10. Kościół na przełomie starożytności i średniowiecza

Chrystianizacja Cesarstwa Rzymskiego

Mimo zwycięstwa chrześcijaństwa, jeszcze wiele osób pozostało przy kultach pogańskich, zwłaszcza wśród rodów senatorskich; popularnością cieszyły się misteryjne kulty wschodnie; wśród wyższych warstw społecznych zaczęto religijnie interpretować neoplatonizm; zyskiwały na znaczeniu także religie dualistyczne, które głosiły istnienie boga dobra i boga zła;

Edykty tolerancyjne z lat 311-313 zakończyły okres prześladowań; Konstantyn Wielki został nawet wyznawcą Chrystusa; od tego czasu prawie wszyscy cesarze byli chrześcijanami i popierali swoją religię; Kościół zyskał sobie pozycję uprzywilejowaną; religią państwową chrześcijaństwo stało się dopiero za panowania Teodozjusza Wielkiego (379-395); to przyczyniło się do wzmożonej akcji chrystianizacyjnej;

Organizacja Kościoła

Podstawą organizacji terytorialnej Kościoła były biskupstwa, w których rządził biskup wybierany przez duchowieństwo i lud; biskupstwa położone w jednej prowincji tworzyły metropolię; na jej czele stał biskup najważniejszego miasta danej prowincji, metropolita;

Zwierzchność nad Kościołami lokalnymi mieli biskupi czterech głównych miast cesarstwa: Rzymu, Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy; władzę w nich sprawowali patriarchowie; patriarchaty tworzyły tzw. pentarchię, która w teorii stała na czele Kościoła;

Organizacja Kościoła była odzwierciedleniem organizacji cesarstwa; każda civitas miała biskupa; granice metropolii pokrywały się z granicami prowincji; patriarchaty mieściły się w najważniejszych ośrodkach państwa;

W okresie tym wykrystalizowało się pojęcie prymatu papieskiego; papież był przecież biskupem stolicy Cesarstwa Rzymskiego; był również następcą św. Piotra i korzysta z uprawnień jakie nadał mu Chrystus; Kościoły na wschodzie nie zawsze akceptowały piotrowe podstawy prymatu; Rzym głosił, że papież ma najwyższą władzę jurysdykcyjną w Kościele i prawo autorytatywnie wypowiadać się w kwestiach dogmatycznych; na Wschodzie teoria ta często budziła sprzeciw; za to bez problemów uznawano prymat honorowy biskupa Rzymu;

W tworzeniu doktryny najważniejszą rolę odgrywały sobory, w których brali udział wszyscy biskupi Kościoła katolickiego; zwoływano je tylko wtedy, gdy do rozstrzygnięcia była jakaś ważna kwestia dogmatyczna; biskupi zbierali się na rozkaz cesarza; pierwszy sobór odbył się w 325 roku w Nicei;

Biskupi z terytorium mniejszego niż cesarstwo zbierali się na synodach;

Cesarz dzięki swojej sprawnej administracji czuwał nad porządkiem w diecezjach, nad przestrzeganiem dyscypliny i prawa kanonicznego; często zajmował także stanowisko w sprawach dyscyplinarnych i narzucał je biskupom; hierarchia jednak starała się temu opierać; biskupi Rzymu starali się wypracować taką doktrynę, która uniemożliwiałaby cesarzowi ingerowanie w sprawy doktrynalne; papież Gelazy I (492-498) wypracował teorię, że światem rządzą autorytet biskupów i władza monarchy; większe znaczenie jednak ma autorytet biskupów, bo oni przed Bogiem odpowiadają za władzę monarchy; pogląd ten nazywa się gelazjanizmem;

Powstanie państw barbarzyńskich spowodowało, że powstały w nich Kościoły autonomiczne; kierował nim król i synod danego królestwa; papiestwo nie interweniowało w ich sprawy; Kościoły te uznawały prymat papieża;

Kształtowanie się doktryny

W okresie tym doktryna Kościoła dopiero się precyzowała; przedmiotem sporów i dyskusji były zagadnienia chrystologiczne; zagadnienia te wstrząsały Kościołem, prowadziły do ostrych podziałów oraz angażowały politykę cesarza; tymi problemami chrystologicznymi zajmowały się sobory powszechne (Nicejski I – 325, Konstantynopolitański I – 381, Efeski – 431, Chalcedoński – 451);

W IV wieku najważniejszym było zagadnienie czy Chrystus jest Bogiem; Ariusz głosił, że Chrystus nie jest Bogiem, lecz pierwszym i najdoskonalszym stworzeniem; jego przeciwnicy głosili, że Jezus był prawdziwym Bogiem; i to właśnie to przekonanie zwyciężyło i zostało uchwalone na soborze nicejskim i potwierdzone na konstantynopolitańskim; uznanie Chrystusa za Boga pozwoliło uznać również boskość Ducha Świętego i doprecyzować naukę o Trójcy Świętej;

W V wieku zaczęto się zastanawiać jak ma się do siebie natura boska i ludzka w Logosie; nestorianizm głosił, że istnieje całkowita odrębność natury boskiej i ludzkiej; mówiło się o dwóch osobach; koncepcja Nestoriusza zyskała poparcie antiocheńskiej szkoły teologicznej; przeciwko nestorianom występowali monofizycie, którzy uważali, że natura ludzka została przebóstwiona i w Chrystusie jest tylko boska natura; doktryna ta miała zwolenników w Egipcie, a zwłaszcza w Aleksandrii;

W Chalcedonie, za sprawą papieża Leona Wielkiego, ogłoszono, że Chrystus to jedna osoba o dwóch naturach; doktryna chalcedońska została na zachodzie przyjęta całkowicie; na wschodzie jednak to się nie udało; prześladowani nestorianie znaleźli schronienie poza granicami cesarstwa; wielu ludzi pozostawało przy monofizytyzmie; rozwiązaniu tego problemu nie sprzyjała również nie pewna postawa cesarza;

Na zachodzie dyskusje dotykały kwestii soteriologicznych; zastanawiano się czy można osiągnąć zbawienie bez Bożej pomocy; pogląd taki głosił Pelagiusz i zyskał on sobie wielu zwolenników; doktryna ta została potępiona na soborze efeskim; pelagianom przeciwstawił się św. Augustyn; głosił on, iż nie można zbawić się bez łaski bożej; taki był skutek grzechu pierworodnego; jego koncepcja też budziła wątpliwości, bo zastanawiano się nad wolnością człowieka; ponadto biskup Hippony uważał, że Bóg predestynuje niektórych do potępienia;

Na przełomie starożytności i średniowiecza rozwinęło się piśmiennictwo teologiczne; to właśnie temu zawdzięczamy doprecyzowanie doktryny katolickiej; dzieła tych teologów określa się mianem pism patrystycznych; Ojcowie wschodni: Atanazy, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nysy, Jan Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski i Jan Damasceński; Ojcowie Kościoła na zachodzie: Ambroży, Augustyn, Hieronim, Leon Wielki i Grzegorz Wielki;

Religijność i monastycyzm

Cechą charakterystyczną religijności tego okresu było przywiązanie do ascezy; wysoko ceniono dziewictwo i wstrzemięźliwość małżeńską;

Ascetyczne życie można było prowadzić dzięki monastycyzmowi; eremici żyli samotnie na pustyni; wokół takie mnicha gromadzili się jacyś uczniowie; z kolei cenobici preferowali życie we wspólnocie;

Życie w grupach wymagało wypracowania zasad współżycia, szybko zaczęto spisywać reguły życia dla wspólnot monastycznych; dla Kościoła wschodniego najważniejsza była reguła św. Bazylego;

Na Zachodzie bardzo ważną rolę odegrała reguła św. Benedykta; kładła ona nacisk na silną władzę opata oraz dopasowanie ćwiczeń ascetycznych do możliwości przeciętnego człowieka; centrum życia monastycznego miała być liturgia, ważną rolę odgrywała także praca fizyczna;

Od III wieku wielką rolę w rozwoju religijności odgrywał kult świętych; istniało przekonanie, że dzięki ich pośrednictwu można wyprosić łaski od Boga; najłatwiej było nawiązać kontakt ze świętym za pośrednictwem relikwii;

Wierni wierzyli i liczyli na cuda, dlatego też często pielgrzymowali do grobów świętych;

Od IV wieku zaczęły powstawać literatura na temat życia świętych, hagiografia; powstawały żywoty świętych, pasje, miracula (opis cudów);