BORORO
Komentarz i opracowanie mitu na podstawie: Algirdas Julien Greimas: „Gramatyka narracyjna i analiza typów mowy” [w:] E. Leach, A. J. Greimas: „Rytuał i narracja”; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989 r.
WYPRAWA DO GNIAZDA DUSZ
W bardzo dawnych czasach zdarzyło się, że kobiety poszły do lasu, aby zbierać liście palmy służące do wyrabiania bá, penisowego etui wkładanego młodzieńcom podczas inicjacji. Młody chłopiec obserwował z ukrycia swoją matkę, zaskoczył ją i zgwałcił.
Kiedy ta powróciła, jej mąż zauważył, że pióra, umocowane przy jej pasie z kory zostały wyrwane; pióra analogiczne do tych, które zdobią młodych mężczyzn. Podejrzewając jakąś przygodę, rozkazał więc, żeby odbył się taniec w celu wykrycia, który młodzieniec tak się przystroił. Lecz ku swemu wielkiemu zdumieniu stwierdził, że jedynie jego syn reprezentuje ten przypadek. Mąż domagał się nowego tańca, z tym samym rezultatem.
Transkrypcja sekwencji
1. ZWODZENIE
a) Dysjunkcja
Wyjście [kobiety] + zwodnicze przemieszczenie [syn]
b) Próba
Walka + Zwycięstwo [syn; matka] (gwałt)
Konsekwencja: oznaka odwrócona [matka] (matka jest nacechowana, nie syn)
2. ZDEMASKOWANIE
a) Koniunkcja
Powrót [matka; syn] + rozpoznanie oznaki [ojciec, matka]
b) Próba
Próba gloryfikująca symulowna i odwrócona [ojciec, młodzieniec] (taniec, a nie walka; zdrajca, a nie bohater)
Konsekwencja: zdemaskowanie zdrajcy [syn] (a nie bohatera)
KONSEKWENCJE OGÓLNE
Ukaranie zdrajcy [ojciec; syn]
Komentarz
Porównanie sekwencji poddanej transkrypcji z narracyjnym schematem pozwala zobaczyć, że odpowiada ona, w ogólnej ekonomii opowiadania, w poziomie treści odwróconej, zwodniczości władzy, a na poziomie treści stawianej wprost, ukaraniu zdrajcy. Posiadacz jest pozbawiony, poprzez zwodnicze zachowanie antagonisty, magicznego przedmiotu (nie naturalnego), który nadawał mu pewną moc. Podmiot „zwiedziony” może ją odzyskać tylko wtedy, gdy zdrajca jest najpierw rozpoznany, a następnie ukarany. Częścią topiczną opowiadania będzie ukaranie syna-zdrajcy, nakazane przez ojca, który stał się impotentem (w sposób nienaturalny).
Ojciec przekonany o swoim niepowodzeniu i pragnący się zemścić, wysyła syna do „gniazda dusz” z misją przyniesienia mu wielkiej grzechotki służącej do tańca (bapo), której pożąda. Młody człowiek naradza się ze swoją babką, a ta ujawnia mu śmiertelne niebezpieczeństwo wiążące się z tym przedsięwzięciem; radzi mu pozyskać pomoc ptaka-muchy.
Kiedy bohater z ptakiem-muchą przybywa do wodnej siedziby dusz, czeka na brzegu, podczas gdy ptak-mucha frunąwszy zwinnie przecina sznurek, na którym zawieszona jest grzechotka: instrument wpada do wody i wydaje dźwięk „jo”. Zaalarmowane hałasem dusze wypuszczają strzały. Lecz ptak-mucha leci dalej tak szybko, że bez szwanku osiąga brzeg wraz ze zdobyczą.
Ojciec rozkazuje więc swojemu synowi przynieść małą grzechotkę dusz i powtarza się ten sam epizod, z tymi samymi detalami; uczynnym zwierzęciem jest tym razem gołębica o szybkim locie (Loptoptila sp., gołębica). W trakcie trzeciej wyprawy młody człowiek zdobył buttoré: hałaśliwe dzwoneczki zrobione z kopyt świnki (Dicotyles torquatus caetetu) nanizane na sznurek, który nosi się owinięty wokół kostki. Młodzieniec wspomagany jest przez wielką szarańczę (Ecridium cristatum), której lot jest wolniejszy niż lot ptaków, tak że strzały dosięgają go kilkakrotnie, lecz nie zabijają go.
Transkrypcja sekwencji
1. UMOWA
Rozkaz [ojciec] vs akceptacja [syn]
2. PRÓBA KWALIFIKUJĄCA
Próba hipotaktyczna [babka; syn] (konsultacja)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika (3 pomocników)
3. DYSJUNKCJA
Wyruszenie [syn] + szybkie przemieszczenie horyzontalne [syn + pomocnicy]
4.PRÓBA ZASADNICZA
Konsekwencja: likwidacja braku [syn] (kradzież przystrojeń)
Walka + zwycięstwo [syn: duchy wodne] (w połączeniu)
3 bis. KONIUNKCJA POWTÓRNA
Szybkie przemieszczenie horyzontalne + powrót [syn]
1 bis. DOPEŁNIENIE UMOWY POWTÓRNE
Likwidacja braku [syn]
Nierespektowanie umowy [ojciec]
KONSEKWENCJA OGÓLNA
Kwalifikacja bohatera
Komentarz
1. Natrafiamy w tej sekwencji na pewną liczbę dobrze znanych cech strukturalnych:
a) cecha często zawarta implicite próby kwalifikującej, która jest manifestowana tylko przez konsekwencję,
b) inwersja syntagmatyczna będąca rezultatem zwodniczego charakteru próby, gdzie kradzież, po której następuje pościg, zastępuje walkę,
c) synkretyzm funkcji, który konstytuuje pościg, poddający się analizie w walce + szybkie przemieszczenie,
d) potrojenie sekwencji, której znaczenie może być odnalezione tylko przez analizę semiczną pomocników (lub przedmiotów pragnienia).
2. W ogólnej ekonomii, poddana transkrypcji sekwencja powinna odpowiadać kwalifikacji bohatera.
Wściekły, że jego plany zostały udaremnione, ojciec namawia swojego syna, żeby poszedł z nim, aby schwytać papugi ara, które gnieżdżą się na zboczu skały. Babka nie wie zbyt dobrze, jak zapobiec temu nowemu niebezpieczeństwu, ale darowuje swojemu wnukowi magiczny kij, którego będzie mógł się trzymać w razie potknięcia.
Obydwaj mężczyźni przybywają do podnóża skalnej ściany; ojciec podnosi długą żerdź i rozkazuje swojemu synowi wspiąć się nań. Zaledwie ten wspiął się na wysokość gniazd, ojciec odtrąca żerdź; chłopiec ma w sam raz tyle czasu, aby zagłębić swój kij w szczelinę. Pozostaje zawieszony w próżni, wołając pomocy, podczas gdy ojciec odchodzi.
Nasz bohater dostrzega lianę w zasięgu ręki; chwyta ją i wspina się z trudem na szczyt. Po odpoczynku udaje się na poszukiwanie pożywienia, sporządza łuk i strzały z gałązek, poluje na jaszczurki, które w obfitości są na płaskowyżu. Zabija ich mnóstwo, z czego część przytracza do swego pasa i opasek z bawełny, które obejmują jego ramiona i kostki. Lecz martwe jaszczurki psują się, wydzielają tak ohydny odór, że bohater mdleje. Padlinożerne sępy (Cathartes urubu, Coragyps atratus foeteus) rzucają się na niego, pożerając najpierw jaszczurki, potem atakują ciało samego nieszczęśnika, zaczynając od pośladków. Ożywiony bólem bohater odpędza swoich napastników, lecz bezskutecznie, bowiem zdążyli zupełnie obedrzeć z ciała jego tyłek. W ten sposób pożywione ptaki stają się ratownikami: uchwyciwszy w dzioby jego pasek i opaski na ramionach i nogach, unoszą go i stawiają delikatnie u podnóża góry.
Bohater przychodzi do siebie „jak gdyby zbudził się ze snu”. Jest głodny, je dzikie owoce, ale spostrzega, że pozbawiony fundamentu, nie może zatrzymać pożywienia: ucieka z jego ciała nawet nie strawione. Chłopiec, najpierw bezradny, przypomina sobie opowiastkę swojej babki, gdzie bohater rozwiązał taki sam problem, modelując sobie sztuczny tyłek za pomocą ciasta zrobionego ze zgniecionych bulw. Tym sposobem odzyskawszy swoją integralność fizyczną, w końcu przyszedł do siebie.
Transkrypcja sekwencji
1.. ZAWIESZENIE UMOWY
a) Umowa
Rozkaz [ojciec] + akceptacja [syn]
b) Próba kwalifikująca
Próba hipotaktyczna [babka; syn] (konsultacja)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika [syn] (kij)
c) Dysjunkcja
Wyruszenie [syn; ojciec] + przemieszczenie wznoszące [syn]
d) Próba zasadnicza
Walka + zwycięstwo [ojciec; syn] (zwodnicza konfrontacja: odwrócenie ról)
Konsekwencja: ponowne przemieszczenie [syn]
e) Konsekwencja co do umowy: zawieszenie umowy
2. ŻYWIENIE SIĘ ZWIERZĘCE
a) Próba negatywna
Walka + zwycięstwo [syn; jaszczurki] (polowanie i wchłanianie surowego pożywienia zwierzęcego)
Konsekwencja: niepowodzenie próby (śmierć bohatera)
b) Próba pozytywna
Walka + zwycięstwo [sępy; syn] (polowanie i wchłanianie surowego, zgniłego)
Konsekwencja: powodzenie próby
3. ŻYWIENIE SIĘ ROŚLINNE
a) Dysjunkcja
Przemieszczenie zstępujące [syn] (w połączeniu z próbą poprzednią: dobroczynne zachowanie przeciwników – pomocników)
b) Próba negatywna
Walka symulowana [syn; dzikie owoce] (zbieranie, a nie polowanie)
Pozorne zwycięstwo [syn] (wchłanianie pożywienia roślinnego)
Konsekwencja: niepowodzenie próby (niemożność odżywiania się)
c) Próba pozytywna
Próba kwalifikująca hipotaktyczna [babka; syn]
(konsultacja we wspomnieniu)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika [syn] (pomocnik roślinny)
d) Próba zasadnicza:
Walka symulowana, redundantna + zwycięstwo [syn; dzikie owoce]
Konsekwencja: powodzenie próby (likwidacja braku: niemożność odżywiania się)
KONSEKWENCJA OGÓLNA
Likwidacja braku (zyskanie pewnych sposób żywienia)
Komentarz
1. Transkrypcja semantyczna tej sekwencji uwydatnia jedną z charakterystyk strukturalnych zanalizowanego mitu: pojawia się on coraz bardziej jako konstrukcja hipotaktyczna rozwijająca na kilku poziomach te same schematy narracyjne. W ten sposób sekwencja, którą zajmujemy się w tym momencie, odpowiada, w ekonomii ogólnej opowiadania, próbie zasadniczej; rozważana sama w sobie realizuje ona sama przez się schemat narracyjny, w którym algorytm „zawieszenie umowy” staje się próbą kwalifikacyjną; ten z kolei pojawia się w następstwie transkrypcji, jako opowiadanie autonomiczne zawierające próbę kwalifikacyjną i próbą zasadniczą. Wynika z tego manifestacja schematu narracyjnego na trzech hierarchicznie różnych poziomach: syntagma narracyjna na poziomie, na którym sytuuje się jej lektura, jest więc w stanie przyjąć sukcesywnie wiele interpretacji.
2. Inna charakterystyka modelu narracyjnego: dowód przez absurd, którego jeszcze nie spotkaliśmy, pojawia się również w tej sekwencji.
Powraca do swojej wioski, która jest opuszczona. Długo błąka się w oszukiwaniu swoich. Pewnego dnia odkrywa ślady stóp i kija, które rozpoznał jako należące do jego babki. Idzie po śladach, ale bojąc się ujawnić, przybiera postać jaszczurki, której sztuczki długo intrygują starą kobietą i jej wnuka, młodszego brata tego pierwszego. Decyduje się w końcu ukazać się im w prawdziwej postaci. (Aby powrócić do swojej babki, bohater przekształca się kolejno w cztery ptaki i motyla).
Tej nocy miała miejsce gwałtowna ulewa towarzysząca burzy i wszystkie ognie we wsi zostały zatopione, prócz ognia babki, do której następnego ranka wszyscy ludzie przychodzili prosić o żar, zwłaszcza druga żona ojca zabójcy.
Transkrypcja sekwencji
1. POWRÓT BOHATERA
a) Powrót negatywny
Wyruszenie [syn] + przemieszczenie horyzontalne [syn] (począwszy od miejsca próby)
Zwodniczy powrót [syn] (niepołączenie z braku punktu ad quem)
b) Powrót pozytywny
Wyruszenie ponowne [syn] + przemieszczenie [syn]
Próba hipotaktyczna [babka; syn] (konsultacja)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika [syn] (ślady kija)
Powrót wiarygodny incognito [jaszczurka] (jaszczurka = syn)
Rozpoznanie oznaki [babka; syn]
2. LIKWIDACJA BRAKU
a) Likwidacja negatywna
Funkcja złoczynnej wody + pozbawienie dobroczynnego ognia
b) Likwidacja pozytywna
Funkcja dobroczynnego ognia [babka; wspólnota]
Rozpoznanie bohatera nacechowanego [macocha]
Nieujawnienie bohatera [ojciec; syn] (przyjęcie zwykłe, a nie triumfalne)
KONSEKWENCJA OGÓLNA
Ujawnienie zdrajcy i jego ukaranie
Komentarz
1. Najpierw można zauważyć paralelizm strukturalny między sekwencjami 3 i 4; podwojeniu prób negatywnej i pozytywnej odpowiada tutaj, najpierw powrót negatywny i pozytywny, a następnie likwidacja braku pod dwiema formami, negatywną i pozytywną.
2. Można odnotować, jako charakterystyczny dla tego konkretnego mitu, fakt, że sytuuje on treść odwróconą (tzn. według tego, co o tym wiemy w tym stadium analizy, brak ognia) nie w danym czasie mitycznym, ale w dzisiejszej codzienności i przedstawia ją jako przypadkowe ugaszenie ognia. Opis powinien w takich przypadkach operować rekonwersją codzienności w mityczność: widać, że sam sposób postępowania definiuje się, na pierwszy rzut oka, jako konwersja stylistyczna.
Rozpoznaje ona swojego pasierba, uznanego za martwego, i biegnie ostrzec swojego męża. Jak gdyby nigdy nic, ten bierze swoją rytualną grzechotkę i przyjmuje swego syna ze śpiewami dla uczczenia powrotu podróżników.
Tymczasem bohater myśli o zemście. Pewnego dnia, kiedy spaceruje po lesie ze swoim małym bratem, łamie gałąź drzewa api rozwidloną jak rogi jelenia. Działając według instrukcji swojego starszego brata, dziecko usilnie prosi: osiąga to, że ojciec urządza zbiorowe polowanie; zamieniony w małego gryzonia mea, młodszy brat odkrywa, sam nie będąc widzianym, miejsce, gdzie ich ojciec był na czatach. Bohater uzbraja więc swoje czoło w fałszywe rogi, zamienia się w jelenia i atakuje swojego ojca z takim impetem, że przebija go na wylot. Ciągle galopując, kieruje się on w stronę jeziora, gdzie strąca swoją ofiarę.
Transkrypcja sekwencji
1. UMOWA ZWODNICZA
Zwodniczość [brat] i posłuszeństwo [ojciec] (zwodniczość „woli”)
polecenie [ojciec] + akceptacja [mężczyźni] (ojciec: fałszywy pomocnik)
2. DYSJUNKCJA
Wyruszenie [ojciec; mężczyźni] + przemieszczenie horyzontalne [ojciec; mężczyźni] (dysjunkcja palenisk we wsi)
3. PRÓBA KWALIFIKUJĄCA
Przekształcenie pomocnika w zwodzącego [brat → mea] + wymuszenie informacji [mea]
(zwodniczość „wiedzy”: myśliwy staje się zwierzyną)
Konsekwencja: przyjęcie pomocnika (fałszywe rogi z drewna)
Próba kwalifikująca [syn]
(Przekształcenie bohatera w ofiarę symulowaną: jeleń)
4. PRÓBA ZASADNICZA
Walka [ojciec; syn] (fałszywy myśliwy contra fałszywa zwierzyna)
Zwycięstwo [syn] (fałszywa ofiara jest zwycięska)
Konsekwencja: przemieszczenie [ojciec] (dysjunkcja wspólnoty)
KONSEKWENCJA OGÓLNA
Ukaranie zdrajcy
Komentarz
1. Cała sekwencja toczy się w trybie zwodniczym. W przeciwieństwie do tego, co dzieje się gdzie indziej, zwodniczość nie przedstawia się tutaj
a) ani jako konwersja treści sekwencji takiej, jaka się manifestuje w „Wyprawie do gniazda dusz”, gdzie element narracyjny odwrócony, pociągający inne transformacje, jest przedmiotem braku (woda vs przystrojenie),
b) ani jako odwrócenie syntagmy narracyjnej scharakteryzowanej przez inwersję funkcji (gdzie na przykład lot, po którym następuje prześladowanie, sytuuje syntagmatycznie konsekwencję przed samą próbą),
ale jako odwrócenie w dystrybucji ról możliwej do przewidzenia dla aktantów. W ten sposób ojciec zachowuje się jako organizator polowania, podczas gdy w istocie organizuje je syn; ojciec uważa się za myśliwego, podczas gdy w rzeczywistości jest ofiarą upatrzoną zawczasu; bohater, prawdziwy myśliwy, zamienia się, przeciwnie, w ofiarę-jelenia.
2. Lektura sekwencji, niemożliwa bez użycia kodu, może być jednakże ułatwiona przez ujęcie hipotez w formuły, które można by porównać do poprzednich sekwencji, lub które można określić przez rejestrowanie redundacji, izotropii właściwej wyłącznie analizowanej sekwencji.
a) Po powrocie bohatera nastąpiła likwidacja negatywna braku przez dwa komplementarne efekty: afirmację złoczynnej wody i negację dobroczynnego ognia. Likwidacja pozytywna braku pojawiła się jako afirmacja dobroczynnego ognia: logicznie można przypuszczać, że analizowana sekwencja w tym momencie jest poświęcona manifestacji terminu komplementarnego, tzn. zaprzeczeniu złoczynnej wody. Hipotezą do utrzymania będzie więc identyfikacja między
dysjunkcją ojca = zaprzeczeniem złoczynnej wody
co pozwala przypuszczać korelację między ojcem a złoczynną wodą.
b) Poszukiwanie redundacji umożliwiających ustalenie izotopii właściwej wyłącznie rozważanej sekwencji pozwala przyjmować oś roślinną (bohater i jego mały brat przekształcają się w wegetarianów; broń karząca zdrajcę jest pochodzenia roślinnego). Jeżeli tak jest, to tej osi przeciwstawia się logicznie oś zwierzęca, która powinna być osią antagonisty (który definiuje się w istocie pozytywnie jako myśliwy, jako konsument pożywienia zwierzęcego). Jeżeli w dodatku obserwuje się, że chodzi obustronnie o zjadaczy surowego (rozumie się to samo przez się dla jelenia i mea, ale odpowiada również ojcu, który jest w dysjunkcji do ognia palenisk) postać ojca zdaje się wchodzić w korelację z surowym zwierzęcym (hipoteza, która, jak zobaczymy, zweryfikuje się tylko częściowo).
Natychmiast ofiara zostaje pożarta przez duchy buiogoé, które są rybami-kanibalami. Z makabrycznej uczty zostają w głębi wody tylko szczątki kostne odarte z mięsa i płuca pływające po powierzchni wody w formie roślin wodnych, których liście – jak się mówi – przypominają płuca.
Po powrocie do wsi, bohater mści się także na żonach swojego ojca (z których jedna jest jego własną matką).
Transkrypcja sekwencji
1. DYSJUNKCJA
Wyruszenie [ojciec; syn] + szybkie przemieszczenie horyzontalne [ojciec; syn]
Przybycie na miejsce próby [ojciec] (zatopienie = koniunkcja z wodą)
2. PRÓBA NEGATYWNA
Walka + zwycięstwo [piranie; ojciec] (absorpcja części cielesnej = surowego zwierzęcego)
Konsekwencja: śmierć bohatera-zdrajcy
3. PRÓBA POZYTYWNA
Walka + zwycięstwo [ojciec; piranie]
(Nieabsorbowanie części zasadniczej: płuca + szczątki kostne)
Konsekwencja: przeżycie bohatera-zdrajcy
4. DYSJUNKCJA DEFINITYWNA
Wyruszenie zstępujące + przekształcenie w ducha wodnego (?) (szczątki kostne)
Wyruszenie wznoszące + przekształcenie w roślinę wodną.
Komentarz
Jeżeli przeanalizowaliśmy w dwóch odrębnych próbach walkę zdrajcy z duchami-kanibalami, to
a) aby lepiej oddzielić obie rozbieżne konsekwencje próby, ale także
b) aby ustalić pewien paralelizm strukturalny z poprzednimi sekwencjami.
1. Aktanty i relacje wynikłe z umowy
Transkrypcja, której właśnie dokonaliśmy, pozwoliła uchwycić łańcuch funkcji konstytutywnych syntagm narracyjnych. Ale jednocześnie zlekceważyliśmy drugi aspekt tej normalizacji: transkrypcję aktantów, których pozostawiliśmy przejściowo w formie aktorów opowiadania; w ten sposób podzieliliśmy zaproponowaną procedurę na dwa kolejne etapy.
Jeżeli jest ona mało efektywna dla syntagm – prób, których status jest prosty, a struktura redundantna, to kodyfikacja aktantów staje się istotna, kiedy chodzi o jednostki zawierania umowy, którym przypada rola organizowania całości opowiadania. Funkcje, które definiują, ustanawiają między stronami zawierającymi umowę, grę akceptacji i odmowy obligacji oraz prowokują w każdym momencie nowe dystrybucje i redystrybucje ról. Tak więc tylko badając te dystrybucje ról, można mieć nadzieję rozwiązania problemu, na pierwszy rzut oka trudnego, jaki stawiają transformacja syna-zdrajcy w bohatera i transformacja paralelna ojca-ofiary w zdrajcę.
Przyjmując prosty system skrótów dla notowania aktantów opowiadania:
N (nadawca) vs A (adresat)
P1 (podmiot-bohater) vs O (obiekt-wartość)
P2 (pomocnik) vs P3 (przeciwnik-zdrajca)
można będzie przedstawić w części topicznej narracji zasadnicze zobowiązania dyktowane umową i korelatywne dystrybucje ról.
| SEKWENCJE | FUNKCJE | AKTANTY |
|---|---|---|
Wyruszenie do gniazda dusz Umowa przyjęta |
{ | Ukaranie zdrajcy Rozkaz Przyjęcie i wyruszenie |
Wyruszenie do gniazda ara Umowa przyjęta |
{ | Rozkaz Przyjęcie i wyruszenie |
| Umowa zawieszona | { | Walka zwodnicza konsekwencje |
Powrót bohatera Umowa odrzucona |
{ | Powrót Nieobecność ojca |
| Nowa umowa | { | Poszukiwanie nadawcy Powrót i dar |
| Stara umowa przerwana | { | Dystrybucja ognia Niegloryfikowanie bohatera |
Zemsta Nowa umowa odwrócona |
{ | Ukaranie zdrajcy Rozkaz Przyjęcie i wyruszenie |
Redundancja, która oznacza przerwanie umowy (umowa zawieszona → umowa odrzucona → umowa przerwana) i poszukiwanie nowego nadawcy, nie pozwalają widzieć jasno symetrii opowiadania wynikającej z paralelizmu redystrybucji ról między ojcem i synem. Można je zreasumować w sposób następujący:
| Aktorzy | Umowa–ukaranie | Podwójna transformacja | Umowa–ukaranie |
|---|---|---|---|
|
P3 | A + (P1) + P3 | A + P1 |
|
N | N + P1 |
Komentarz
1. Wystarczy dostrzec, że istnieją dwie różne formy umowy: 1) umowa dobrowolna, która pociąga za sobą misję ocalenia i 2) umowa niedobrowolna, z której wynika misja wybawienia i upatrywania w zemście tej drugiej formy zobowiązania wynikłego z umowy, aby zdać sobie sprawę, że istnieje artykulacja wynikła z umowy modelu narratywnego w jego całości. Część topiczna mitu pojawia się więc jako wykonanie umowy pierwotnej wynikającej z sekwencji inicjalnej; sekwencja finalna, ze swej strony, jest powiązana w ten sam sposób z korpusem opowiadania. Stąd można sformułować nową odpowiedniość między manifestacją narracyjną i strukturą treści: korelacjom między treściami nie-izotopicznymi mitu na poziomie jego struktury odpowiadają relacje wynikłe z umowy na poziomie narracji.
2. Przejście od jednej umowy do drugiej dokonuje się dzięki podwójnej transformacji, tzn. poprzez substytucję paradygmatyczną terminów semicznych operujących wewnątrz dwóch kategorii jednocześnie: 1) ojciec staje się zdrajcą, a syn, kwalifikowanym w pełni bohaterem (P1 ↔ P3); 2) ojciec zdrajca nie mogąc być nadawcą (sprzeczność strukturalna, którą już zaobserwowaliśmy analizując korpus psychodramatyczny), przekształca się w adresata pozostawiając rolę nadawcy swojemu synowi (N ↔ A). Hipoteza, którą sformułowaliśmy posługując się informacjami uzyskanymi z poprzednich analiz (nie mitologicznych, lecz literackich) i według której próba jest manifestacją w planie narracyjnym, transformacji treści, potwierdza się tutaj: podwójna transformacja, którą tutaj formułujemy, na poziomie aktantów odpowiada bowiem próbie zwodniczej w opowiadaniu.
2. Komunikat strukturalny
2.1. Podwójna izotopia narracji
Transkrypcja formalna nie dała nam klucza do jedynej lektury izotopu, wręcz przeciwnie: opowiadanie wydaje się pomyślane w ten sposób, że manifestuje kolejno, w swojej części topicznej, dwa izotopy jednocześnie. Można nawet zadać sobie pytanie, czy zmiany izotopii, odpowiadające sekwencjom opowiadania, nie stanowią jednej z cech dystynktywnych pozwalających przeciwstawić opowiadanie mityczne innym typom narracji, jak na przykład bajki ludowe.
Tak więc: jeżeli sekwencja „wyprawa do gniazda dusz” może być uważana po swej rekonwersji za manifestację izotopii wody (i ognia) według ekwiwalencji: poszukiwanie przystrojeń ≈ poszukiwanie wody, sekwencja „wyprawa do gniazda papug ara” porzuca pozorną misję poszukiwania przystrojeń i dotyczy tylko problemów systemu żywieniowego, zwierzęcego i roślinnego. Z drugiej strony powrót bohatera jest naznaczony prze dar ognia (i wody), ale sekwencja „zemsta”, która potem następuje, jest prawie nieczytelna: zaledwie można tu odnaleźć, dzięki ujęciom dedukcyjnym, troskę o oddzielenie pożywienia roślinnego od mięsnego. Część topiczna narracji przedstawia się zatem następująco:
| Izotopie | Gniazdo dusz | Gniazdo papug ara | Powrót | Zemsta |
|---|---|---|---|---|
|
||||
|
||||
W ten sposób dwie izotopie rysują się jasno, ujawniając istnienie dwóch różnych zakodowań opowiadania. Interpretacja mitu będzie miała na celu, na tym etapie, ustalenie ekwiwalencji między dwoma kodami i redukcję całości opowiadania do jednej izotopii. Stawia ona przed opisującym problem wyboru strategicznego: jaka jest izotopia podstawowa, w której izotopii należy tłumaczyć drugą izotopię uważaną za pozorną?
Dwa toki rozważań przemawiają na korzyść wyboru kodu żywieniowego:
1. Transkrypcja formalna pozwala stwierdzić różnicę poziomów, gdzie sytuują się treści do zanalizowania, w dwóch izotopiach: treści te manifestują się w komunikacie narracyjnym oraz w formie kanonicznej, jako przedmioty badania; w pierwszym przypadku w formie kombinacji semów (surowy, warzony, zgniły, świeży itp.). Można powiedzieć, że analiza treści na poziomie semicznym jest głębsza niż ta, która sytuuje się na poziomie znaków: a więc poziom semiczny analizy powinien być zachowany jako podstawowy.
2. Ogólna ekonomia modelu narracyjnego przewiduje w toku opowiadania następowanie trzech typów prób:
| Próba kwalifikująca | Próba zasadnicza | Próba gloryfikująca |
|---|---|---|
| „gniazdo dusz” | „gniazdo papug ara” | „zemsta” |
Próba zasadnicza zdaje się dźwigać ciężar oznaczenia treści topicznej mitu: jej izotopia ma więc wszelkie szanse manifestowania treści na poziomie podstawowym.
Lecz to zbieżność tych dwóch porządków rozważań konstytuuje element decydujący wyboru strategicznego. Zaczniemy więc konsekwentnie objaśnianie i integrację kodu, począwszy od tego uprzywilejowanego miejsca, którym jest sekwencja odpowiadająca próbie zasadniczej.
2.2. Przedmiot badań
Nie zajmując się nadal jednostką umowy, która wprowadza próbę zasadniczą opowiadania, mamy do zanalizowania samą sekwencję, podzieloną na dwa segmenty przez dysjunkcję przestrzenną. Każdy z nich artykułuje się w formie prób powiadamiających o niepowodzeniu lub powodzeniu pewnego sposobu żywienia:
| ŻYWIENIE |
|---|
| zwierzęce (w górze) |
| niepowodzenie |
Jeżeli przyjmuje się, że cztery próby w ten sposób poklasyfikowane są tylko manifestacjami narracyjnymi transformacji strukturalnych, powie się, że dwa niepowodzenia muszą być uznawane za negacje, zaś dwa powodzenia za afirmacje pewnych sposobów żywieniowych.
1. Systemem żywienia zakwestionowanym w pierwszym rzędzie jest konsumpcja surowego zwierzęcego; jest zabroniony, ponieważ jest kanibalistyczny: kod, ale także kontekst dyskursu – informują nas, że bohater, który stał się „panem wody” dzięki próbie kwalifikacyjnej, jest w rzeczywistości jaszczurką, lądową miniaturyzacją krokodyla, bowiem w tej właśnie postaci jaszczurki przedstawia się babce po powrocie. Można powiedzieć, że kanibalizm jest manifestacją narracyjną koniunkcji identyczności i że śmierć i rozkład, jako jej rezultat, są faktycznie śmiercią, zniknięciem sensu.
2. System żywieniowy, potwierdzony przez ciąg dalszy, jest konsumpcją warzonego zwierzęcego. Martwy bohater staje się pożywieniem zdefiniowanym jako surowe, zwierzęce, zgniłe. Sępy padlinożerne, konsumując tylko część „surową i zgniłą” bohatera (pozostałe jaszczurki i „zgniły tyłek”) przystępują więc do dysjunkcji zgniły vs świeży i do zaprzeczenia surowego zgniłego. Ta operacja, która mogłaby się wydać kanibalistyczna na pierwszy rzut oka, nie jest nią w rzeczywistości, ponieważ sępy są, już w odwróconym świecie poprzednim, panami ognia. Nie wdając się w szczegóły kontekstu, można więc powiedzieć, że ich zwycięstwo jest zwycięstwem konsumentów warzonego i w konsekwencji afirmacją konsumpcji warzonego, zwierzęcego, zgniłego. Transformacja, która odpowiada tej próbie, jest substytucją terminu „surowy” przez termin „warzony” wewnątrz kategorii semicznej surowy vs warzony.
3. Niezbędne jest odnotowanie przy tej okazji często spotykanego fenomenu stylistycznego, konotacji redundantnej. Tak więc dysjunkcję wysoki vs niski, która odpowiada złożeniu bohatera u stóp góry, odnajduje się w innych opowiadaniach Bororo. Członkowie tego plemienia byli niegdyś papugami ara, które – kiedy ich tajemnica została odkryta – rzuciły się w płonący stos. Przekształcili się w ten sposób, poprzez dysjunkcję, w ptaki (wysoko) i w rośliny (nisko) odnalezione w popiołach. Z drugiej strony kapłani Bororo pomagają w poszukiwaniu produktów żywnościowych: „jak papugi ara, zbierają owoce”: bohater-ara, budząc się na dole, odnajduje tedy część roślinną będącą uzupełnieniem jego natury.
4. Systemem żywieniowym, który jest odrzucony powtórnie, jest konsumpcja surowego roślinnego. Dokładniej, to nie przedmiot do konsumpcji (dzikie owoce) jest zakwestionowany, ale konsument jako przedmiot konsumpcji (dla sępów). Bohater, jak wiadomo, pozbawiony tyłka, jest zabroniony jako surowe i zgniłe. Paradygmat substytucji jest w ten sposób otwarty na poziomie ciała bohatera: część zgniła będąc już nieobecną, nie jest jeszcze zastąpiona przez część świeżą.
5. Transformacja konsumenta, którego część zwierzęca, surowa i zgniła, jest zastąpiona przy udziale pomocnika roślinnego, surowym i świeżym (który identyfikuje się z tą nową częścią swojej natury) i możliwość żywienia się w ten sposób odnaleziona, są ekwiwalentne względem afirmacji konsumpcji surowego roślinnego świeżego.
W sumie a) dysjunkcja wysoko vs nisko operuje dystynkcją między dwiema osiami konsumpcji: zwierzęcej vs roślinnej, b) pierwsza seria prób polega na transformacji surowego w warzone, c) druga seria prób odpowiada transformacji zgniłego w świeże.
2.3. Konstrukcja kodu
Można spróbować teraz usystematyzować nagromadzoną wiedzę, aby zobaczyć, czy pozwoli ona skonstruować kod, zdający sprawę z całości manifestacji topicznej mitu.
1. Zauważmy najpierw, że analizowana sekwencja stawia problem żywienia w formie relacji między konsumentem a przedmiotem konsumowanym i że kategorie, które postulowaliśmy dla artykulacji treści różnych przedmiotów konsumpcji (surowy vs warzony; świeży vs zgniły) mogły być ustalone tylko przez afirmację lub zaprzeczenie możliwości takiej czy innej relacji. Jeżeli tak jest, ogień i woda pojawiają się w odniesieniu do przedmiotu konsumpcji w relacji, która jest relacją producenta z przedmiotem produkowanym: bowiem to ogień przekształca surowe w warzone, a woda, począwszy od świeżego, produkuje zgniłe. Przedmiot konsumpcji sytuuje się w ten sposób między:
| Nadawca | → | Przedmiot | → | Adresat |
|---|---|---|---|---|
| (producent) | (konsument) |
W tej sytuacji można powiedzieć, że manifestacja narracyjna w swojej całości sytuuje się bądź na poziomie treści, które artykułują przedmioty konsumpcji, bądź na poziomie kategorii artykułujących między sobą nadawców i adresatów. Zgodnie z tym wydaje się, że definicja izotopii ogólnej dyskursu daje zastosować do opowiadania mitycznego: przedmiot konsumpcji, który jest tematem dyskursu, jest stylistycznie obecny bądź ze swoją czystą treścią, bądź w formie treści zdystansowanych za pomocą relacji, które można zdefiniować kategorialnie. Ustalenie jedynej lektury będzie więc polegało na redukcji tych odchyleń stylistycznych.
2. Rozważając bliżej dwie funkcje oczyszczania przez ogień i rozkładu przez wodę, spostrzega się, że jedna może być nazwana życiodajną, a druga śmiertelną oraz że dystans, który oddziela warzone od zgniłego, jest dystansem opozycji między życiem a śmiercią. Nowa, bardziej ogólna konotacja kategorii żywieniowych, wynikająca z ich charakteru życiodajnego i dobroczynnego lub śmiertelnego i złoczynnego, wydaje się możliwa. Bowiem jeżeli
warzone ≈ Ż , to surowe ≈ nie Ż
i jeżeli
zgniłe ≈ Ś, więc świeże ≈ nie Ś.
Z drugiej strony, nowa kategoria konotatywna pozwala, dzięki redukcji dystansu stylistycznego między producentem a przedmiotem wytwarzanym, na paralelną dystrybucję terminów semicznych, którym odpowiadają ogień i woda. Poniższa tabela podsumowuje krótko rezulaty tej redukcji, która prowadzi do konstrukcji kodu dwuwartościowego, ale symetrycznego. Kod ten będzie mógł być uznany za poprawnie ustalony tylko o tyle, o ile pozwoli on zdać sprawę z całości manifestowanych treści topicznych.
| Życie | Śmierć | ||
|---|---|---|---|
| Ż | warzone ogień życiodajny |
surowe ogień śmiertelny |
nie Ż |
| nie Ś | świeże woda życiodajna |
zgniłe woda śmiertelna |
Ś |
2.4. Transformacja dialektyczna
W ramach utworzonych w taki sposób transformacji zawartych w badanej sekwencji nadaje się do subsumcji w formie algorytmu dialektycznego. Próby bowiem, które następują jedna po drugiej, polegają:
(1) na odrzuceniu terminu surowy (nie Ż)
(2) na afirmacji terminu warzony (Ż)
(1) na afirmacji terminu świeży (nie Ś)
(2) na odrzuceniu terminu zgniły (Ś)
Asercja dialektyczna syntezy będzie więc polegać na postulowaniu istnienia relacji koniecznej między warzonym a świeżym (Ż + nie Ś, między terminami należącymi do kategorii treści pierwotnie różnych) i na twierdzeniu, że ich koniunkcja konstytuuje życie, kulturę żywieniową (lub transportując na od paralelny, że koniunkcja ognia domowego ogniska i dobroczynnego deszczu konstytuuje warunki „naturalne” tej kultury).
Analiza ta czyni tym samym oczywistymi manifestacje leksematyczne aktorów podejmujących jednocześnie funkcje producenta i konsumenta: tak więc sęp padlinożerny, jako zjadacz surowego i zgniłego, to ptak śmierci, a raz usytuowany w kontekście przedmitycznym, pełni funkcję producenta ognia i staje się ptakiem życia, przywracając do życia. Podobnie jaguar zjadacz-surowego i żółw zjadacz-zgniłego stanowią po inwersji pełną parę kulturową. Nie dziwi odtąd, że nasz bohater nosi miano konsumenta przekształcone w miano nadawcy, miano Geriguiguitugo, tzn. jaguara-żółwia. (Interpretacja jaguara = ogień i żółwia = drewno do ogrzewania konstytuuje konotację paralelną, dającą się kategoryzować bez odnoszenia się do ich statusu konsumenta).
2.5. Likwidacja braku
1. Widzieliśmy, że zwodnicze zachowanie nadawcy-ojca miało w konsekwencji rozdwoić zarówno powrót bohatera jak likwidację braku, przedstawiając je w formie negatywnej i pozytywnej:
| Powrót negatywne | ≈ | Powrót pozytywny |
|---|---|---|
| Dar negatywny | Dar pozytywny |
Wynika z tego, że pierwszy dar bohatera jest darem śmierci, a nie życia: tylko za pośrednictwem nowego nadawcy-babki ponowi on swój dar, tym razem pozytywny.
Można zauważyć, że algorytm dialektyczny daru jest podwójnie odwrócony w stosunku do algorytmu dialektycznego poszukiwania, 1) ponieważ jako dar jest on odwrócony syntagmatycznie i afirmacja poprzedza tu negację; 2) ponieważ jako dar negatywny jest on odwrócony w swoich terminach: afirmuje własność śmierci, a nie życia. polega więc na:
(1) afirmacji Ś (zgniłe ≈ woda śmiertelna)
(2) pociągając za sobą negację nie Ś (świeże ≈ woda życiodajna)
(1) negacji Ż (warzone ≈ ogień życiodajny)
(2) implikowaniu afirmacji nie Ż (surowe ≈ ogień śmiertelny).
Dar negatywny ustala w konsekwencji relację konieczną między dwiema treściami afirmowanymi, tzn. między Ś + nie Ż, co jest definicją śmierci, jak również antykultury.
2. Można zatyem przypuszczać, że dar pozytywny będzie miał tę samą strukturę syntagmatyczną operującą na różnych treściach, afirmującą życie, a nie śmierć. Dystrybucja ognia, dopełniona przez babkę, może być zapisana jako tworząca pierwszą część algorytmu:
(1) afirmacja Ż (warzone ≈ ogień życiodajny)
(2) implikuje negację nie Ż (surowe ≈ ogień śmiertelny).
Epizod polowania zwodniczego może być logicznie tylko manifestacją drugiej części algorytmu, tzn.:
(1) afirmacja nie Ś (świeże ≈ woda życiodajna)
(2) pociąga negację Ś (zgniły ≈ woda śmiertelna)
Taka interpretacja, mimo że całkiem możliwa do przyjęcia, nie implikuje jednak akceptacji w sposób oczywisty. Na pozór przynajmniej wszystko dzieje się tak, jak gdyby operacja polowania została zaaranżowana, aby ukazać surowe vs świeże, a nie zgniłe vs świeże. Bowiem ojciec, odrzuciwszy gloryfikację bohatera, nie partycypuje koniecznie w dobrodziejstwach ognia, pozostaje surowy. Dodatkowo jego surowość jest potwierdzona przez dysjunkcję ludzi i ognisk wioski, ze względu na którą znajdują się oni w sytuacji zjadaczy surowego.
Opis nasuwa w tym miejscu pewną trudność, ponieważ kod, który skonstruowaliśmy, pozostaje jeszcze niekompletny: ustaliliśmy izomorfizm tylko między kategoriami żywieniowymi artykułującymi przedmiot konsumpcji i kategoriami naturalnymi różnicującymi producentów; pozostawiliśmy na boku artykulację pozwalającą opisać, w sposób izomorficzny, konsumentów (którzy reprezentują w stosunku do przedmiotu dystans stylistyczny porównywalny z dystansem stylistycznym wytwórców). Zobowiązani więc jesteśmy do chwilowego zaniechania rozpoczętej analizy, aby spróbować uzupełnić najpierw naszą znajomość kodu w tym właśnie punkcie.
2.6. Kultura seksualna
1. Wprowadzając kategorię życie vs śmierć, mogliśmy utworzyć siatkę kulturową, która artykułując kod mitu według dwóch różnych wymiarów, posiada jednakże charakter ogólniejszy niż kultura żywieniowa, którą organizuje.
Jeżeli tak jest, można spróbować zastosować tę siatkę w planie kultury seksualnej starając się ustalić ekwiwalencję między wartościami kulinarnymi i seksualnymi; będą one uznane za izomorficzne tylko wtedy, gdy mogą zawierać formalnie identyczną dystrybucję. Chodzi tutaj o kulturę seksualną, tzn. o całość reprezentacji odnoszących się do związków seksualnych (która jest natury metalingwistycznej i aksjologicznej), lecz nie o strukturę pokrewieństwa, która jest logicznie wcześniejsza. Poniższa tabela uwidoczni zaproponowany izomorfizm:
| Ż | warzone małżonek |
surowe dziecko płci męskiej |
nie Ż |
|---|---|---|---|
| nie Ś | świeże matka (babka) |
zgniłe małżonka |
Ś |
Taka dystrybucja wydaje się grubym uproszczeniem: powinna by w zasadzie wystarczyć, aby uzasadnić izomorfizm między dwoma wymiarami kulturowymi uniwersum mitologicznego i uczynić możliwym przekodowanie jednego systemu w drugi. W obecnej swej postaci, tabelka zdaje sprawę z pewnej liczby faktów:
a) kobieta Bororo jest zgniłym owocem;
b) jako matka jest żywicielką i będąc całkowicie natury roślinnej, konstytuuje termin złożony Ś + nie Ś, podczas gdy babka, nie będąc już małżonką, odpowiada tylko terminowi nie Ś;
c) zachowanie seksualne wewnątrz małżeństwa jest życiodajne: warzenie, poprzez koniunkcję ze zgniłym, wywołuje fermentację i życie;
d) bezżenny mężczyzna, a zwłaszcza dziecko przed inicjacją spotyka się z odrzuceniem w stronę surowego i śmiertelnego ognia.
2. Gwałt dzięki temu trybowi dwuwartościowemu można interpretować jako próbę manifestującą serię transformacji dających się zebrać w jeden algorytm dialektyczny:
(1) zaprzeczenie warzonego (Ż) (syn zastępuje małżonka)
(2) pociąga afirmację surowego (nie Ż)
(1) afirmacja zgniłego (Ś)
(2) zawiera zaprzeczenie świeżego (nie Ś) 9kobieta jest zanegowana jako matka).
3. Akt seksualny pozamałżeński byłby więc wyrażeniem koniunkcji surowego i zgniłego i identyfikowałby się z asercją dialektyczną wprowadzającą śmierć: nie tylko syn afirmuje w ten sposób swoją naturę antykulturową, ale tak jest również z ojcem, którego właściwość „kucharza” jest negowana, i który łącząc się odtąd ze swoją żoną (a przede wszystkim ze swoją nową małżonką, jaka ukazuje się wyraźnie) będzie mógł tylko reprodukować asercję nie Ż + Ś. W następstwie gwałtu obaj męscy protogoniści są więc zdefiniowani w ten sam sposób, ale podczas gdy syn przechodząc – mimo że w innym wymiarze kulturowym – przez serię bohaterskich prób, przekształci się, aby stać się przeciwieństwem tego, kim był na początku, ojciec zachowa swoją naturę surową i zgniłą.
Ta ekstrapolacja, o tyle, o ile jest poprawna, pozwala na kilka stwierdzeń odnoszących się równie dobrze do statusu narracji, jak do procedur opisu:
1) konstrukcja kodu przesądza ustalenie siatki kulturowej o wystarczającym stopniu ogólności, aby móc zintegrować izomorficzne kodowanie nie tylko treści topicznych, ale także treści skorelowanych;
2) powiązaniu syntagmatycznemu, które zinterpretowaliśmy jako relację przyczynowo-skutkową (umowa karząca) odpowiada przejście od jednego wymiaru kulturowego do innego (od kultury seksualnej do kultury żywieniowej).
4. Ustalenie ekwiwalencji między różnymi kodami pozwala nam z drugiej strony lepiej zrozumieć pewne chwyty stylistyczne narracji. W ten sposób obydwa elementy konstytutywne natury protogonistów – a które w poziomie kodu seksualnego odpowiadają naturze męskiej i naturze żeńskiej – znajdują się między sobą w relacji, którą można uogólnić w formie kategorii czynny vs bierny. Pozwala to interpretować odwrócenie ról, które można obserwować w epizodach polowania:
a) jako surowi, aktorzy są myśliwymi (polowanie na jaszczurki, polowanie na jelenia)
b) jako zgnili są oni przedmiotem polowania (sępów, jelenia).
Można teraz wrócić do analizy pozostawionej w zawieszeniu i ponownie odczytać epizod polowania końcowego: jeżeli ojciec jako myśliwy afirmuje swoją naturę surowego, to informacja przyniesiona przez pomocnika zwodniczego mea na miejsce, gdzie jest on na czatach, przekształca go w istotę, na którą się poluje, tzn. w zgniłego. Zwycięstwo jelenia uzbrojonego w fałszywe poroże (= świeże drewno) zdaje sprawę w konsekwencji z przekształcenia, które pojawiło się jako zaprzeczenie zgniłego, korelatywnego do afirmacji świeżego.
2.7. Kwalifikacja i dyskwalifikacja
Pozostaje nam do zanalizowania ostatnia sekwencja, która utwierdza dysjunkcję ojca-zdrajcy (nie Ż + Ś) wspólnoty. Zaznaczono już, że status ojca jest – w tym miejscu opowiadania – symetryczny do statusu syna w następstwie gwałtu:
a) z punktu widzenia treści definiują się obydwaj jako czynniki śmierci, jako jednocześnie surowi i zgnili,
b) z punktu widzenia struktury syntagmatycznej opowiadania są oni obiektami zemsty, są więc zmuszeni wykonywać umowę-karę.
Rezultatem tego jest, że sekwencje „wyprawa do gniazda dusz” i „zatopienie w jeziorze” następujące po sobie w dwóch dysjunkcjach powinny być w zasadzie porównywalne. Można więc spróbować zestawić je i zinterpretować jednocześnie, uwidaczniając identyczność i różnice.
Uwaga: Z punktu widzenia techniki opisu szukamy możliwości waloryzowania w ten sposób procedury komparatyzmu wewnętrznego w opowiadaniu: stosowaliśmy ją już, analizując kolejno obydwa aspekty likwidacji braku (jako poszukiwanie i jako dar).
Wyprawa do gniazda dusz Dysjunkcja w następstwie porażki – społeczeństwa kulturowego Koniunkcja z duchami wodnymi – ze względu na pozycję dysjunkcyjną (walka) |
|
|---|---|
Kwalifikacja bohatera Procedura analityczna: artykulacja elementów konstytutywnych przez przyłączenie (w formie pomocników) |
|
1. Ptak–mucha Maksymalna dysjunkcja w stosunku do duchów wodnych (wysoko) (anty-woda = ogień = życie absolutne) |
|
2. Gołąb Dysjunkcja w stosunku do zgniłego (gołąb = niszczyciel wody śmiertelnej) |
|
3. Zraniona szarańcza Dysjunkcja w stosunku do surowego:
|
|
Konsekwencje Dopełniające nabywanie przez bohatera właściwości w opozycji do swojej natury: możliwość kultury ludzkiej |
|
Komentarz
Procedura komparatystyczna, która wykorzystała dane kontekstowe na poziomie leksemów, pozwoliła wydobyć artykulację ogólną dwóch sekwencji:
a) Widzieliśmy, że dysjunkcja bohatera w stosunku do społeczeństwa ludzi ma jako konsekwencję jego koniunkcję ze społeczeństwem duchów. Rezultatem tego jest konfrontacja natury bohatera z odpowiednimi właściwościami świata nadprzyrodzonego.
b) Obaj bohaterowie, identyczni jeżeli chodzi o ich naturę, będą jednakże zachowywać się różnie. Różnica ta może wynikać tylko z ich statusu syntagmatycznego jako aktantów-podmiotów, który jest spolaryzowany w sposób następujący:
Podmiot-bohater obciążony potencjalnością życia bohater zwycięski podbijający kultury prowokuje próby nabywa właściwości które wydziera duchom |
|
|---|
c) Taka analiza utrzymuje się jednakże na poziomie leksematycznym i w istocie okazuje się niewystarczająca. Opis szuka sposobu osiągnięcia poziomu artykulacji semicznej treści i zdania sprawy z transformacji ukrytych w sekwencjach narracyjnych. Pytania, które nasuwają się obecnie, są następujące: czemu odpowiada, na poziomie transformacji strukturalnych, kwalifikacja bohatera? Jakie transformacje umożliwia ze swej strony dyskwalifikacja bohatera?
2.8. Kwalifikacja bohatera
Zgodnie z przypuszczeniami dostarczanymi przez model narracyjny, sekwencja, która jest wtrącona między wyruszenie bohatera a stawienie czoła próbie zasadniczej, służyły kwalifikowaniu bohatera, tzn. nadaniu mu właściwości, których był pozbawiony, a które uczynią go zdolnym do podjęcia próby. Tymczasem, jeżeli rozważyć kompozycję semiczną treści naszego bohatera przed i po kwalifikacji, nie znajduje się tu istotnej różnicy: bohater jest, zarówno w jednym jak i w drugim przypadku, surowy + zgniły.
Na czym zasadza się w tym przypadku kwalifikacja? Wydaje się, że może ona tkwić tylko w nabywaniu właściwości wirtualnych, które przecząc i dopełniając jego naturę, nadają jednak bohaterowi moc afirmacji i zaprzeczania, przekształcając go w metapodmiot transformacji dialektycznych (na co wskazują w sposób niedoskonały oznaczenia takie, jak „pan ognia” lub „pan wody”). Bohater zakwalifikowany zawierałby więc w swojej naturze i czystą treść i terminy kontradyktoryczne zdolne negować go. Jedynie w następstwie swojej kwalifikacji stałby się on naprawdę mediatorem, którego treść kategorialna byłaby złożona, podporządkowując sobie równocześnie terminy s i nie s każdej kategorii. Hipotetyczny charakter naszych sformułowań pochodzi, jak łatwo się domyślić, z całkowitego jakby braku wiedzy o artykulacji modelu narracyjnego w tym miejscu, a nasze wysiłki zmierzają bardziej do wykrycia własności strukturalnych modelu niż do poprawnej interpretacji sekwencji.
1. Bohater, który jest zgniły (Ś) w momencie, w którym podejmuje pierwszą próbę kwalifikującą, nie może przeciwstawić się duchom wodnym, które także umożliwiają determinację Ś. Przeciwstawienie jest możliwe tylko dzięki pomocnikowi ptakowi-musze, który poprzez fakt swojej maksymalnej dysjunkcji w stosunku do wody (ale także dzięki temu, że jest on niepijący i bardzo często „panem ognia”) reprezentuje termin diametralnie przeciwstawny terminowi Ś, tzn. Ż. Przez przyłączenie do swojej natury własności Ż, definiującej pomocnika ptaka-muchę, bohater przekształca się w termin złożony Ś + Ż, tzn. w istotę dwuznaczną, mediatora między życiem a śmiercią. Ta właśnie złożona natura pozwala mu następnie pojawić się w postaci gołębia, tzn. jednocześnie konsumującego i negującego zgniłe. To pozwala nam powiedzieć, że bohater jest na tym etapie
| Statycznie | Dynamicznie |
|---|---|
| Ś + Ż |
gdzie znak negacji wskazuje moc przeczenia śmierci, którą posiada życie. W terminach potocznych znaczy to, że bohater stał się ewentualnym panem złoczynnej wody.
2. Bohater, który jest jednocześnie surowy (nie Ż) identyfikuje się z kolei z szarańczą, niszczycielką ogrodów – które same są możliwe tylko dzięki dobroczynnej wodzie. Z tego tytułu jest on zraniony przez duchy wodne, tzn. uczyniony niezdolnym do zupełnego zniszczenia efektów dobroczynnej wody. Jako zraniona szarańcza bohater widzi przekształcanie się terminu „surowy” swej natury w termin złożony Ż + nie Ś; jest on drugim aspektem jego natury,
| Statycznie | Dynamicznie |
|---|---|
| nie Ż + nie Ś |
(negacja wskazuje na moc wody życiodajnej zaprzeczenia absolutnego charakteru śmiertelnego ognia).
3. Skoro protokół transkrypcji treści zawierających kategorie złożone i ich przekształcenia nie jest sporządzony, powiemy naiwnie, że bohater kwalifikowany przedstawia się bądź jako
(Ś + Ż) + nie (Ż + nie Ś)
bądź jako zaprzeczający treściom śmiertelnym
| Ś | + | nie Ż | = | (Ś + nie Ż) |
|---|
Ta ostatnia transkrypcja uwidacznia lepiej trwałość natury „śmiertelnej” bohatera, na jaką nałożyła się druga natura, która czyni zeń metapodmiot.
2.5. Likwidacja braku
1. Widzieliśmy, że zwodnicze zachowanie nadawcy-ojca miało w konsekwencji rozdwoić zarówno powrót bohatera jak likwidację braku, przedstawiając je w formie negatywnej i pozytywnej:
| Powrót negatywne | ≈ | Powrót pozytywny |
|---|---|---|
| Dar negatywny | Dar pozytywny |
Wynika z tego, że pierwszy dar bohatera jest darem śmierci, a nie życia: tylko za pośrednictwem nowego nadawcy-babki ponowi on swój dar, tym razem pozytywny.
Można zauważyć, że algorytm dialektyczny daru jest podwójnie odwrócony w stosunku do algorytmu dialektycznego poszukiwania, 1) ponieważ jako dar jest on odwrócony syntagmatycznie i afirmacja poprzedza tu negację; 2) ponieważ jako dar negatywny jest on odwrócony w swoich terminach: afirmuje własność śmierci, a nie życia. polega więc na:
(1) afirmacji Ś (zgniłe ≈ woda śmiertelna)
(2) pociągając za sobą negację nie Ś (świeże ≈ woda życiodajna)
(1) negacji Ż (warzone ≈ ogień życiodajny)
(2) implikowaniu afirmacji nie Ż (surowe ≈ ogień śmiertelny).
Dar negatywny ustala w konsekwencji relację konieczną między dwiema treściami afirmowanymi, tzn. między Ś + nie Ż, co jest definicją śmierci, jak również antykultury.
2. Można zatyem przypuszczać, że dar pozytywny będzie miał tę samą strukturę syntagmatyczną operującą na różnych treściach, afirmującą życie, a nie śmierć. Dystrybucja ognia, dopełniona przez babkę, może być zapisana jako tworząca pierwszą część algorytmu:
(1) afirmacja Ż (warzone ≈ ogień życiodajny)
(2) implikuje negację nie Ż (surowe ≈ ogień śmiertelny).
Epizod polowania zwodniczego może być logicznie tylko manifestacją drugiej części algorytmu, tzn.:
(1) afirmacja nie Ś (świeże ≈ woda życiodajna)
(2) pociąga negację Ś (zgniły ≈ woda śmiertelna)
Taka interpretacja, mimo że całkiem możliwa do przyjęcia, nie implikuje jednak akceptacji w sposób oczywisty. Na pozór przynajmniej wszystko dzieje się tak, jak gdyby operacja polowania została zaaranżowana, aby ukazać surowe vs świeże, a nie zgniłe vs świeże. Bowiem ojciec, odrzuciwszy gloryfikację bohatera, nie partycypuje koniecznie w dobrodziejstwach ognia, pozostaje surowy. Dodatkowo jego surowość jest potwierdzona przez dysjunkcję ludzi i ognisk wioski, ze względu na którą znajdują się oni w sytuacji zjadaczy surowego.
Opis nasuwa w tym miejscu pewną trudność, ponieważ kod, który skonstruowaliśmy, pozostaje jeszcze niekompletny: ustaliliśmy izomorfizm tylko między kategoriami żywieniowymi artykułującymi przedmiot konsumpcji i kategoriami naturalnymi różnicującymi producentów; pozostawiliśmy na boku artykulację pozwalającą opisać, w sposób izomorficzny, konsumentów (którzy reprezentują w stosunku do przedmiotu dystans stylistyczny porównywalny z dystansem stylistycznym wytwórców). Zobowiązani więc jesteśmy do chwilowego zaniechania rozpoczętej analizy, aby spróbować uzupełnić najpierw naszą znajomość kodu w tym właśnie punkcie.
2.6. Kultura seksualna
1. Wprowadzając kategorię życie vs śmierć, mogliśmy utworzyć siatkę kulturową, która artykułując kod mitu według dwóch różnych wymiarów, posiada jednakże charakter ogólniejszy niż kultura żywieniowa, którą organizuje.
Jeżeli tak jest, można spróbować zastosować tę siatkę w planie kultury seksualnej starając się ustalić ekwiwalencję między wartościami kulinarnymi i seksualnymi; będą one uznane za izomorficzne tylko wtedy, gdy mogą zawierać formalnie identyczną dystrybucję. Chodzi tutaj o kulturę seksualną, tzn. o całość reprezentacji odnoszących się do związków seksualnych (która jest natury metalingwistycznej i aksjologicznej), lecz nie o strukturę pokrewieństwa, która jest logicznie wcześniejsza. Poniższa tabela uwidoczni zaproponowany izomorfizm:
| Ż | warzone małżonek |
surowe dziecko płci męskiej |
nie Ż |
|---|---|---|---|
| nie Ś | świeże matka (babka) |
zgniłe małżonka |
Ś |
Taka dystrybucja wydaje się grubym uproszczeniem: powinna by w zasadzie wystarczyć, aby uzasadnić izomorfizm między dwoma wymiarami kulturowymi uniwersum mitologicznego i uczynić możliwym przekodowanie jednego systemu w drugi. W obecnej swej postaci, tabelka zdaje sprawę z pewnej liczby faktów:
a) kobieta Bororo jest zgniłym owocem;
b) jako matka jest żywicielką i będąc całkowicie natury roślinnej, konstytuuje termin złożony Ś + nie Ś, podczas gdy babka, nie będąc już małżonką, odpowiada tylko terminowi nie Ś;
c) zachowanie seksualne wewnątrz małżeństwa jest życiodajne: warzenie, poprzez koniunkcję ze zgniłym, wywołuje fermentację i życie;
d) bezżenny mężczyzna, a zwłaszcza dziecko przed inicjacją spotyka się z odrzuceniem w stronę surowego i śmiertelnego ognia.
2. Gwałt dzięki temu trybowi dwuwartościowemu można interpretować jako próbę manifestującą serię transformacji dających się zebrać w jeden algorytm dialektyczny:
(1) zaprzeczenie warzonego (Ż) (syn zastępuje małżonka)
(2) pociąga afirmację surowego (nie Ż)
(1) afirmacja zgniłego (Ś)
(2) zawiera zaprzeczenie świeżego (nie Ś) 9kobieta jest zanegowana jako matka).
3. Akt seksualny pozamałżeński byłby więc wyrażeniem koniunkcji surowego i zgniłego i identyfikowałby się z asercją dialektyczną wprowadzającą śmierć: nie tylko syn afirmuje w ten sposób swoją naturę antykulturową, ale tak jest również z ojcem, którego właściwość „kucharza” jest negowana, i który łącząc się odtąd ze swoją żoną (a przede wszystkim ze swoją nową małżonką, jaka ukazuje się wyraźnie) będzie mógł tylko reprodukować asercję nie Ż + Ś. W następstwie gwałtu obaj męscy protogoniści są więc zdefiniowani w ten sam sposób, ale podczas gdy syn przechodząc – mimo że w innym wymiarze kulturowym – przez serię bohaterskich prób, przekształci się, aby stać się przeciwieństwem tego, kim był na początku, ojciec zachowa swoją naturę surową i zgniłą.
Ta ekstrapolacja, o tyle, o ile jest poprawna, pozwala na kilka stwierdzeń odnoszących się równie dobrze do statusu narracji, jak do procedur opisu:
1) konstrukcja kodu przesądza ustalenie siatki kulturowej o wystarczającym stopniu ogólności, aby móc zintegrować izomorficzne kodowanie nie tylko treści topicznych, ale także treści skorelowanych;
2) powiązaniu syntagmatycznemu, które zinterpretowaliśmy jako relację przyczynowo-skutkową (umowa karząca) odpowiada przejście od jednego wymiaru kulturowego do innego (od kultury seksualnej do kultury żywieniowej).
4. Ustalenie ekwiwalencji między różnymi kodami pozwala nam z drugiej strony lepiej zrozumieć pewne chwyty stylistyczne narracji. W ten sposób obydwa elementy konstytutywne natury protogonistów – a które w poziomie kodu seksualnego odpowiadają naturze męskiej i naturze żeńskiej – znajdują się między sobą w relacji, którą można uogólnić w formie kategorii czynny vs bierny. Pozwala to interpretować odwrócenie ról, które można obserwować w epizodach polowania:
a) jako surowi, aktorzy są myśliwymi (polowanie na jaszczurki, polowanie na jelenia)
b) jako zgnili są oni przedmiotem polowania (sępów, jelenia).
Można teraz wrócić do analizy pozostawionej w zawieszeniu i ponownie odczytać epizod polowania końcowego: jeżeli ojciec jako myśliwy afirmuje swoją naturę surowego, to informacja przyniesiona przez pomocnika zwodniczego mea na miejsce, gdzie jest on na czatach, przekształca go w istotę, na którą się poluje, tzn. w zgniłego. Zwycięstwo jelenia uzbrojonego w fałszywe poroże (= świeże drewno) zdaje sprawę w konsekwencji z przekształcenia, które pojawiło się jako zaprzeczenie zgniłego, korelatywnego do afirmacji świeżego.
2.7. Kwalifikacja i dyskwalifikacja
Pozostaje nam do zanalizowania ostatnia sekwencja, która utwierdza dysjunkcję ojca-zdrajcy (nie Ż + Ś) wspólnoty. Zaznaczono już, że status ojca jest – w tym miejscu opowiadania – symetryczny do statusu syna w następstwie gwałtu:
a) z punktu widzenia treści definiują się obydwaj jako czynniki śmierci, jako jednocześnie surowi i zgnili,
b) z punktu widzenia struktury syntagmatycznej opowiadania są oni obiektami zemsty, są więc zmuszeni wykonywać umowę-karę.
Rezultatem tego jest, że sekwencje „wyprawa do gniazda dusz” i „zatopienie w jeziorze” następujące po sobie w dwóch dysjunkcjach powinny być w zasadzie porównywalne. Można więc spróbować zestawić je i zinterpretować jednocześnie, uwidaczniając identyczność i różnice.
Uwaga: Z punktu widzenia techniki opisu szukamy możliwości waloryzowania w ten sposób procedury komparatyzmu wewnętrznego w opowiadaniu: stosowaliśmy ją już, analizując kolejno obydwa aspekty likwidacji braku (jako poszukiwanie i jako dar).
Wyprawa do gniazda dusz Dysjunkcja w następstwie porażki – społeczeństwa kulturowego Koniunkcja z duchami wodnymi – ze względu na pozycję dysjunkcyjną (walka) |
|
|---|---|
Kwalifikacja bohatera Procedura analityczna: artykulacja elementów konstytutywnych przez przyłączenie (w formie pomocników) |
|
1. Ptak–mucha Maksymalna dysjunkcja w stosunku do duchów wodnych (wysoko) (anty-woda = ogień = życie absolutne) |
|
2. Gołąb Dysjunkcja w stosunku do zgniłego (gołąb = niszczyciel wody śmiertelnej) |
|
3. Zraniona szarańcza Dysjunkcja w stosunku do surowego:
|
|
Konsekwencje Dopełniające nabywanie przez bohatera właściwości w opozycji do swojej natury: możliwość kultury ludzkiej |
|
Komentarz
Procedura komparatystyczna, która wykorzystała dane kontekstowe na poziomie leksemów, pozwoliła wydobyć artykulację ogólną dwóch sekwencji:
a) Widzieliśmy, że dysjunkcja bohatera w stosunku do społeczeństwa ludzi ma jako konsekwencję jego koniunkcję ze społeczeństwem duchów. Rezultatem tego jest konfrontacja natury bohatera z odpowiednimi właściwościami świata nadprzyrodzonego.
b) Obaj bohaterowie, identyczni jeżeli chodzi o ich naturę, będą jednakże zachowywać się różnie. Różnica ta może wynikać tylko z ich statusu syntagmatycznego jako aktantów-podmiotów, który jest spolaryzowany w sposób następujący:
Podmiot-bohater obciążony potencjalnością życia bohater zwycięski podbijający kultury prowokuje próby nabywa właściwości które wydziera duchom |
|
|---|
c) Taka analiza utrzymuje się jednakże na poziomie leksematycznym i w istocie okazuje się niewystarczająca. Opis szuka sposobu osiągnięcia poziomu artykulacji semicznej treści i zdania sprawy z transformacji ukrytych w sekwencjach narracyjnych. Pytania, które nasuwają się obecnie, są następujące: czemu odpowiada, na poziomie transformacji strukturalnych, kwalifikacja bohatera? Jakie transformacje umożliwia ze swej strony dyskwalifikacja bohatera?
2.8. Kwalifikacja bohatera
Zgodnie z przypuszczeniami dostarczanymi przez model narracyjny, sekwencja, która jest wtrącona między wyruszenie bohatera a stawienie czoła próbie zasadniczej, służyły kwalifikowaniu bohatera, tzn. nadaniu mu właściwości, których był pozbawiony, a które uczynią go zdolnym do podjęcia próby. Tymczasem, jeżeli rozważyć kompozycję semiczną treści naszego bohatera przed i po kwalifikacji, nie znajduje się tu istotnej różnicy: bohater jest, zarówno w jednym jak i w drugim przypadku, surowy + zgniły.
Na czym zasadza się w tym przypadku kwalifikacja? Wydaje się, że może ona tkwić tylko w nabywaniu właściwości wirtualnych, które przecząc i dopełniając jego naturę, nadają jednak bohaterowi moc afirmacji i zaprzeczania, przekształcając go w metapodmiot transformacji dialektycznych (na co wskazują w sposób niedoskonały oznaczenia takie, jak „pan ognia” lub „pan wody”). Bohater zakwalifikowany zawierałby więc w swojej naturze i czystą treść i terminy kontradyktoryczne zdolne negować go. Jedynie w następstwie swojej kwalifikacji stałby się on naprawdę mediatorem, którego treść kategorialna byłaby złożona, podporządkowując sobie równocześnie terminy s i nie s każdej kategorii. Hipotetyczny charakter naszych sformułowań pochodzi, jak łatwo się domyślić, z całkowitego jakby braku wiedzy o artykulacji modelu narracyjnego w tym miejscu, a nasze wysiłki zmierzają bardziej do wykrycia własności strukturalnych modelu niż do poprawnej interpretacji sekwencji.
1. Bohater, który jest zgniły (Ś) w momencie, w którym podejmuje pierwszą próbę kwalifikującą, nie może przeciwstawić się duchom wodnym, które także umożliwiają determinację Ś. Przeciwstawienie jest możliwe tylko dzięki pomocnikowi ptakowi-musze, który poprzez fakt swojej maksymalnej dysjunkcji w stosunku do wody (ale także dzięki temu, że jest on niepijący i bardzo często „panem ognia”) reprezentuje termin diametralnie przeciwstawny terminowi Ś, tzn. Ż. Przez przyłączenie do swojej natury własności Ż, definiującej pomocnika ptaka-muchę, bohater przekształca się w termin złożony Ś + Ż, tzn. w istotę dwuznaczną, mediatora między życiem a śmiercią. Ta właśnie złożona natura pozwala mu następnie pojawić się w postaci gołębia, tzn. jednocześnie konsumującego i negującego zgniłe. To pozwala nam powiedzieć, że bohater jest na tym etapie
| Statycznie | Dynamicznie |
|---|---|
| Ś + Ż |
gdzie znak negacji wskazuje moc przeczenia śmierci, którą posiada życie. W terminach potocznych znaczy to, że bohater stał się ewentualnym panem złoczynnej wody.
2. Bohater, który jest jednocześnie surowy (nie Ż) identyfikuje się z kolei z szarańczą, niszczycielką ogrodów – które same są możliwe tylko dzięki dobroczynnej wodzie. Z tego tytułu jest on zraniony przez duchy wodne, tzn. uczyniony niezdolnym do zupełnego zniszczenia efektów dobroczynnej wody. Jako zraniona szarańcza bohater widzi przekształcanie się terminu „surowy” swej natury w termin złożony Ż + nie Ś; jest on drugim aspektem jego natury,
| Statycznie | Dynamicznie |
|---|---|
| nie Ż + nie Ś |
(negacja wskazuje na moc wody życiodajnej zaprzeczenia absolutnego charakteru śmiertelnego ognia).
3. Skoro protokół transkrypcji treści zawierających kategorie złożone i ich przekształcenia nie jest sporządzony, powiemy naiwnie, że bohater kwalifikowany przedstawia się bądź jako
(Ś + Ż) + nie (Ż + nie Ś)
bądź jako zaprzeczający treściom śmiertelnym
| Ś | + | nie Ż | = | (Ś + nie Ż) |
|---|
Ta ostatnia transkrypcja uwidacznia lepiej trwałość natury „śmiertelnej” bohatera, na jaką nałożyła się druga natura, która czyni zeń metapodmiot.
2.9. Kultura „naturalna”
Dyskwalifikacja ojca, bohatera wodnej przygody, jest spowodowana w istocie przez jego brak waleczności, jego status bohatera przegranego, który zmierza ku śmierci. Epizod pod wodą odpowiada, jak wiadomo, podwójnemu pogrzebaniu (ciała i kości) praktykowanemu przez Bororo. Zamiast zdobywać nowe własności, które kwalifikowałyby go, bohater dzieli się i łączy każdy z terminów definiujących jego naturę z odpowiednim terminem w świecie duchów. Koniunkcji terminów sprzecznych, która charakteryzuje kwalifikację, odpowiada tutaj koniunkcja terminów identycznych, tzn. neutralizacja sensu. Symetria jest podtrzymywana raz jeszcze: termin neutralny struktury elementarnej znaczenia jest bowiem symetryczny do terminu złożony.
Wykorzystawszy w ten sposób możliwości oferowane przez komparatyzm, można zadać sobie pytanie na temat znaczenia sekwencji jako treści korelowanej z pozytywną częścią topiczną mitu. Obydwie treści, topiczna i nietopiczna, wyrażają ustanowienie pewnego porządku w dwóch różnych wymiarach uniwersum mitologicznego. Pozostaje nam więc odpowiedzieć na dwa pytania: jaki jest porządek w ten sposób ustalony, korelatywny z instytucją kultury żywieniowej? Jaki jest wymiar, w którym usytuowany jest ten porządek?
1. Spotkanie bohatera z piraniami równa się jednocześnie analizie i rozpadowi jego natury: rozłącza ono najpierw całkowicie dwa elementy konstytutywne tej natury: surowe jest akceptowane i łączy się z surową naturą piranii; zgniłe jest odrzucone i połączy się z innymi elementami. Ta dysjunkcja nie jest niczym innym, jak rozpadem pojęcia syntetycznego (nie Ż + Ś), które definiuje całą antykulturę; jeżeli kultura dopiero co została ustanowiona jako synteza, to antykultura jest zdezorganizowana:
Kultura (Ż + nie Ś) |
vs | Antykultura (nie Ż + Ś) |
|---|
Ustala się w ten sposób, że instytucja porządku antykulturowego może być tylko maksymalną dysjunkcją terminów, których zbliżenie zagroziłoby kulturze.
2. W takim właśnie świetle należy interpretować dalszy ciąg wydarzeń. Zgniłe odłączone od surowego przejawia się w dwóch formach: (szczątki kostne vs płuca): z jednej strony w ruchu zstępującym osiągnie miejsce pobytu dusz i połączy się tam ponownie w śmiertelnym przeżyciu; z drugiej strony w ruchu wstępującym zgniłe „utrzymuje się na powierzchni wody”, tzn. oddziela się od wody, aby ukazać się w pierwszej metamorfozie, w formie roślinnej, jako roślina wodna.
Otóż wydaje się, że Bororo wiedzą na szczęściem, że wstępowanie pionowe zgniłego nie zatrzymuje się na tym i że w formie Bukietu Kwiatów – drogą metaforyczną, która jest afirmacją i koniunkcją identyczności – umiejscawia się ono na niebie i konstytuuje konstelację Plejad. Dysjunkcja surowego i zgniłego jest w ten sposób skonstruowana za pomocą inwersji przestrzennej dysjunkcyjnej: złoczynny ogień pochodzenia niebiańskiego jest podtrzymywany w wodzie i wcielony w piranie; złoczynna woda pochodzenia ziemskiego jest rzutowana na niebo w formie konstelacji gwiazd.
3. Reorganizacja natury (dokładnym terminem dla jej określenia byłaby kultura naturalna: jest ona bowiem nowym wymiarem mitologicznym, który próbujemy definiować) nie zatrzymuje się na tym. Można by sugerować, że świeże, zdefiniowane uprzednio w terminach kultury kulinarnej, podlega tej samej transformacji i jest rzutowane na niebo: ziemski Żółw „pan świeżego” jako zjadacz zgniłego umiejscawia się tu w formie konstelacji Kruka. Woda śmiertelna i woda życiodajna są w ten sposób połączone na niebie. Aby wyjaśnić nową dyspozycję, można dorzucić dla uściślenia:
a) relacja między Żółwiem (nie Ś) i Bukietem Kwiatów (Ś) jest, pamiętajmy o tytm, relacją zobowiązań wynikłych z umowy i ustalonych między nadawcą (Syn) i adresatem (Ojciec) obarczonym misją wybawienia; a natura złoczynna jest podporządkowana naturze dobroczynnej;
b) bohater mógł opuścić ziemię tylko wtedy, gdy zostawił tam swego młodszego brata, ujawnionego przez proces podwojenia w samym momencie powrotu bohatera: mea wypełniłby więc na ziemi funkcje protektora domowego ogniska (Ż), będąc połączonym związkami krwi z dobroczynną wodą (nie Ś).
pozostaje ostatnia dysjunkcja ognia, uzupełniona inwersją przestrzenną, złoczynnego i dobroczynnego: pierwszy jest ujarzmiony, ponieważ jest umiejscowiony w wodzie (piranie), drugi jest obecny na ziemi, ponieważ jego koniunkcja z wodą byłaby zgubna.
4. Wynika z tego, że wprowadzenie kultury naturalnej polega na odwróceniu topologicznym porządku natury. Używając dwóch kategorii, z których jedna jest topologiczna (wysoki vs niski), a druga biologiczna (życie vs śmierć), „cywilizacja” natury polega na ujęciu wartości naturalnych w dwa kody jednocześnie, które są izomorficzne tylko po odwróceniu znaków:
| Koniunkcja – Dysjunkcja | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Dysjunkcja | Niebo | Ś Plejady |
nie Ś Żółw |
Niebo | ||
| Woda | nie Ż Piranie |
Ż Mea |
Ziemia | |||
| Dysjunkcja |
podstawowa dysjunkcja topologiczna polega na oddzieleniu wartości śmiertelnych (Ś i nie Ś) odesłanych do nieba od wartości życiowych (Ż i nie Ż), usytuowanych tu, na dole; ustanawia ona w ten sposób niemożliwość asercji Ś + nie Ż, która zniszczyłaby kulturę; stwarza ona jednakże, dzięki związkom krwi, możliwość koniunkcji kulturowej nie Ś + Ż. Inna rozłączność operuje dysjunkcją między nie Ż usytuowanej w wodzie i Ż usytuowanym na ziemi (te terminy są podwójnie rozdzielone, ponieważ ich koniunkcja zagrażałaby kulturze); pociąga ona koniunkcję przestrzenną (na niebie) między Ś i nie Ś, ponieważ termin ten znajduje się w relacji podporządkowania kulturowego.
W sumie kultura naturalna, wprowadzając nowy kod konsoliduje nieciągły charakter wartości naturalnych; potwierdza ona niemożność koniunkcji przeciw naturze i możliwość pewnych innych relacji zgodnych z naturą. Mogłaby być zanotowana symbolicznie jako
(nie Ś → Ś) vs (nie Ż → Ż)
Uwaga: Należy położyć nacisk na charakter nieciągły (i pojedynczy) wartości kulturowych (Żółw, Mea), które je przeciwstawiają charakterowi ciągłemu (i mnogiemu) wartości niekulturowych (Bukiet Kwiatów, Piranie).
3. Struktura komunikatu
Zasadnicze rezultaty otrzymane w wyniku interpretacji tego mitu Bororo można przedstawić w formie tabeli:
| Treści | odwrócone | stawiane wprost |
|---|---|---|
| korelacyjne | topiczne | |
|
nie Ż + Ś | Ś + nie Ż |
|
seksualny | kulinarny |
|
konsumujący | przedmiot konsumpcji |
4. Zakończenie
Należy zwrócić uwagę, że Claude Lévi-Strauss wyraził się z rezerwą na temat powyższej interpretacji faktów mitycznych Bororo, w szczególności tych związanych z sekwencją inicjalną i finalną opowiadania. Istnieje jednak współzależność między treściami topicznymi opowiadania i treściami manifestowanymi w sekwencjach pobocznych.