Svetlana Gudkova, Wywiad w badaniach jakościowych, rozdział 5
Wywiad jest jedną z podstawowych metod gromadzenia danych. Nie jest to metoda zastrzeżona wyłącznie dla badań jakościowych. Wywiad wymaga wiedzy, solidnego przygotowania, umiejętności zadania pytań i słuchania innych, a także wyczucia kształtowanego w trakcie zdobywanego doświadczenia.
Wywiad ma charakter ukierunkowany i jest podporządkowany określonemu celowi, wyznaczonemu przez badacza. W zależności od rodzaju wywiadu, w rożnych stopniu kieruje on rozmowę, a w przypadku wybranych rodzajów wywiadu wręcz zachęca rozmówcę do wkraczania na inne tematy i samodzielnego kształtowania struktury rozmowy.
Badana wskazują, że nawet przy maksymalnej standaryzacji pytań i odpowiedzi, na wybory dokonywane przez rozmówcę wpływ mają takie czynniki jak płeć, ton głosu, wiek czy ubiór osoby przeprowadzającej wywiad. Wiąże się to z trzecią cechą wywiadów, którą jest subiektywność. Trudność eliminacji wpływu badacza, a także innych czynników o charakterze sytuacyjnym sprawia, że odpowiedzi rozmówcy zawsze w jakimś stopniu będą efektem oddziaływania uwarunkowań zewnętrznych, a więc w różnych sytuacja możemy uzyskać od respondenta odmienne odpowiedzi.
5.1 Rodzaje wywiadów
Najbardziej ogólny podział wywiadów: kolejność zadawanych pytań oraz treść pytań.
Kolejność zadawanych pytań:
Standaryzowany – pytania są zadawane w ściśle określonej, identycznej dla wszystkich kolejności
Niestandaryzowany – badacz w trakcie rozmowy sam decyduje o tym, w jakiej kolejności będą zadawane pytania, ich układ wynika często z kontekstu
Treść zadawanych pytań:
Ustrukturyzowane – zadajemy tzw. pytania zamknięte
Nieustrukturyzowany – pytania swobodne, otwarte, rozmówca może rozwinąć swoją wypowiedź ; rozpoczynają się zazwyczaj od: jak, dlaczego.
Wywiad standaryzowany i ustrukturyzowany – stosuje się głównie w badaniach ilościowych w celu weryfikacji postawionych hipotez. Zaletą wywiadu ustrukturyzowanego jest możliwość zgromadzenia standaryzowanych danych od dużej liczby respondentów niskim kosztem.
Wywiad niestandaryzowany i niestrukturalizowany – stosuje się głównie w badaniach jakościowych, ich celem jest poznanie i opis zachodzących zależności, zjawisk lub zachowań, a nie testowanie postawionych hipotez.
Wywiad kwestionariuszowy - badacz ma przygotowaną listę pytań o charakterze zamkniętym. Badany udziela odpowiedzi z proponowanego mu zestawu, nie ma możliwości kształtowania swoich wypowiedzi. Badaczowi zabrania się dodatkowych wyjaśnień, nie może ingerować w odpowiedzi, nie może wyrażać nagłych emocji. Wady: kolejność lub sposób sformułowania pytania może wpływać na odpowiedź, badany może być nie szczery, badacz poprzez swoje zachowanie, wygląd itp. może wpływać na odpowiedź, badany może nie rozumieć pytania.
Wywiad swobodny – jest to wywiad niestandaryzowany i nieustrukturyzowany, badacz swobodnie kształtuje rozmowę. Wykorzystywany w badaniach jakościowych. Daje możliwość wgłębienia się w dany problem. Od badacza oczekuje się interakcji z rozmówcą, reakcji na słowa badanego, zachęcania do dzielenia się emocjami, doświadczeniami.
Wywiady grupowe – systematyczne zadawanie pytań kilku osobom. Badacz ma kierować uczestnikami badania, musi zachęcać do rozmowy. Wywiad ten ma formę pośrednią pomiędzy wywiadem ustrukturyzowany, a nieustrukturyzowanym. Zalety: niski koszt prowadzenia, możliwość pozyskania bogatych informacji, elastyczność formuły. Wady: jedna osoba może zdominować grupę.
Wywiad narracyjny – skupia się wokół konkretnych elementów biografii rozmówcy. Badany jest zachęcany do tego aby opowiedzieć własną historię, od momentu narodzin do chwili obecnej bądź wycinek życia.
Wywiad w badaniach etnograficznych – rozmówcy się znają, spontaniczny charakter często podczas obserwacji uczestniczącej, konkretny temat i cel , mniejsze obciążenie badacza, który nie jest zobowiązany do zebrania szczegółowych danych.
Wywiad kreatywny – nie ma konkretnych ram czasowych ani tematycznych, badacz ma przystosować się do nowych sytuacji.
5.2 Przygotowanie wywiadu
Ważnym czynnikiem warunkującym bogactwo danych zgromadzonych podczas rozmowy są kompetencje badacza i jego zaangażowanie.
Przygotowanie do wywiadu należy podzielić na 2 etapy:
Opracowanie scenariusza wywiadu na podstawie stawianych pytań albo tematów, których zbadaniem jesteśmy zainteresowani.
Wybór rozmówców, uzyskanie ich zgody na wywiad oraz wybór miejsca.
Scenariusz jest narzędziem porządkującym prowadzenie wywiadu. Składa się on z ułożonych pytań bądź listy tematów. Należy zwrócić uwagę na sposób formułowania pytań, które powinny mieć charakter otwarty, aby zachęcać do dłuższych rozmów. Wywiad warto rozpocząć pytaniem o charakterze opisowym, z czasem można przechodzić do pytań bardziej szczegółowych, które wymagają refleksji, zaufania do badacza. Pytania powinny być sformułowane w zrozumiałym dla badanego języku.
Wybór rozmówców i uzyskanie ich zgody też je trudne. Należy ,,wyczuć’’ dobry moment na to, aby móc prosić o zgodę i chęci na wywiad.
Najlepszym miejscem do prowadzenia wywiadu jest naturalne środowisko badanego, czuje się on wtedy swobodnie, nic go nie rozprasza.
Wywiad najlepiej jest prowadzić osobiście.
5.3 Przeprowadzenia wywiadu
Na początku należy nawiązać rozmowę, umiejętnie wypracowując atmosferę zaufania, później ważne jest podtrzymanie dynamiki i zakończenie.
Budowanie atmosfery zaufania – ma bezpośredni wpływ na otwartość osób badanych. Możemy też ujawniać nasze uczucia, emocje, osobiste położenie przed osobami badanymi, zachęca to badanych do udzielania wyczerpujących odpowiedzi. Należy jednak pamiętać, że badacz nie powinien składania osób badanych do tego by powiedziały więcej niż chciałyby powiedzieć. Zmuszanie osoby do wypowiedzi może spowodować, że zamknie się ona w sobie. Dlatego trudne pytania zostawiamy na koniec.
Osoby badane często pytają o powody, dla których zostały wybrane do udziały w wywiadzie. Ważne jest aby poświecić czas i odpowiedzieć na zadawane przez nich pytania.
Badacz zazwyczaj przystępuje do wywiadu z opracowanym scenariuszem, powinien być jednak gotowy aby wkroczyć na nowe obszary.
Pytania powinny być zadawane w odpowiednich momentach.
Wypełnianie lub w informacjach powinno być dokonywane pod koniec wywiadu, ponieważ może to wytrącić osobę z wątku.
Osoba prowadząca wywiad nie powinna zdominować rozmowy. Ważne jest kontrolowanie przez badacza mimiki i gestów, które mogą wskazywać na zniecierpliwienie czy znudzenie.
Po zakończeniu rozmowy osoby badane mogą odczuwać niepokój związany z losem informacji, które ujawnili w wywiadzie. Badacz musi zapewnić osobę, że te informacje są tylko dla niego. Wyłączenie dyktafonu nie oznacza wcale końca wywiadu. Rozmówca czuje się wtedy mniej skrępowany i chętniej mówi, ale nie można ponownie włączać dyktafonu.