europejskiej (ESA 95) – dane w tym systemie prezentowane są metodą memoriałową,
Deficyt budżetowy w Polsce liczony jest metodą kasową - transakcje przy użyciu środków publicznych rejestruje się w momencie faktycznego przepływu środków pieniężnych.
Deficyt budżetowy w Unii Europejskiej
Według Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA 95), stosowanego w Unii Europejskiej, wszystkie transakcje ujmowane są memoriałowo, tzn. w momencie ich powstania (podatki i składki na ubezpieczenie społeczne wykazywane są w wysokości możliwej do ściągnięcia).
Różnica w liczeniu deficytu wg MFW i ustawodawstwa polskiego
metoda MFW metoda krajowa
wpływy z prywatyzacji wpływy z prywatyzacji
to dochód budżetowy to źródło finansowania deficytu (od 1998 roku)
Teoretycznie źródła finansowania deficytu budżetowego
Deficyt budżetowy najogólniej pokrywa się kosztem obywateli państwa na jeden z dwóch sposobów:
Zwiększając podatki – ma to miejsce gdy deficyt budżetowy finansuje się przez wzrost długu publicznego, który trzeba będzie w przyszłości.
Zwiększając ceny towarów i usług dostępnych na rynku – ma to miejsce w przypadku finansowania deficytu przez dodruk pieniędzy
Gdy deficyt budżetowy choruje tzn. najpopularniejsze objawy „choroby deficytu budżetowego”
Deficyt = inflacja – ta sytuacja ma miejsce gdy rząd finansuje nadmierny deficyt skłaniając bank centralny do dodrukowania pieniądza. Każdy wydatek ma pokrycie w dochodzie, a faktycznie w darmowym kredycie banku centralnego. Faktycznie mamy doczynienia z sytuacją gdy pojawia się więcej pieniędzy niż towarów, pojawia się inflacja – rok 1989 (hiperinflacja)
Deficyt = inflacja – zwiększa się udział zadłużenia netto sektora budżetowego w sektorze bankowym, co może wpływać na wzrost podaży pieniądza i wzrostu inflacji.
Deficyt = wzrost importu – odpowiedzią na zbyt dużą ilość pieniędzy na rynku nie musi być wcale wzrost cen, ale dodatkowy import. Pogłębia się wówczas deficyt handlowy zaś kraj zaciąga pożyczki za granicą na jego pokrycie. W konsekwencji rodzi to kryzys walutowy, inflacja i spadek PKB.
Deficyt = wzrost długu – niezależny bank centralny nie zezwala na dodruk dodatkowych pieniędzy związku z tym rząd musi szukać dodatkowych (potrzebnych) środków pieniężnych na rynku. W konsekwencji wzrasta dług publiczny oraz stopy procentowe.
Deficyt =powolny wzrost PKB – wzrost zadłużenia stwarza sytuację dogodną dla banków. Efekt – wypieranie z rynku prywatnych przedsiębiorców, ponadto wzrost stóp procentowych kredytów dla prywatnych inwestorów. Przedsiębiorstwa rezygnują z inwestowania, a tempo wzrostu PKB spada.
Negatywne skutki deficytu budżetowego:
Zjawisko monetyzacji deficytu – zjawisko to występuje wówczas, gdy źródłem finansowania deficytu staje się emisja pieniądza – grozić to może przyspieszeniem procesów inflacyjnych. Obecnie w Polsce mamy zakaz finansowania deficytu budżetowego przez bank centralny.
Niebezpieczeństwo wpadnięcia w tzw. pułapkę zadłużenia w wyniku narastania długu publicznego i kosztów jego obsługi – ma to miejsce gdy bieżąca obsług długu nie jest finansowana dochodami budżetu, lecz wymaga zaciągania nowych pożyczek – tzw. Efekt śnieżnej kuli.
Efekt wypychania, czyli wypieranie z rynku kapitałowego prywatnych inwestorów na skutek wzrostu stopy procentowej. Wzrost ten spowodowany jest rosnącymi potrzebami pożyczkowymi państwa.
Wzrost stóp procentowych na krajowym rynku finansowym,
Negatywny wpływ na saldo obrotów bieżących (tzw. deficyt bliźniaczy i deficyt obrotów bieżących).
Deficyt budżetowy:
Podstawowym efektem kumulacji deficytów budżetowych jest wzrost długu publicznego.
Jest to zadłużenie instytucji państwowych w stosunku do inwestorów, którzy pożyczyli w przeszłości pieniądze na sfinansowanie deficytu budżetowego.
Przyczyny występowania deficytu budżetowego:
Koszty transformacji ustrojowej,
Konsekwencja przeprowadzenia czterech reform (emerytalnej, świadczeń zdrowotnych, oświatowej i samorządowej),
Nadmierny wzrost wydatków, przede wszystkim socjalnych,
Wpływ czynników cyklicznych,
Nadmiernie rozbudowana, kosztowna administracja publiczna,
Brak spójnej i jasno określonej polityki podatkowej,
Niska ściągalność podatków.
Finansowanie deficytu - teoria
Dług Skarbu Państwa
Kredyty
Pożyczki
SPW
Obligacje
Bony
Emisja pieniądza
Nadwyżka budżetowa z lat ubiegłych
Finansowanie deficytu długiem a zwiększanie obciążeń podatkowych
Dług
Kosztowny dla państwa
Nie stanowi przymusowego obciążenia
Nie ma powszechnego charakteru
Podatek
Nie tak kosztowny jak dług
Stanowi przymusowe obciążenie
Ma powszechny charakter
Wpływ deficytu na gospodarkę
Wzrost deficytu budżetowego
Wzrost podaży państwowych papierów wartościowych
Wzrost stopy procentowej
Napływ kapitału spekulacyjnego - Aprecjacja złotego
Pogorszenie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, podrożenie eksportu, obniżenie kosztów importu
Deficyt bilansu handlowego
Podsumowując (główne powody występowania deficytu budżetowego):
Nadmierne wydatki z budżetu państwa, które dotyczą np. militaryzacji gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, wysokie koszty obsługi długu publicznego,
Zbyt niskie dochody, które są wynikiem np. niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków,
Sposób uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym wynikający z faktu istnienia różnych sił społecznych i politycznych,
Istnienie silnych grup roszczeniowych i związane z tym nadmiernie rozbudowane funkcje socjalne państwa.
Ważne
W ocenie skutków deficytu ważny jest rodzaj wydatków, które wymagają zaciągnięcia długu publicznego. Wydatki bieżące powinny być finansowane z bezzwrotnych dochodów, natomiast wydatki inwestycyjne, które powiększają majątek publiczny i tworzą źródła dochodów, mogą znaleźć źródło pokrycia w pożyczkach publicznych.
Deficyt budżetowy nie jest jedynym elementem wyznaczającym potrzeby pożyczkowe budżetu państwa. Przez potrzeby pożyczkowe budżetu państwa rozumie się zapotrzebowanie na środki finansowe niezbędne do: sfinansowania deficytu budżetu państwa, spłat wcześniej zaciągniętych zobowiązań, sfinansowanie udzielonych przez Skarb Państwa pożyczek oraz wykonywania innych operacji związanych z długiem Skarbu Państwa.
Deficyt budżetowy oraz inne pożyczkowe potrzeby budżetu państwa mogą być pokryte przychodami ze sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym, kredytów zaciągniętych w bankach krajowych i zagranicznych, pożyczek, prywatyzacji majątku Skarbu Państwa, nadwyżek budżetu państwa z lat ubiegłych.
Najbezpieczniejsze jest finansowanie deficytu w systemie pozabankowym, gdyż wywołuje mniejszą presję inflacyjną, ale angażuje oszczędności gospodarstw domowych, które efektywniej mogłyby być wykorzystane w sektorze prywatnym.
Dług publiczny
Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności , w wyniku których państwo płaci odszkodowanie (np. wywłaszczenie mieniana zasadach odpłatności).
Dług publiczny można określić jako łączne finansowe zobowiązanie jednostek sektora publicznego z tytułu zróżnicowanych z ekonomicznego i prawnego punktu widzenia zdarzeń prawno-finansowych, a przede wszystkim niedoborów powstających w wyniku nadwyżki wydatków publicznych nad dochody publiczne skumulowane w poprzednich okresach. Zobowiązania te powinny uwzględnić ich konsolidację, czyli eliminację wzajemnych przepływów finansowych między nimi.
Podstawy prawne dotyczące długu publicznego:
Konstytucja RP,
Ustawa o finansach publicznych,
Akty wykonawcze do ustawy o finansach publicznych.
Kryteria dywersyfikacji długu Skarbu Państwa
czasu (terminu zapadalności),
wartości pieniądza w czasie,
ewidencji księgowej
rodzaju zobowiązań skarbu państwa,
rodzaju instrumentów dłużnych (przedmiotowe),
podmiotu wierzyciela.
Rodzaje długu publicznego:
Kryterium podmiotowe
Zaciągany przez podmioty sektora publicznego głównie Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, fundusze, fundacje, spółki.
Adresowany do rezydentów i nierezydentów posiadających papiery wartościowe.
Adresowany do gospodarstw domowych, banków i inwestorów instytucjonalnych.
Kryterium czasu
Krótkoterminowy (płynny), nie powinien być dłuższy niż rok. Zaciąganie tego długu spowodowane jest chwilowymi trudnościami płatnościami państwa.
Długoterminowy (fundowany), powstaje w wyniku zaciągania pożyczek na okres dłuższy niż 5 lat, z którego finansowane są wydatki majątkowe głównie wydatki inwestycyjne.
Kryterium zasad ewidencji i ujęcia wielkości długu
Dług publiczny brutto – są to należności jakie państwo ma wobec wierzycieli krajowych i zagranicznych poza sektorem publicznym.
Dług publiczny netto – jest to różnica długu publicznego brutto a należnościami podmiotów sektora finansów publicznych od podmiotów spoza sektora.
Kryterium określające wielkość długu
Dług nominalny – jest to wartość zobowiązań władz publicznych powiększone wskutek kapitalizacji odsetek. Ten dług zwany jest także długiem według nominału będzie zawsze większy od długu według kapitału,
Dług realny – wartość nominalna zobowiązań skorygowana przez uwzględnienie inflacji. Wysokość tego długu pokazuje jak bardzo inflacja wpływa na realną wielkość długu publicznego i pomaga dostosować politykę fiskalną do aktualnych potrzeb państwa.
Dług potencjalny – to dług który wiąże się z udzielonymi przez władze publiczne gwarancjami i poręczeniami,
Dług rzeczywisty – wymagalne zobowiązanie bilansowe władz publicznych,
Dług przymusowy – dotyczy zobowiązań z przeszłości,
Dług dobrowolny
Rodzaje środków finansowych przeznaczonych na obsługę długu publicznego i spłatę rat kapitału:
Nadwyżka pierwotna budżetu państwa,
Oszczędności sektora pozabudżetowego (przyrost wewnętrznego długu publicznego),
Zagraniczne środki finansowe (pożyczki lub inne formy dopływu kapitału),
Inflacja.
Metody obliczania długu publicznego:
Metoda ESA – według tej metody dług publiczny obejmuje zadłużenie całego sektora finansów publicznych, sektor usług świadczonych przez rząd na zasadach niekomercyjnych oraz instytucje świadczące usługi na zasadach niekomercyjnych, których działalność jest finansowana i kontrolowana przez władze publiczne
Metoda kryterium z Maastricht – według procedury nadmiernego deficytu – określa zasady obliczenia długu publicznego w celu stwierdzenia czy kraje członkowskie przestrzegają ustalonych zasad. Pomijane są finansowe instrumenty pochodne, rachunki wymagalne, udziały i akcje oraz rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe.
Metoda polska – inna jest liczba podmiotów zaliczanych do sektora publicznego oraz przyjętych zasad rachunkowości (metoda kasowa).
Procedury ostrożnościowe, limity wysokości długu publicznego jakie uznaje się za niebezpieczne:
50 – 55 % - Rada Ministrów uchwala na kolejny rok projekt ustawy budżetowej, w którym relacja deficytu budżetu państwa do dochodów budżetu nie może być wyższa niż analogiczna relacja z roku poprzedniego,
55 – 60 % - Rada Ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej (górne ograniczenie deficytu – poziom zapewniający, że relacja długu Skarbu Państwa powiększonego o kwotę przewidzianych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez Skarb Państwa do PKB przewidywana na koniec roku budżetowego, którego dotyczy ustawa budżetowa, będzie niższa od relacji łączącej kwoty długu Skarbu Państwa powiększonej o wyżej wspomnianą kwotę przewidywanych wypłat udzielonych przez Skarb Państwa do PKB, obliczonej za rok ubiegły oraz za pierwsze półrocze roku bieżącego roku budżetowego).
Jest tzw. Projekt sanacyjny, mający obniżyć relację łączącą kwoty państwowego długu publicznego powiększone o kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez podmioty sektora finansów publicznych do PKB.
Równy bądź większy niż 60 % - licząc od 7 dnia po dniu ogłoszenia relacji łączącej kwoty państwowego długu publicznego powiększone o kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez podmioty sektora finansów publicznych do PKB, podmioty sektora finansów publicznych nie mogą udzielać nowych poręczeń i gwarancji. Rada Ministrów do 1 miesiąca przedstawia program sanacyjny, w następnym roku jest zakaz udzielania nowych poręczeń i gwarancji. W projekcie ustawy kolejny rok nie może kończyć się deficytem.
Program sanacyjny obejmuje następujące elementy:
Podanie przyczyn kształtowania się określonej relacji państwa do PKB,
Program przedsięwzięć mających doprowadzić do poprawy wspomnianej relacji, uwzględniając analizę limitów ilościowych i innych uwarunkowań prawnych,
3 – letnia prognoza dotycząca relacji państwowego długu publicznego do PKB wraz z przewidywanym rozwojem sytuacji makroekonomicznej kraju.
Przyczyny powstawania długu publicznego
Uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny.
Okres wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych.
Realizowana doktryna ekonomiczna, która zakłada świadome utrzymanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego.
Osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych;
Wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia.
Zarządzanie długiem publicznym:
W szerszym znaczeniu stanowi element polityki fiskalnej i obejmuje decyzje, jaka część wydatków państwa ma być finansowana poprzez zaciągnięcie długu,
W węższym znaczeniu oznacza sposób finansowania potrzeb pożyczkowych państwa oraz kształtowanie struktury długu, a więc wyboru rynków, instrumentów i terminów emisji.
Cele zarządzania długiem publicznym:
Minimalizowanie kosztów obsługi długu poprzez optymalny dobór instrumentów zarządzania nim tak, aby relacja kosztów obsługi długu do PKB nie uległa znacznym wahaniom w poszczególnych latach oraz poprzez eliminowanie przyczyn powodujących wyższe oprocentowanie długu do minimalnego możliwego do uzyskania na rynku,
Ograniczanie ryzyka kursowego i ryzyka refinansowania w walutach obcych,
Ograniczanie ryzyka refinansowania w walucie krajowej,
Ograniczanie ryzyka stopy procentowej,
Uelastycznienie struktury długu polegające na konwergencji długu będącego w formie, która nie posiada cech rynkowych, na dług o parametrach rynkowych,
Optymalizowanie zarządzania płynnością budżetu państw, które w głównej mierze polega na zapewnieniu środków umożliwiających terminową realizację wydatków budżetowych oraz na ograniczaniu kosztu alternatywnego utrzymywania środków budżetowych na nieoprocentowanym rachunku do minimum wynikającego z zabezpieczenia przed utratą płynności.
Zmniejszenie monetyzacji długu następuje poprzez wzrost udziału zadłużenia w papierach skarbowych wobec krajowego sektora pozabankowego,
Zapewnienie stałego dostępu władz publicznych do rynków finansowych,
Efektywne zarządzanie nowymi emisjami papierów wartościowych,
Promowanie oszczędności, w tym oszczędności długoterminowych gospodarstw domowych,
Zapewnienie sprawnego funkcjonowania wtórnego rynku skarbowych papierów wartościowych.