499

Piotr Lasek

NOWA MODA CZY KONTYNUACJA? MUROWANE WIE

Ż

E MIESZKALNE

W KRÓLESTWIE POLSKIM NA PRZEŁOMIE

Ś

REDNIOWIECZA I EPOKI

NOWO

Ż

YTNEJ

1

.

Wieża mieszkalna stanowiła

2

w dojrzałym i późnym średniowieczu jedną z

popularniejszych form architektury siedzib feudalnych w całej niemal Europie. Również na

ziemiach polskich funkcjonowała znaczna ilość tego typu budowli, z tym, że większość

wzniesiona była z nietrwałego materiału

3

. Popularność wież mieszkalnych nie skończyła się

1

Niniejszy komunikat powstał na bazie doświadczeń, związanych z moją pracą doktorską „Turris fortissima

nomen domini. Wieża mieszkalna w Królestwie Polskim od końca XIII w. do połowy XVI w.”, pisaną pod
kierunkiem doc. dr hab. Andrzeja Włodarka w Zakładzie Plastyki Gotyckiej Instytutu Sztuki Polskiej Akademii
Nauk. Autor nie rości sobie prawa do przedstawienia całości problematyki badawczej związanej z omawianym
zagadnieniem, sygnalizuje jedynie koncepcje, które znajdą pełne rozwinięcie w szykowanej rozprawie
doktorskiej.

2

Terminem wieża mieszkalna lub donżon określa się budowlę o formie wysokościowej, z pomieszczeniami o

charakterze reprezentacyjnym, mieszkalnym, gospodarczym, wyposażoną w różne urządzenia, umożliwiające jej
samodzielną obronę. Może występować jako obiekt wolno stojący, bądź w powiązaniu z innymi urządzeniami
obronnymi oraz zabudowaniami o charakterze mieszkalnym, gospodarczym i administracyjnym. Budulec i rzut
tego typu budowli bywają różne, zależą od czasu powstania i lokalnej tradycji architektonicznej. Por. J.
Bogdanowski, Z. Holcer, M. Kornecki, Słownik terminologiczny architektury. Architektura obronna, Warszawa
1994, s. 65; S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa
krakowskiego, Kraków 1994, s. 40-43; J. Bogdanowski., Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od
Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 2002, s. 561.

3

Z uwagi na duże koszty budulca oraz wykwalifikowanej siły roboczej przez cały okres wieków średnich

zdecydowana większość siedzib elity feudalnej była w naszym kraju wznoszona z drewna. Jak wykazały badania
archeologów, część owych siedzib stanowiły drewniane, kilkukondygnacyjne wieże na kopcach ziemnych,
określane w rodzimej literaturze przedmiotu mianem grodzisk stożkowatych. Zapewne są one w większości
tożsame z często występującymi w źródłach pisanych obiektami określanymi mianem turris albo też slupp.
Mimo relatywnie dobrego rozpoznania kilku budowli omawianego typu (np. badania J. Kamińskiej w
Siedlątkowie) wciąż trwają dyskusje nad ich ilością i funkcją, część badaczy skłonna jest nawet widzieć w
owych wieżach obiekty jedynie obronne i refugialne. Na ten temat por. przede wszystkim: J. Kamińska,
Grodziska stożkowate śladem posiadłości rycerskich XIII-XIV w., Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i
Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 13, 1966, s. 43-75; taż, Siedlątków. Obronna siedziba rycerska z
XIV w., Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 15,
1968, s. 15-71; L. Kajzer, W sprawie genealogii wiejskiej siedziby obronnej w Polsce, Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej XX, 1972, nr 3, s. 450-465; T. Kiersnowska, Słupy rycerskie w Polsce średniowiecznej,
tamże, s. 436-449; L. Kajzer, W sprawie identyfikacji i datowania grodzisk stożkowych, Kwartalnik Historii
Kultury Materialnej XXV, 1977, nr 3, s. 388-394; J. Kamińska, Próba podsumowania nowszych badań nad
grodziskami stożkowatymi, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria:
Archeologia 25, 1978, s. 169-177; T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI. Wieża-kamienica-
kasztel, Warszawa-Poznań 1979, s. 28, 55-58; L. Kajzer, O wieży, kamienicy i kasztelu w Polsce XVI w.,
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXVIII, 1980, nr 2, s. 237-239; S. Kołodziejski, Przyczynek do
problematyki grodzisk stożkowatych, Problemy Studenckiego Ruchu Naukowego 2 [54], 1981, s. 19-29; L.
Kajzer, Z zagadnień genezy tzw. gródków stożkowatych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XXXIV, 1986,
nr 2, s. 331-339; tenże, Czy tzw. „Gródki stożkowe” były fundacjami średniego rycerstwa, [w:] Średniowieczne
siedziby rycerskie w ziemi chełmińskiej na tle badań podobnych obiektów na ziemiach polskich, wyd. A. Kola,
Toruń 1987, s. 105-126; tenże, Archeologiczny rodowód dworu, Łódź 1988, s. 22, 23, 26-36; H. Kóčka-Krenz,
From the Research into Medieval Wooden Tower Houses on the Polish Territories, [w:] The Study of Medieval
Archaeology. European Symposium for Teachers of Medieval Archaeology, Lund 11-15 VI 1990, red. H.
Andersson, J., Wienberg, Stockholm 1993 (Lund Studies in Medieval Archeology, vol. 13), s. 293-299; R.
Grygiel,

Curia

cum

fortalicio

(dwór

i

wieża

obronna)

podstawą

układu

rezydencjonalnego

późnośredniowiecznej siedziby rycerskiej w Wielkopolsce, [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach
nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2001, s. 204-218.

500

także w okresie, kiedy ich funkcja obronna straciła na znaczeniu wobec wejścia w użycie na

szeroką skalę broni palnej. Było to wynikiem zarówno lokalnych uwarunkowań

ekonomicznych, społecznych i militarnych, jak też specyficznej symboliki tego typu budowli,

traktowanej najprawdopodobniej jako pars pro toto zamku oraz wyznacznik statusu swych

mieszkańców

4

. W niniejszym komunikacie pragnąłbym poruszyć problem genezy

murowanych siedzib wieżowych w Koronie w 1. połowie XVI w.

Ogólny stan wiedzy o rodzimej architekturze obronno-rezydencjonalnej XVI w. jest w

naszym kraju relatywnie dobry

5

. Co prawda nie zawsze posiadamy wystarczający zasób

4

Na ten temat por. zwłaszcza: H. K. Pehla, Wehrturm und Bergfried im Mittelalter, Aachen 1974, s. 114, 121-

132; W. Meyer, Die Burg als repräsentatives Statussymbol, Zeitschrift für Schweizerische Archäologie und
Kunstgeschichte 33, 1976, z. 3, s. 175-176, 178-179; M. Zlat, Zamek średniowieczny jako problem historii
sztuki, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej 12, 1978, nr
5, s. 101, 103, 104-105; T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 58-61; A. Gruszecki, Zamki
i pałace Małopolski w XVI w. Cechy reprezentacyjno-mieszkalne i obronne, Prace Naukowe. Budownictwo.
Politechnika Warszawska 93, 1986, s. 20; L. Kajzer, Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i
budownictwa obronnego w Polsce w X-XVIII wieku, Łódź 1993, s. 154-155, 174-175; J. Zeune, Burgen, Symbole
der Macht. Ein neues Bild der mittelalterlichen Burg, Regensburg 1997, s. 44, 46; J. Kowalski, Rymowane
zamki. Tematy architektoniczne w literaturze starofrancuskiej drugiej połowy XII wieku, Warszawa 2001, s. 242;
M. Slivka, Veže ako dominanty domínií (symbolika a geneticko-typologický vývoj na Slovensku), [w:] Materiały
z VI Sesji Naukowej Uniwersyteckiego Centrum Archeologii Średniowiecza i Nowożytności „Wieża w
architekturze średniowiecza i nowożytności”, Rzeszów, 19-20 listopada 1999, red. J. Olczak, Archeologia
Historica Polona 12, 2002, s. 9-12; M. Slivka, Die Burg in der religiösen Vorstellung des Menschen (zur
Symbolik des Turmes), Castrum Bene 7, 2004, s. 265-271; J. Piekalski, Problem wież mieszkalnych w
ś

redniowiecznych miastach Europy centralnej, [w:] Przeszłość z perspektywy źródeł materialnych i pisanych,

praca ofiarowana prof. dr hab. Leszkowi Kajzerowi z okazji 35-lecia pracy naukowej, Archaeologia Historica
Polona 15/1, 2005, s. 126, 132; M. Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, Warszawa 2006, s. 25.

5

Z ważniejszych prac przeglądowych, dotyczących tej problematyki, wymienić należy: W. Łuszczkiewicz,

Przyczynek do historii architektury dworu szlacheckiego w Polsce XVI w. Jeżów-Szymbark-Drzewica, Pamiętnik
Wydziału Filologicznego i Filozoficzno-Historycznego Akademii Umiejętności w Krakowie VIII, Kraków 1890,
s. 193-222; S. Komornicki, Dwory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia, Prace Komisji Historii Sztuki
V, Kraków 1930, z. 1, s. 62-112; F. Markowski, Polskie dwory zwyczajne i obronne w XVI-XIX w., Lwów 1935,
zwłaszcza s. 21-39; M. Dayczak-Domanasiewicz, Uwagi o architekturze dworów w Jeżowie i Szymbarku, [w:]
Architektura rezydencjonalna i obronna województwa Rzeszowskiego w świetle badań prowadzonych w 25-lecie
PRL. Materiały z sesji naukowej, Łańcut 1972, s. 167-174; L. Kajzer, W sprawie genealogii wiejskiej siedziby
obronnej w Polsce, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej XX, 1972, nr 3, s. 450-465; B. Tondos , J. Tur,
Materiały z ewidencji zabytków architektury dworskiej XVI i XVII w. w woj. rzeszowskim, [w:] Architektura
rezydencjonalna i obronna woj. rzeszowskiego w świetle badań prowadzonych w 25-lecie PRL. Materiały z sesji
naukowej, Łańcut 1972, s. 43-66; T. Jakimowicz, Dom pański jako ma być postawion, [w:] Renesans. Sztuka i
ideologia, Warszawa 1976, s. 421-435; A. Miłobędzki, Pałac i zamek renesansowy, tamże, s. 411-421; W.
Tomkiewicz, Przełom renesansowy w świadomości ówczesnego społeczeństwa polskiego, tamże, s. 9-17; T.
Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., zwłaszcza s. 71-182; taż, Rezydencja w Polsce w wieku
XVI. Stan i potrzeby badań, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki XXIV, 1979, z. 4, s. 311-389; L. Kajzer, Z
badań nad budownictwem rezydencjonalno-obronnym ziemi łęczyckiej i sieradzkiej w XVI w., tamże, s. 339-345;
J. Topolski, Ekonomiczne podstawy przemian w kulturze materialnej szlachty polskiej w XVI w., tamże, s. 305-
309; L. Kajzer, O wieży, kamienicy i kasztelu ..., s. 237-239; A. Miłobędzki, Architektoniczna tradycja
ś

redniowiecza w krajobrazie kulturowym Polski XVI-XVIII w. Sześć propozycji problemowych, [w:] Symbolae

Historiae Artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 369-379; A.
Gruszecki, Zamki i pałace Małopolski w XVI w..., s. 5-62; L. Kajzer, Grodziska średniowieczne i nowożytne,
Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 36, seria Archeologia 36, 1993, s. 33-
43; tenże, Zamki i społeczeństwo..., s. 183 i nn.; I. Rolska, Siedziby magnackie i szlacheckie na ziemiach
zwanych Lubelszczyzną 1500-1700. Założenia przestrzenne, architektura, funkcje, Lublin 1999, zwłaszcza s. 41-
78 oraz 83-102; taż, Domy Pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku, Lublin 2003,

501

wiedzy o poszczególnych obiektach, niemniej dzięki długoletnim pracą historyków sztuki i

archeologów jesteśmy w stanie nakreślić główne watki rozwoju i przemian całości. W

literaturze przedmiotu szczególne miejsce zajmował dotąd problem architektury tzw. dworów

renesansowych, który wstępnie rozpoznany przez S. Komornickiego

6

. Autor, snując

rozważania jedynie nad wąsko zarysowana grupą 7 zachowanych obiektów z terenu

małopolski, przypisywał ich powstanie wpływom odrodzenia włoskiego, negując w zasadzie

związki owych realizacji z tradycją średniowiecza. Dzięki wnikliwym studiom kolejnych

badaczy (szczególnie warto tu wspomnieć prace T. Jakimowicz

7

oraz L. Kajzera

8

) obraz ten

uległ znaczącej zmianie. Wraz z rozwojem badań nad architekturą obronno-rezydencjonalną

późnego średniowiecza oraz wczesnej nowożytności stało się jasne, iż znaczna część siedzib

szlacheckich, powstałych na terenie Korony w horyzoncie lat 1500-1550 wywodziła się

bezpośrednio od średniowiecznych wież mieszkalnych. Ponowna aktualizacja tego modelu

siedziby miała mieć związek z realizacją królewskiej rezydencji sejmowej Zygmunta I w

Piotrkowie. Budowla ta doczekała się wnikliwych monograficznych artykułów H.

Rutkowskiego

9

i T. Jakimowicz

10

. Zwłaszcza T. Jakimowicz przeanalizowała dogłębnie

artystyczne i ideowe walory piotrkowskiej turris, wskazując na połączenie nowatorskich

rozwiązań konstrukcyjnych (wewnętrzna klatka schodowa) oraz wysokiego poziomu

artystycznego (portale i obramienia okienne z warsztatu mistrza Benedykta) z archaiczną już

formą architektoniczną

11

. Miało to być świadome działanie króla, manifestującego w ten

sposób poprzez kształt sejmowej siedziby swą nadrzędność wobec pozostałych stanów

sejmujących

12

. Jednocześnie badaczka ugruntowała w literaturze przedmiotu wysunięte już

przez H. Rutkowskiego

13

przypuszczenie o wpływie piotrkowskiej turris na ożywienie

zainteresowania siedzibami wieżowymi

14

. , jednocześnie sugeruje, iż „(...) w ciągu drugiej

zwłaszcza s. 72-98, 113-221; T. Jakimowicz, Sibi et posteritate. Treści ideowe rezydencji feudalnej w Polsce
XVI-XIX w., [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa
2001, s. 252-267.

6

S. Komornicki, Dwory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia..., s. 62-65, 112-116.

7

T. Jakimowicz, Dom pański jako ma być postawion...,. s. 421-435; taż, Rezydencja w Polsce w wieku XVI..., s.

322, 324, 325; .taż, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 71-73, 79-133, 179-182.

8

L. Kajzer, W sprawie genealogii wiejskiej siedziby obronnej..., s.457-461; tenże, O wieży, kamienicy i kasztelu

..., s. 232, 233; tenże, Zamki i społeczeństwo..., s. 206-215.

9

H. Rutkowski, Zamek w Piotrkowie, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki III, 1958, z. 3, s. 155-176.

10

T. Jakimowicz, Turris Pyothrkoviensis – pałac Zygmunta I, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki XVII,

1972, z. 3, s. 21-38.

11

T. Jakimowicz, Turris Pyothrkoviensis…, s. 29, 30.

12

Tamże, s. 33-38.

13

H. Rutkowski, Zamek w Piotrkowie..., s. 164-165, 172-173.

14

T. Jakimowicz, Turris Pyothrkoviensis…, s. 38; T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s.

81.

502

połowy wieku XV dom wieżowy wyraźnie już tracił na aktualności (...)”

15

. Tymczasem 2.

połowa XV w. to okres, kiedy wraz z wzrostem ekonomicznym, spowodowanym

uwolnieniem ujścia Wisły dla handlu polskim zbożem

16

, rozpoczyna się okres prosperity w

budownictwie obronno-rezydencjonalnym. Luksus i splendor posiadania murowanej siedziby

obronnej, dostępny dotychczas przede wszystkim najbogatszym przedstawicielom stanu

rycerskiego, znalazł się w zasięgu możliwości szerszej grupy inwestorów. Mimo, że

wydarzenia wojny trzynastoletniej ostatecznie dowiodły niskiej przydatności bojowej

rycerskiego pospolitego ruszenia w nowych realiach ówczesnych pól walki

17

, rycerstwo (czy

też już właściwie szlachta) coraz wyraźniej zaczynało odgrywać państwie decydująca role,

dążąc do ostatecznej emancypacji swego stanu oraz osiągnięcia dominacji w życiu

politycznym

18

. Jednocześnie, dzięki korzystnym warunkom zbytu rodzimych produktów

rolnych, intensyfikacji procesów osadniczych oraz rozwojowi folwarków

19

większa liczba

przedstawicieli ówczesnej elity urzędniczej i ekonomicznej mogła wygenerować nadwyżki

finansowe, które umożliwiały wzniesienie siedziby wykonanej z trwałego materiału. Jej

kształt warunkowany był w gruncie rzeczy przez te same praktyczne czynniki, które

decydowały o formie siedziby pańskiej w minionych stuleciach. Bardzo istotnym aspektem

było zapewnienie mieszkańcom bezpieczeństwa, choć w coraz większym stopniu zwracano

też uwagę na komfort mieszkalny. Wciąż jednak był on relatywnie niski, warunkowany przez

potrzeby obronności a także reprezentacji. Wydaje się, iż wieża mieszkalna w dalszym ciągu

sprawdzała się w tej mierze jako siedziba pańska, szczególnie wśród mniej zamożnych

inwestorów. Otrzymywali oni dzieło uniwersalne, wyróżniające się swą formą oraz

stanowiące pars pro toto „prawdziwego” zamku

20

, zapewniające posiadaczowi odpowiedni

prestiż a jednocześnie względne bezpieczeństwo. Większość tego typu realizacji posadowiona

była w centrach administracyjnych wielowioskowych kluczy majątkowych, stanowiąc tak

główne mieszkanie właścicieli, jak i punkt zarządu dóbr. Nie były to zazwyczaj budowle o

nadzwyczajnym programie architektonicznym czy dużych walorach artystycznych.

Powstawały wszak jako odpowiedź na konkretne potrzeby swych właścicieli, potrzeby

15

Por. T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 70, 71. W innym miejscu autorka pisze o

stwierdzonym przez historię architektury zaniku popularności „wieży” jako domu mieszkalnego od drugiej
połowy wieku XV; por tamże, s. 73.

16

J. Topolski, Ekonomiczne podstawy przemian w kulturze materialnej szlachty polskiej..., s. 307.

17

M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967, s. 712-714.

18

J. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX w., Warszawa 1988,

s. 263-275.

19

B. Zientara, A. Mączak, J. Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Warszawa 1965, s.

135-224.

20

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 69-71.

503

wynikające głownie z społecznych i ekonomicznych realiów ówczesnej wsi polskiej. Czasami

zadziwia wręcz tradycyjne rozplanowanie budowli, przynoszące na myśl realizacje,

przeważnie wciąż jeszcze drewniane, z minionego, XIV stulecia. Niemniej ów rozdźwięk

może być spowodowany faktem, iż mierzymy potrzeby życiowe ludzi tamtej epoki przez

pryzmat naszych własnych potrzeb. A były to wszak czasy, kiedy każda, nawet

najskromniejsza siedziba murowana budziła podziw i zazdrość

21

. Być może więc ów prosty

układ okazywał się wystarczający. Przyziemie pełniło wówczas najczęściej funkcje

gospodarczo-magazynowe, piętro służyło za mieszkanie, zaś na najwyższej kondygnacji

umieszczano reprezentacyjną, jednoprzestrzenną sale

22

. Poddasze wykorzystywano do celów

gospodarczych a niekiedy również obronnych. Wnętrza były zazwyczaj jednoprzestrzenne,

niekiedy dzielono je w dolnych kondygnacjach na dwie lub więcej lokalności (Drzewica

23

,

Hawłowice

24

, Jeżów (I)

25

, Wrząca Wielka

26

) Bryła budowli bywała niekiedy urozmaicana o

wieżyczki, mieszczące najczęściej klatkę schodową (ułatwiało to komunikację pomiędzy

poszczególnymi piętrami, zazwyczaj odbywającą się po drabinach lub ewentualnie

drewnianych zewnętrznych gankach - Jakubowice

27

). Owe wieże czy raczej wieżyczki, a

niekiedy również wykusze, mogły także, dzięki umieszczonym w nich otworom strzelniczym,

zwiększać walory obronne budowli

28

(Jeżów (I)

29

, Wieruszyce

30

). Były one jednocześnie

ważnym elementem składowym siedziby z punktu widzenia jej zadań reprezentacyjnych,

informowały bowiem, iż oto mamy do czynienia z siedzibą prawdziwie pańską, z

pełnoprawnym zamkiem

31

. Posiadanie odpowiednio ukształtowanej i zasobnej rezydencji,

podobnie jak fundacja kościoła oraz okazałej płyty nagrobnej, informowało bowiem o

przynależności do ówczesnej elity społecznej politycznej i ekonomicznej (albo też donosiło

jedynie o aspiracjach, by do tejże należeć).

21

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 23.

22

L. Kajzer, Zamki i społeczeństwo..., s. 153.

23

B. Guerquin, Zamek w Drzewicy, Teka Konserwatorska 1, 1952, s. 11.

24

M. Szyma., Architektura lamusa w Hawłowicach Górnych, [w:] Renesansowy dwór (lamus) w Hawłowicach

Górnych. Historia, aspekty artystyczne i konserwatorskie, red. M. Wolski, Kraków 2008, s. 66.

25

M. Dayczak-Domanasiewicz, Uwagi o architekturze dworów w Jeżowie i Szymbarku..., s. 170.

26

R. Szadkowska-Linette, Późnośredniowieczny dwór obronny we Wrzącej Wielkiej, Rocznik Wielkopolski

Wschodniej II, Poznań 1974, s. 102-105.

27

I. Rolska, Siedziby magnackie i szlacheckie na ziemiach zwanych Lubelszczyzną..., s. 173.

28

J. Bogdanowski klasyfikuje tego typu obiekty jako odmianę alkierzową układu basztkowego, charakteryzującą

się występowaniem, scalonych z korpusem budowli niewielkich narożnych ryzalitów. Układ ten miałby pojawić
się już w XIII w., jako „(...) osobliwy kierunek miniaturyzacji elementów obronnych (...). Stosowany bywa jako
dodatkowy czynnik obrony (...), jednak z biegiem stuleci przybiera postacie półobronne, a nawet zachowuje
tylko cechy warowności.” Por. J. Bogdanowski., Architektura obronna w krajobrazie Polski..., s. 81, 97.

29

M. Dayczak-Domanasiewicz, Uwagi o architekturze dworów w Jeżowie i Szymbarku..., s. 168.

30

S. Kołodziejski, Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego,

Kraków 1994, s. 193.

31

W. Meyer, Die Burg als repräsentatives Statussymbol..., s. 175-176, 178-179.

504

Czynniki, które na terenie naszego kraju zadecydowały o popularności wieży

mieszkalnej przynajmniej od 2. połowy XIII stulecia, znalazły szczególne zastosowanie w

warunkach formowania się gospodarki folwarcznej w 2. połowie XV w. Sytuacja ta nie

zmieniła się w żaden sposób po 1500 r. Tuż przed budową piotrkowskiej turris powstawały

nadal wieże mieszkalne oraz dwory wieżowe, niewiele różniące się od swych poprzedniczek z

minionych stuleci (np. Kwaśniów Dolny

32

), choć można obserwować też realizacje o bardziej

skomplikowanym programie, ukazującym zwłaszcza wzrost znaczenia funkcji mieszkalnych

(Rzemień

33

). Niemniej już w 2. połowie XIV stulecia w wieży mieszkalnej w Gołańczy

spotykamy wykształcony zespół podstawowych apartamentów, zapewniających zarówno

odpowiednie walory mieszkalne (choćby urządzenia służące higienie), jak i reprezentacyjne

oraz obronne

34

. W pierwszych dziesięcioleciach XVI w. wciąż odwoływano się do wzorców,

jakie normowały przynależność do grona magnifici et gloriosi w ubiegłych wiekach. Także i

grupa potencjalnych inwestorów nie zmieniła się w porównaniu z wiekami poprzednimi.

Wciąż byli to najczęściej ludzie związani w mniejszym lub większym stopniu z dworem

królewskim, posiadający dobrze prosperujące i znacznej wielkości majątki ziemskie,

jednocześnie zaś sięgający po różnego rodzaju urzędy i idące w ślad za ich piastowaniem

beneficja. Wydaje się, iż mentalność, upodobania i konwencje ugruntowane w późnym

ś

redniowieczu

przeżywały

się

bardzo

powoli.

Dotyczyło

to

także

upodobań

architektonicznych, tym bardziej, że znane już rozwiązania odpowiadały ówczesnym potrzebą

utylitarnym i pozaużytkowym. Znamiennym jest tu fakt, iż na zamku w Janowcu

35

, którego

budowę rozpoczął w samym początku XVI w. kasztelan krakowski i hetman wielki koronny

Mikołaj Firlej, przy nowoczesnym w owym czasie bastejowym systemie obronnym, cały

niemal program mieszkalny i reprezentacyjny ograniczał się początkowo do dwóch wież

obronno-mieszkalnych. Także zabudowę rezydencjonalną zamku Kmitów w Lesku

36

stanowiła początkowo właśnie masywna wieża mieszkalna na rzucie zbliżonym do kwadratu i

32

Jednoprzestrzenna wieża mieszkalna, na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 8,50 x 8,35 x 8,30 x 8,05

m, na niewielkim kopcu ziemnym, por. J. Pierzak J., Renesansowa wieża mieszkalno-obronna w Kwaśniowie
Dolnym, województwo katowickie, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w roku
1997, 2000, s. 193-196; tenże, Renesansowa wieża mieszkalno-obronna w Kwaśniowie Dolnym, Gmina Klucze,
[w:] Krajobrazy. Księga pamiątkowa, ofiarowana profesorowi Januszowi Bogdanowskiemu w siedemdziesiątą
rocznicę urodzin, Kraków 2000, s. 241-245.

33

J. Teodorowicz-Czerepińska, Zespół zabytków w Rzemieniu, pow. Mielec, woj. rzeszowskie: wieża mieszkalno-

obronna, fortyfikacje, park i pałac Szaszkiewiczów, Lublin 1959 (mpis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków w Tarnobrzegu), s. 14-22, 33-35.

34

Por. M. Strzałko, Pałace i dwory w dawnym województwie kaliskim, t. 2, Warszawa 1997 (Materiały do

dziejów rezydencji w Polsce, red. T. S. Jaroszewski, vol. 5), s. 31-62.

35

M. Supryn, Archeologia zamku w Janowcu, Kazimierz Dolny-Janowiec 2008, s. 50-73.

36

M. Gutowski, Zamek w Lesku. Dokumentacja historyczna, Kraków 1958 (mpis w archiwum KOBiDZ w

Grodzisku Mazowieckim), s. 17-20.

505

sali wspartej na pojedynczym filarze w przyziemiu. Przedstawiciele tych możnowładczych

rodów, znający najnowsze trendy w architekturze rezydencjonalnej królestwa, w tym

niewątpliwie także wciąż wówczas formowaną realizacje wawelską, zdecydowali się jednak

na kontynuowanie w swych rodowych siedzibach właśnie modelu wieży mieszkalnej.

Podobnie kiedy Seweryn Boner uwieńczał prosperity swego rodu okazałą rezydencją w

Ogrodzieńcu, nadał jej kształt bliższy nie siedzibie królewskiej na Wawelu, ale właśnie

„typowej” rezydencji średniowiecznej, z wszystkimi niemal jej atrybutami: wieżami,

krenelażem i niedostępnymi murami na wysokiej skale

37

. Skali niezrozumienia dla nowych

trendów kulturowych i artystycznych płynących z południa dopełnia wreszcie piotrkowska

wieża mieszkalna Zygmunta I. Król, mimo iż na Wawelu konsekwentnie realizował siedzibę

utrzymaną w nowej stylistyce, w Piotrkowie zdecydował się na formy jak najbardziej

przystępne, jak najbliższe szlacheckiemu odbiorcy. Zapewne racje ma T. Jakimowicz, pisząc

iż decyzja o formie przyszłej siedziby została podjęta przez samego króla, który z pewnością

wiedział, jakie asocjacje może budzić tego typu architektura i chciał owe skojarzenia

wykorzystać dla swoich celów

38

. Murowana turris królewska na tle drewnianego otoczenia

rezydencji sejmowej ewokowała majestat i miejsce należne monarsze, wywodzącemu się

wszak z dynastii od dawna zasiadającej na tronie i zasłużonej dla ojczyzny. Warto przy tym

zauważyć, iż raz już monumentalna wieża mieszkalna pojawiła się w architekturze

rezydencjonalnej dynastii. Chodzi o wawelską Wieżę Duńską, gruntownie przebudowaną i

przekształconą przez Jagiełłę ze starszej, może jeszcze łokietkowej, budowli

39

. Fakt, iż

podczas renesansowej przebudowy pałacu pozostawiono ją w niemal niezmienionym

kształcie, może świadczyć o jej wymowie ideowej jako symbolu ciągłości władzy dynastii.

Być może Zygmunt I zechciał naśladować działania poprzednika, wystawiając podobną

budowle w Piotrkowie. Z drugiej jednak strony, jak zresztą przyznaje T. Jakimowicz,

piotrkowska wieża mieszkalna była po prostu realizacją powszechnego i cieszącego się od

dawna popularnością typu architektonicznego

40

. Można więc zadać sobie pytanie, czy

Zygmunt Stary nie zdecydował się nadać swej siedzibie kształt wieży właśnie dlatego, że

tego typu budowle były w tym czasie powszechne i modne. Monarcha, zamieszkujący w

rezydencji podobnej w gruncie rzeczy do wielu istniejących lub powstających wówczas

37

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 24.

38

T. Jakimowicz, Turris Pyothrkoviensis…, s. 33-38.

39

Por. A. Franaszek, Budowle gotyckie Zamku Królewskiego na Wawelu, Kraków 1989, s. 34-53; J. Firlet, Z.

Pianowski, Turris antiqua fracta. Problem tzw. wieży Łokietkowej na Wawelu, [w:] Przeszłość z perspektywy
ź

ródeł materialnych i pisanych. Księga pamiątkowa ofiarowana prof. dr hab. Leszkowi Kajzerowi, Archeologia

Historica Polona 15/1, 2005, s. 142-146.

40

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 80.

506

siedzib szlacheckich, pozbawionej przy tym praktycznie urządzeń obronnych, mogących

przywodzić na myśl represyjne możliwości władcy, mógł jawić się stanom sejmującym jako

ktoś zrozumiały i bliski, nie tyle władca absolutny, lecz raczej jedynie primus inter pares.

Niezależnie jednak od pobudek, które legły u podstaw decyzji króla co do

ukształtowania jego sejmowej siedziby wydaje się, iż rola piotrkowskiej turris w „aktualizacji

modelu”

41

wież mieszkalnych była w dotychczasowej literaturze przedmiotu nieco

przeceniana. Model ów bowiem był aktualny nieprzerwanie od przynajmniej trzech stuleci, a

budowa królewskiej wieży-pałacu co najwyżej podbudowywała wśród grupy potencjalnych

inwestorów przekonanie o trafności wyboru rodzaju siedziby. Piotrkowska wieża nie tyle

rozpoczęła modę na siedziby wieżowe, ile raczej stanowiła jej ostatnie wybitne osiągnięcie.

Po jej wzniesieniu trudno bowiem zaobserwować ilościowy czy choćby jakościowy przełom

w architekturze wież mieszkalnych Królestwa. Owszem, budowle tego typu wciąż są

wykorzystywane dla celów obronno-rezydencjonalnych, modernizowane (np. budowla w

Szamotułach, do której dobudowano, najpewniej po 1518 r., wieżyczkę mieszczącą klatkę

schodową. Zastąpiła ona funkcjonujący wcześniej system zewnętrznych ganków

drewnianych

42

), powstają też nowe realizacje (Sancygniów

43

Żuków

44

, Skrzyszów

45

,

Rusiec

46

), niemniej ich kreacje trudno przypisać jednoznacznie oddziaływaniu Piotrkowa. Są

raczej przykładem długiego przeżywania się zakorzenionych w mentalności ówczesnych elit

konwencji architektonicznych. Taki stan rzeczy potwierdza również niewielkie

zainteresowanie w bezpośrednim kontynuowaniu piotrkowskiego wzorca, czy choćby

niektórych zawartych tam rozwiązań architektonicznych

47

.

41

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 81.

42

J. Skuratowicz, Zamek Górków w Szamotułach, Szamotuły 2006, s. 30-32.

43

M. Swaryczewska, Studium historyczno-kompozycyjne do założenia w Sancygniowie, Teka Komisji

Urbanistyki i Architektury XVII, 1983, cz. 1, s. 131-140.

44

Z. Lechowicz, Dwór Podlodowskich w Żukowie – nieznany palais-donjon, Biuletyn Kwartalny Radomskiego

Towarzystwa Naukowego XVIII, 1981, z. 1, s. 61-63.

45

H. Iłowski, Dwór w Skrzyszowie. Dokumentacja z badań architektonicznych, Jarosław 1988 (mpis w

archiwum WUOZ w Rzeszowie), s. 26-27.

46

L. Kajzer, Borzewisko-Mikorzyce-Rusiec. Trzy zapomniane dwory murowane z województwa sieradzkiego,

Rocznik Łódzki 34, 1984, s. 47-68.

47

T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI..., s. 91.