KOLOKWIUM

Prawo własności

• Prawo poświęcone rzeczom omawia Gaius w drugiej części swojego komentarza

• termin rzecz (res) miał w prawie rzymskim szersze znaczenie i oznaczał nie tylko wyodrębnioną z przyrody, samodzielną rzecz materialną, ale także to, co mogło być przedmiotem prawa lub majątek jako całość,

• do prawa dotyczącego rzeczy Gaius zalicza prawo rzeczowe, spadkowe, zobowiązania.

Podziały rzeczy wg. Gaiusa:

1. materialne i niematerialne

2. rzeczy mogące być składnikiem majątku (in patrimonio) i nie mogące być składnikiem majątku (extra patrimonium)

3. rzeczy dopuszczone do obrotu prawnego (in commercio) i wykluczone z obrotu prawnego (extra commercium)

4. rzeczy podlegające prawu ludzkiemu (humani iuris) i rzeczy podlegające prawu boskiemu (divini iuris), do których zaliczano res sacrae, res sanctae i res religiosae

res humani iuris dzieliły się na

• rzeczy publiczne

• rzeczy wspólne

• rzeczy prywatne (res mancipi i res nec mancipi)

Inne podziały rzeczy:

1. oznaczone gatunkowo i indywidualnie

2. podzielne i niepodzielne

3. zużywalne i niezużywalne

4. ruchomości i nieruchomości

5. jednolite, złożone, zbiorowe

Pożytki=rzeczy uzyskane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej rzeczy, stają się odrębną rzeczą w momencie odłączenia od rzeczy macierzystej

• naturalne

• cywilne

Przynależność=samodzielna rzecz ruchoma przeznaczona do gospodarczego lub funkcjonalnego korzystania z innej rzeczy

Własność-najpełniejsze prawo nad rzeczą (plena in re potestas), właściciel mógł z rzeczą robić wszystko, o ile prawo wyraźnie mu tego nie zakazywało

1. Własność kwirytarna-dostępna tylko dla obywateli rzymskich, powstawała poprzez nabycie rzeczy res mancipi przez mancipatio lub in iure cessio albo res nec mancipi poprzez traditio

2. Własność bonitarna (pretorska)-chroniona przez pretora poprzez actio publiciana, powstawała wskutek nieformalnego wydania res mancipi albo wskutek nabycia rzeczy w dobrej wierze od osoby nie będącej właścicielem, do czasu upłynięcia okresu potrzebnego do zasiedzenia duplex dominium

3. Własność nieruchomości na prowincjach-nieruchomości prowincje należały bądź do populus romanus albo do cesarza i teoretycznie nie mogły być przedmiotem własności indywidualnej, faktycznie użytkowane przez osoby zachowujące się jak właściciele, chronione na wzór ochrony właścicielskiej; od Dioklecjana po opodatkowaniu gruntów italskich zrównano status gruntów prowincjonalnych i italskich

4. Własność peregrynów-chroniona przez pretora lub namiestnika prowincji skargą z zastosowaniem fikcji si cives romanos esset

Uprawnienia właściciela

1. Prawo posiadania rzeczy (ius possidendi)

2. Prawo używania rzeczy (ius utendi)

3. Prawo pobierania owoców z rzeczy (ius fruendi)

4. Prawo rozporządzania rzeczą (ius disponendi)

5. Prawo zużycia fizycznego rzeczy (ius abutendi)

Ograniczenia własności: od czasów najdawniejszych: wynikały z prawa sąsiedzkiego, prawa publicznego, podatkowego, najsilniejszym ograniczeniem własności jest instytucja wywłaszczenia.

Ograniczenia wynikające z czynności prawnych: ustanowienie prawa na rzeczy cudzej lub zobowiązanie się do udostępnienia rzeczy innej osobie do korzystania

Własność jest prawem elastycznym i bezwzględnym

Współwłasność: rzymianie znali współwłasność w częściach ułamkowych, idealnych (communio pro indiviso), polegała ona na ty, iż każdy ze współwłaścicieli miał określony ułamkiem idealny udział w rzeczy, mógł swobodnie dysponować swoim udziałem, ale całą rzeczą mogli dysponować tylko wszyscy współwłaściciele. Do podziału współwłasności służyła actio familiae erciscundae albo actio communi dividundo

Posiadanie

Władztwo faktyczne nad rzeczą, już w okresie Ustawy XII Tablic Rzymianie rozróżniali instytucję własności od posiadania. Na posiadanie składały się dwa elementy:

• corpore possidere (fizyczne trzymanie rzeczy w swoich rękach)

• animus rem sibi habendi (wola zatrzymania rzeczy dla siebie)

Posiadanie pozbawione animus rem sibi habendi nazywano posiadaniem naturalnym lub detencją, by odróżnić je od posiadania tzw. cywilnego, na które składały się dwa w/w elementy. Co do zasady tylko posiadacz cywilny, przy spełnieniu dodatkowych przesłanek, mógł nabyć własność rzeczy poprzez zasiedzenie, miał ochronę interdyktalną (wyjątek prekarzysta, depozytariusz sekwestrowy, emfiteuta, wierzyciel zastawny, superficjariusz).

Posiadanie jako stan faktyczny a nie prawny mogło być:

1. wadliwe (nabyte vi, clam, precario) albo niewadliwe: miało to znaczenie przy ochronie interdyktalnej

2. w dobrej wierze (posiadacz jest przekonany, że jest właścicielem) albo w złej wierze: miało to znaczenie przy możliwości nabycia owoców

Nabycie własności

Nabycie pochodne: prawo własności nabywa się od osoby poprzednika, obowiązuje zasada nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse haberet (nie można przenieść na drugiego więcej praw niż się ma samemu)

1. Mancipatio: do przenoszenia własności res mancipi; akt formalny dokonywany w obecności 5 świadków i libripensa. Początkowo stanowiła rzeczywisty akt sprzedaży, potem przekształciła się w akt abstrakcyjny symbolizujący przejście władztwa nie tylko nad rzeczami ale także nad osobami. Wyszła z użycia w prawie poklasycznym;

2. In iure cessio: akt abstrakcyjny do przenoszenia własności res mancipi oraz praw jak spadek czy użytkowanie a także władztwa nad osobami; akt formalny oparty na confessio in iure czyli na uznaniu przez powoda praw pozwanego w pierwszej fazie procesu, co pozwalało pretorowi dokonać addictio (przysądzenia) spornej rzeczy powodowi. Wyszła z użycia w prawie poklasycznym;

3. Traditio: akt kauzalny do przenoszenia własności res nec mancipi; tylko dla rzeczy materialnych. Przesłanki ważności traditio:

   • zbywca był właścicielem rzeczy

   • zgodna wola przeniesienia prawa własności

   • iusta causa traditionis (słuszna podstawa dokonania traditio)

Traditio bez rzeczywistego wydania rzeczy:

• traditio brevi manu: osoba nabywająca rzecz była już detentorem rzeczy a więc przeniesienie własności następowało w drodze samej umowy

• constitutum possessorium: zbywca przenosił własność na nabywcę w drodze samej umowy jednocześnie zatrzymując rzecz jako detentor

• traditio longa manu: przeniesienie własności nieruchomości poprzez wskazanie jej z odległości

• traditio symbolica: przeniesienie własności poprzez wręczenie nabywcy symbolu władzy nad rzeczą

1. Adiudicatio: przysądzenie w procesie działowym

2. Legatum per vindicationem

3. Zapłacenie litis aestimatio w procesie przez pozwanego

W prawie klasycznym sama umowa kupna-sprzedaży nie przenosiła własności a jej skutkiem było tylko powstanie wzajemnych zobowiązań stron: kupującego do zapłaty ceny, sprzedawcy do wydania towaru. Prawo poklasyczne odeszło od tej zasady, przywrócona została w prawie justyniańskim.

Zasiedzenie (usucapio) –polegało na nabyciu własności przez długotrwałego posiadacza rzeczy, regulowało status prawny rzeczy, których właściciel był nieznany; jego charakter jako sposobu nabycia własności w prawie rzymskim nie jest jednoznaczny. Obecnie zalicza się do pierwotnych sposobów nabycia własności, ale Rzymianie w okresie prawa klasycznego posługiwali się na jego określenie terminem alienatio zastrzeżonym dla nabycia pochodnego. Znane już w czasach Ustawy XII Tablic. W prawie archaicznym zasiedzenie usuwało najczęściej braki formalne (tj. brak odpowiedniej formy przeniesienia prawa własności) ale także braki materialne (zbywca nie był właścicielem rzeczy). W prawie justyniańskim usuwało wyłącznie braki materialne.

1. Usucapio pro herede: zasiedzenie spadku lezącego w ciągu roku bez tytułu i (do Marka Aureliusza) bez dobrej wiary

2. Usureceptio fiduciae causa: odzyskanie własności przez właściciela, który fiducjarnie przeniósł własność na inną osobą (ustanowienie zastawu, oddanie w depozyt lub użyczenie), niepotrzebny tytuł i dobra wiara

3. Longi temporis praescriptio: od końca II w.n.e. środek ochrony gruntów prowincjonalnych, których nie można było zasiedzieć, bowiem były tylko dzierżawione osobom prywatnym, początkowo skuteczny tylko wtedy, gdy użytkownik nie utracił gruntu, po reformie Dioklecjana stało się rodzajem zasiedzenia bowiem mógł się nim posłużyć także użytkownik, który utracił posiadanie gruntu.

Justynian połączył usucapio i longi temporis praescriptio:

• usucapio: dla ruchomości z terminem 3letnim

• longi temporis praescriprio: dla nieruchomości z terminem 10 lub 20 lat

Przesłanki zasiedzenia:

1. Res habilis: rzecz nadająca się do zasiedzenie, z możliwości zasiedzenia wyłączone były rzeczy skradzione, nabyte siłą, extra commercium, zbiegli niewolnicy, rzeczy należące do Skarbu Państwa, cesarza i Kościoła

2. Titulus: tytuł do zasiedzenia

3. Bona fides: przekonanie, że zbywca jest właścicielem rzeczy; konieczne tylko w momencie wejścia w posiadanie rzeczy, bo mala fides superveniens non nocet

4. Possessio: posiadanie cywilne

5. Tempus: odpowiedni czas: początkowo 1rok dla ruchomości, 2lata dla nieruchomości, od Justyniana odpowiednio 3 lata i 10/20 lat

Nabycie pierwotne

1. Occupatio: zawłaszczenie np. dzikiego zwierzęcia lub rzeczy niczyjej; także majątku należącego do nieprzyjaciela w czasie wojny

2. Accessio: połączenie, zasada accessio cedit principali (rzecz o mniejszej wartości połączona z rzeczą o większej wartości staje się własnością właściciela rzeczy więcej wartej)

   • nieruchomość z nieruchomością

   • nieruchomości z ruchomością: zasada superficie solo cedit (rzecz ruchoma trwale połączona z nieruchomością staje się własnością właściciela nieruchomości)

   • ruchomości z ruchomością – kazuistycznie

W przypadku połączenia w złej wierze właściciel rzeczy, który utracił swoją rzecz miał do osoby, która dokonała połączenia skargę z kradzieży, w przypadku połączenia w dobrej wierze odszkodowawczą condictio z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

1. Specificatio: przetworzenie; wg Sabinianów właścicielem nowej rzeczy był właściciel materiału, wg. Prokulianów –przetwórca. Zwyciężyło stanowisko pośrednie tzw. media sententia tzn. jeżeli rzecz przetworzoną dało się przywrócić do stanu poprzedniego jej właścicielem był właściciel materiału, jeżeli zaś przetworzenie było nieodwracalne właścicielem stawał się przetwórca; kwestię wzajemnych roszczeń stron rozstrzygano jak przy połączeniu.

2. Thesaurus: nabycie skarbu (skarb=rzecz, która miała kiedyś właściciela, ale było to tak dawno, że nie można ustalić kto nim był).Początkowo przypadał właścicielowi nieruchomości, na której był znaleziony, od Augusta traktowany jako własność Skarbu Państwa (aerarium, fiscus). Od Hadriana przypadał w ½ właścicielowi gruntu, na którym był znaleziony, w ½ znalazcy; jeżeli ktoś znalazł skarb na swoim gruncie lub poświęconym nabywał jego własność.

3. Fructus: nabycie własności owoców, które stawały się odrębnymi rzeczami w momencie ich odłączenia (separatio) od rzeczy macierzystej. W pierwszym rzędzie ius fruendi miał właściciel rzeczy, niekiedy prawo do pobierania owoców miały inne osoby. Właściciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta nabywali własność owoców w momencie separatio, pozostałe kategorie osób uprawnionych np. dzierżawca, najemca, usufruktuariusz w momencie ich zebrania (perceptio).

Nabycie i utrata posiadania- poprzez nabycie corpus rzeczy i zamanifestowanie animus rem sibi habendi. Niekiedy solo animo (np. traditio brevi manu). Można było nabyć posiadanie za pośrednictwem osób podległych władzy (niewolnicy, dzieci in potestate) lub niektórych kategorii osób sui iuris (procurator, tutor). Detentor nie mógł stać się posiadaczem na skutek jednostronnej zmiany woli (neminem sibi ipsum causam possessionis mutare posse). Utrata posiadania następowała poprzez utratę corpus i animus, niekiedy poprzez utratę samego corpus (ucieczka dzikiego zwierzęcia, fizyczne zniszczenie rzeczy), niekiedy poprzez utratę samego animus (constitutum possessorium).

OCHRONA PETYTORYJNA

• realizowana zarówno w ius civile (rei vindicatio, actio negatoria) jak i ius gentium (actio publiciana)

• środkami ochrony były skargi (actiones) a postępowania miało charakter procesu

• w postępowaniu badano stan prawny rzeczy

Nazwa skargi	Legitymacja czynna	Legitymacja bierna	Dowody	Wynik postępowania
LEGIS ACTIO SACRAMENTO IN REM / REI VINDICATIO Actio ad exhibendum (dla ruchomości) i interdictum quem fundum (dla nieruchomości) – o okazanie spornej rzeczy dla celów procesu	Właściciel kwirytarny pozbawiony posiadania rzeczy	Przy legis actio sacramento in rem: posiadacz rzeczy powołujący się na przysługujące mu prawo do rzeczy, musiał dokonać contravindicatio Przy rei vindicatio: każdy posiadacz, także ficti possessores (osoby, które podstępnie zniszczyły rzecz będącą przedmiotem sporu aby uniknąć procesu lub ściągnęły na siebie proces aby umożliwić innej osobie dokończenie biegu zasiedzenia rzeczy)	Przy legis actio sacramento in rem: obie strony udowadniają własność ex iure Quiritium aż do nabycia pierwotnego lub nabycie własności przez zasiedzenie Przy rei vindicatio: tylko powód udowadnia własność ex iure Quiritium aż do nabycia pierwotnego lub nabycie własności przez zasiedzenie a pozwany korzysta z domniemania, iż jego posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym	Przy legis actio sacramento in rem: wygrywa strona, której sacramentum okazało się iustum tj. udowodniła lepsze prawo do rzeczy Przy rei vindicatio: jeżeli powód przeprowadzi dowód na własność ex iure Quiritium aż do nabycia pierwotnego lub nabycie własności przez zasiedzenie wygrywa, jeżeli nie, to wygrywa pozwany
ACTIO NEGATORIA	Właściciel kwirytarny, którego uprawnienia były naruszane w inny sposób, niż poprzez pozbawienie go posiadania rzeczy	Osoba naruszająca własność powoda i powołująca się na przysługujące jej prawo do naruszeń lub uniemożliwiająca właścicielowi spokojne korzystanie z jego rzeczy (immissiones)	Powód udowadnia własność ex iure Quiritium aż do nabycia pierwotnego lub nabycie własności przez zasiedzenie i fakt jej naruszenia; Pozwany udowadnia istnienie przysługującego mu prawa do korzystania z własności powoda	Powód wygrywa, jeżeli udowodni że jest właścicielem ex iure Quiritium aż do nabycia pierwotnego lub nabycie własności przez zasiedzenie i pozwany nie udowodni, że ma prawo korzystać z własności powoda; Pozwany wygrywa, jeżeli powód nie udowodni prawa własności albo powód udowodni że jest właścicielem ale pozwany udowodni, że ma prawo naruszać własność powoda
Nazwa skargi	Legitymacja czynna	Legitymacja bierna
ACTIO PUBLICIANA Exceptio rei venditae ac traditae i exceptio iusti domini	Właściciel bonitarny, właściciel kwirytarny, peregryn	Posiadacz rzeczy	1. Formułka skargi zawierała fikcję upływu terminu niezbędnego do nabycia własności rzeczy przez zasiedzenie a w przypadku peregrynów fikcję obywatelstwa rzymskiego	2. Skarga dawała ochronę względną tj. skuteczną wobec gorzej uprawnionego: Jeżeli procesował się właściciel kwirytarny i bonitarny, lepiej uprawniony był właściciel kwirytarny, chyba, że to od niego właściciel bonitarny nabył nieformalnie res mancipi; Jeżeli procesowało się dwóch właścicieli bonitarnych, którzy nabyli rzecz od tego samego zbywcy wygrywał ten, który nabył pierwszy (prior tempore potior iure); Jeżeli procesowało się dwóch właścicieli bonitarnych, którzy nabyli rzecz od różnych zbywców wygrywał aktualny posiadacz rzeczy w chwili litis contestatio

Pozostałe środki ochrony własności ze stosunków sąsiedzkich:

1. Actio aquae pluviae arcendae – skarga z ustawy XII Tablic o przywrócenie naturalnego spływu wody deszczowej

2. Actio finium regundorum – skarga o ponowne wytyczenie confinium tj. pasa o szerokości 5 stóp stanowiącego naturalne rozgraniczenie nieruchomości

3. Operis novi nuntiatio – zakaz wznoszenia nowej budowli na gruncie sąsiednim, gdyż jej budowa zagrażała szkodą lub uniemożliwiała wykonywanie służebności

4. Cautio damni infecti – zabezpieczenie w formie cautio przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego

OCHRONA POSESORYJNA

• realizowana w prawie pretorskim

• postępowanie miało charakter nieprocesowy, środkami ochrony były interdicta

• w postępowaniu nie badano stanu prawnego rzeczy ale jedynie ostatni stan posiadania i fakt jego naruszenia, wygrana dawała lepszą pozycję w sporze o własność

INTERDICTA - restitutoria (o przywrócenie stanu poprzedniego)

• exhibitoria (o okazanie rzeczy)

• prohibitoria (o wydanie zakazu naruszania)

INTERDICTA - simplicia (strony występują w charakterze powoda i pozwanego) – wszystkie interdicta restitutoria i exhibitoria

- duplicia (położenie stron jest równe)

Interdicta adipiscendae possessionis – służące do nabycia posiadania	Interdictum salvianum – o wejście w posiadanie zastawionego inwentarza przy zastawie umownym na inwentarzu Interdictum quorum bonorum – dla dziedzica prawa pretorskiego (bonorum possessor) o wejście w posiadanie spadku
Interdicta retinendae possessionis – służące do utrzymania naruszonego posiadania; należały do grupy interdicta duplicia, prohibitoria, zakazywały użycia siły (vim fieri veto)	Interdictum uti possidetis – dla ochrony posiadania nieruchomości Interdictum utrubi – dla ochrony posiadania ruchomości (głównie zbiegłych niewolników)	Przy posiadaniu utrzymywał się ten, kto w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym Przy posiadaniu utrzymywał się ten, kto przez większą część roku od wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym
Interdicta recuperandae possessionis – do odzyskania utraconego posiadania, należały do grupy restitutoria	Interdictum unde vi – dla niewadliwego posiadacza wyzutego siłą z posiadania Interdictum de vi armata – dla posiadacza, nawet wadliwego, którego siłą zbrojną pozbawiono posiadania Interdictum de precario – dla właściciela rzeczy, któremu prekarzysta nie chciał zwrócić rzeczy oddanej w precarium	Przy posiadaniu utrzymywał się posiadacz niewadliwy Przywracano posiadanie zabrane siłą zbrojną nawet jeżeli wyzuty z posiadania był posiadaczem wadliwym

IURA IN RE ALIENA

Umożliwiają innej osobie niż właściciel korzystanie z rzeczy. Chronione skargami skutecznymi erga omnes.

Służebności

najstarsze

dzieliły się na gruntowe i osobiste

Służebności gruntowe – każdoczesny właściciel gruntu obciążonego musiał znosić działanie zgodne z treścią służebności ze strony każdoczesnego właściciela gruntu władnącego

gruntów wiejskich (res mancipi)

iter (przechodu)

actus (przepędzania bydła)

via (przejazdu)

aque ductus (przeprowadzania wody)

aque haustus (czerpania wody)

pecoris pascendi (wypasu bydła)

gruntów miejskich

servitus oneris ferendi (prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada)

servitus tigni immitendi (prawo wpuszczenia belki w okap sąsiada)

servitus altius non tollendi (prawo żądania by sąsiad nie wznosił na swoim gruncie budowli powyżej pewnej wysokości)

servitus stillicidii (prawo okapu)

Ustanowienie służebności

in iure cessio

pactionibus et stipulationibus

legatum per vindicationem – legat windykacyjny

adiudicatio – w postępowaniu znoszącym współwłasność

deductio servitutis – przenosząc własność w sposób formalny zbywca mógł zastrzec dla siebie służebność

usucapio – faktyczne jej wykonywanie przez 2 lata, lex Scribonia (50 r.pn.e.) wykluczyła taką możliwość

destinatio patris familias- w prawie poklasycznym jeżeli dwa grunty należące do tej samej osoby znajdowały się w pewnej relacji odpowiadającej treści służebności, to w przypadku, gdy przechodziły na własność dwóch różnych osób przyjmowano, że powstaje na nich służebność odpowiadająca relacjom wcześniejszym

Wygaśnięcie służebności

confusio (zlanie się z prawem własności)

zrzeczenie się

non usus (niewykonywanie przez minimum 2 lata)

zmiana właściwości gruntu uniemożliwiająca faktyczne wykonywanie służebności albo zniszczenie rzeczy

Zasady dotyczące służebności

1. Nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy

2. Służebność musi przynosić trwałe korzyści gruntowi władnącemu

3. Służebności winny być ustanawiane na gruntach położonych blisko siebie

4. Służebność musi mieć trwałą podstawę

5. Służebność nie może polegać na działaniu

6. Nie można mieć służebności na służebności

7. Służebność należy wykonywać oględnie

Ochrona służebności – actio confessoria (vindicatio servitutis)

3. Służebności osobiste – przysługiwały konkretnej osobie na czas określony (najdłużej dożywotnio) względem każdoczesnego właściciela rzeczy obciążonej

   ususfructus

   prawo do korzystania z rzeczy i pobierania pożytków bez naruszania substancji rzeczy

   niedziedziczne i niezbywalne, mogło być wykonywane przez osobę trzecią

   quasi ususfructus na rzeczach zużywalnych, zabezpieczeniem dla obciążonego była cautio usufructuaria

   w przypadku użytkowania niewolnika użytkownik nabywał poprzez niewolnika to, co niewolnik nabył posługując się majątkiem użytkownika lub własną pracą

   2. usus

      prawo do korzystania z rzeczy i pobierania pożytków tylko na własne potrzeby

      musiało być wykonywane osobiście

   3. habitatio

- prawo dożywotniego zamieszkiwania w cudzym budynku

2. operae servorum et animalium

   prawo do korzystania z pracy cudzego niewolnika lub zwierzęcia

Ustanowienie: in iure cessio, legatum per vindicationem, deductio przy mancipatio

Zastaw – rzeczowe umocnienie zobowiązania

Fiducia cum creditore contracta – fiducjarne przeniesienie własności przedmioptu zastawu przez mancipatio z zastrzeżeniem w pactum fiduciae zwrotu po spłacie długu. Jeżeli dłużnik nie spłacił długu rzecz stawała się własnością wierzyciela. Ochrona: actio fiduciae directa, usureceptio fiduciae causa

Pignus – przeniesienie posiadania zależnego (detentio). Zastawnik był chroniony interdyktami. Nie mógł korzystać z rzeczy (furtum usus), chyba że strony zawarły pactum antichreticum.

Hipoteka- zastaw umowny

Zastaw dobrowolny, powstający na drodze umowny (pignus datum, p. conventum)

Zastaw sądowy ustanawiany w toku procesu lub ustawowy (pignus tacitum) np.na rzeczach najemcy, na majątku tutora lub kuratora, na rzecz skarbu państwa z tytułu zobowiązań podatkowych

Przedmiot zastawu:

rzeczy materialne lub niematerialne

mógł być ustanawiany na rzeczach ruchomych o zmiennym składzie lub na całym majątku dłużnika (hipoteka generalna)

Akcesoryjność zastawu: zastaw był ściśle związany z wierzytelnością, którą zabezpieczał i po jej wygaśnięciu wygasał; wyjątkiem od tej zasady była constitutio gordiana (III w.n.e.)

Niepodzielność zastawu: zabezpieczał całą wierzytelność i gasł z chwilą wygaśnięcia całości

Wygaśnięcie zastawu:

zniszczenie przedmiotu zastawu lub wyjęcie go z obrotu

zbieg z prawem własności

zrzeczenie się zastawu przez wierzyciela

wygaśnięcie wierzytelności

Realizacja zastawu:

sprzedaż rzeczy (ius distrahendi było naturalium negotii umowy zastawu)

lex commissoria (klauzula przepadku), IV w.n.e. zakazana

Ochrona zastawnika

interdictum salvianum – przeciw dzierżawcy o wejście w posiadanie rzeczy wniesionej na dzierżawiony grunt

actio serviana- przysługiwała przeciw każdej osobie będącej w posiadaniu rzeczy wniesionych na dzierżawiony grunt

vindicatio pignoris (actio pigneraticia in rem, actio quasi serviana) – o wejście w posiadanie zastawionej rzeczy, skuteczna erga omnes

Konkurencja zastawów

jeżeli było kilka zastawów nie ustanowionych jednocześnie: pierwszeństwo miał zastaw ustanowiony wcześniej

jeżeli było kilka zastawów ustanowionych jednocześnie: pierwszeństwo miał posiadający, w późniejszym okresie zastawnicy mieli równe prawa

Emfiteuza – dzierżawa wieczysta – dziedziczne i zbywalne uprawnienie do eksploatacji cudzego gruntu z obowiązkiem płacenie rocznego czynszu

najszersze prawo na rzeczy cudzej, ostatecznie wyodrębnione jako prawo rzeczowe sui generis w 480r.n.e., korzenie emfiteuzy sięgają dzierżawy gruntów należących do skarbu państwa i cesarza na mocy ius perpetuum i emfiteuzy

emfiteuta miał prawo do używania gruntu i pobierania owoców, ulepszania gruntu i zmiany jego przeznaczenia, mógł obciążać grunt i zbywać go zarówno inter vivos jak i mortis causa

przysługiwały mu interdykty i skargi petytoryjne utiles

emfiteuta miał obowiązek płacić roczny czynsz i zawiadamiać właściciela o zamiarze zbycia gruntu (właściciel miał prawo pierwokupu lub 2% ze sprzedaży)

wygasała jeżeli emfiteuta nie płacił czynszu przez min. 3 lata albo nie zawiadomił o zbyciu

w średniowieczu punkt wyjścia dla koncepcji własności podzielonej (dominium directum i dominium utile)

Superficies – prawo do zamieszkiwania w budynku wzniesionym na cudzym gruncie

superficiarius miał prawo dziedziczne i zbywalne do zamieszkiwania w budynku wzniesionym na cudzym gruncie w zamian za czynsz

prawo chronione interdyktami a od Justyniana także skargami wzorowanymi na ochronie petytoryjnej

PRAWO SPADKOWE

Gaius omawia spadki w części poświęconej rzeczom, bowiem traktuje spadek jako szczególnego rodzaju res incorporalis.

Hereditas: spadkobranie jest wejściem w ogół praw i obowiązków, jakie posiadał zmarły (sukcesja uniwersalna mortis causa). Wyłączone z dziedziczenia były uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (patria potestas, tutela, manus) i uprawnienia o charakterze czysto osobistym (wierzytelności z deliktów chronionych actiones vindictam spirantes, służebności osobiste, długi wynikające z deliktów, poręczenia za cudzy dług dokonane w formie sponsio i fidepromissio).

Dziedzicem mogła być osoba powołana do spadku (delatio hereditatis), powołanie do spadku mogło wynikać z testamentu lub z mocy prawa. Dziedziczenie testamentowe co do zasady miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym (neque enim idem ex parte testatus ex parte intestatus decedere potest), wyjątki były dopuszczalne przy testamencie żołnierskim oraz przy tzw. dziedziczeniu beztestamentowym.

Dziedzic cywilny chroniony za pomocą hereditatis petitio, skargi in rem, skutecznej erga omnes. W procesie legisakcyjnym mógł z nią wystąpić przeciw osobie, która twierdziła, że jest dziedzicem, w procesie formułkowym przeciw każdej osobie, która kwestionowała jego prawa do spadku.

Bonorum possessio: dziedziczenie pretorskie, pretor wprowadzał w posiadanie majątku spadkowego osoby spoza kręgu dziedziców cywilnych korygując tym porządek. Bonorum possessor nie był sukcesorem uniwersalnym (zajmował heres loco), ale posiadaczem poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład spadku, których własność nabywał w drodze usucapio pro herede. Chroniony ius civile przez pretora za pomocą interdictum quorum bonorum, skarg z przestawionymi podmiotami lub z zastosowaniem fikcji si heres esset.

Dziedziczenie testamentowe:

Testament: jednostronne rozporządzenie woli na wypadek śmierci zawierające ustanowienie dziedzica, heredis institutio stanowiło essentiale negotii testamentu. Mógł być w dowolnej chwili zmieniony albo odwołany przez testatora, wg ius civile nie wystarczało jednak samo zniszczenie testamentu, jeżeli nie został sporządzony nowy testament. Sporządzić testament mogła tylko dojrzała osoba sui iuris, wyjątkowo syn in potestate w odniesieniu do swoich peculia.

Formy testamentu

1. Okres archaiczny: testamentum calatis comitiis sporządzany na zgromadzeniu ludowym, które musiało w formie uchwały zaaprobować jego treść i testamentum in procintu, dla żołnierzy stojących w szyku bojowym.

2. Mancipatio familiae: za pomocą dwóch mancypacji inter vivos osiągano skutek testamentu.

3. Testamentum per aes et libram: document zawierający (w formie pisemnej na woskowych tabliczkach opatrzonych pieczęciami 5 świadków mancypacji, familiae emptora i libripensa) nuncupatio, która wskazywała osobę dziedzica.

4. Testament pretorski (I w.pn.e.) – wystarczyło powołać się na pisemny dokument ze sporządzonej mancipatio, nie trzeba było już dokonywać samego aktu mancipatio.

5. Prawo poklasyczne: pojawiają się nowe publiczne formy testamentu: testament polegający na wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych i testament polegający na złożeniu oświadczenia w kancelarii cesarskiej. Testamentem prywatnym jest testamentum tripertitum, wzorowany na wymogach ius civile (obecność świadków) testamentu pretorskiego (pieczęcie i liczba świadków)i konstytucjach cesarskich (podpisy testatora i świadków).

6. Testament holograficzny: własnoręcznie sporządzony przez testatora i opatrzony jego autentycznym podpisem. Wprowadzony konstytucją Teodozjusza II i Walentyniana III w 446r. n.e.

7. Testament żołnierski: mógł być sporządzony w dowolny sposób, byleby wola testatora była jasno wyrażona, nie musiał zawierać ustanowienia dziedzica (można było rozporządzić majątkiem za pomocą legatów), nie obowiązywała zasada neque enim idem ex parte testatus ex parte intestatus decedere potest, można było ustanowić dziedzica z zastrzeżeniem warunku lub terminu, dziedzicem mógł być Latyn lub peregryn, pominięcie sui heredes nie miało żadnych negatywnych skutków. Tracił ważność po roku od zwolnienia ze służby wojskowej.

Treść testamentu:

1. Heredis institutio (ustanowienie dziedzica):

   • w formie imperatywnej („niech będzie dziedzicem”; „nakazuję, żeby był dziedzicem”) na początku testamentu, bo wcześniejsze postanowienia traktowano jako nieważne, wyjątkowo Prokulianie dopuszczali możliwość wcześniejszego powołania tutora

   • ustanowienie do całości lub określanej ułamkiem części spadku (sukcesja uniwersalna)

   • dziedzicem musiała być osoba określona (także nasciturus), dopiero w prawie poklasycznym dopuszczono możliwość dziedziczenia osób prawnych; inne ograniczenia w dziedziczeniu wynikały z ustaw szczególnych np. ograniczenia dla bezżennych i bezdzietnych w ustawodawstwie małżeńskim Augusta, ograniczenia dla kobiet lekkich obyczajów, od Lex Iunia Norbana Latini Iuniani nie mogli nabywać niczego z testamentu, chyba że w ciągu 100 dni otrzymali ob. rzymskie

   • spadkobierca musiał żyć zarówno w chwili sporządzania testamentu, jak i w chwili śmierci testatora i w chwili nabywania spadku

   • nie można było ustanowić dziedzica z zastrzeżeniem warunku lub terminu (semel heres semper heres), można było dodać warunek zawieszający potestatywny ujemny (zobowiązywał dziedzica do powstrzymania się od określonego działania) – dziedzic składał stypulacyjne przyrzeczenie, że zwróci spadek dziedzicom ustawowym, jeżeli nie spełni warunku (cautio Muciana)

2. Substitutio (podstawienie): ustanowienie dziedzica, na wypadek, gdyby pierwszy dziedzic ustanowiony w testamencie nie mógł lub nie chciał przyjąć spadku; w ten sposób można było ustanawiać kilka stopni dziedziców; ostatnim dziedzicem był z reguły własny niewolnik, którego jednocześnie wyzwalano, który był dziedzicem koniecznym i nie mógł spadku odrzucić.

   • substitutio vulgaris

   • substitutio pupillaris: wyznaczano substytuta dla niedojrzałego dziecka wyznaczonego dziedzicem na wypadek, gdyby zmarło przed dojściem do dojrzałości (causa Curiana)

   • substitutio quasi pupillaris: w czasach justyniańskich wyznaczano substytuta dla chorego umysłowo wyznaczonego dziedzicem na wypadek, gdyby zmarł nie odzyskawszy zdrowia

3. Exheredatio (wydziedziczenie):

   • w formie imperatywnej „niech będzie wydziedziczony”

   • należało wydziedziczyć spadkobierców ustawowych z kręgu sui heredes, których nie powoływało się do dziedziczenia; przy czym synów in potestate należało wydziedziczyć imiennie (nominatim). Niedopełnienie tego wymogu skutkowało tzw. dziedziczeniem przeciwtestamentowym formalnym: nieważnością testamentu (w przypadku pominięcia syna) lub dopuszczeniem do udziału w spadku pominiętych pozostałych sui (jeżeli spadkobiercami byli sui heredes pominięta osoba dziedziczyła na równi z nimi, jeżeli spadkobiercą była osoba postronna, pominięty suus heres otrzymywał ½ spadku)

   • zgodnie z edyktem pretora należało wydziedziczyć wszystkie dzieci (nie tylko te in potestate) – dziedziczenie przeciwtestamentowe pretorskie. Za Justyniana także córki i wnuki po synu powinny być wydziedziczone imiennie, inaczej testament był nieważny.

   • Pod koniec republiki zaczęto traktować testament, w którym pater familias powołał do dziedziczenia osobę postronną wydziedziczając swoich sui heredes jako testament sporządzony przez osobę działającą jakby w zamroczeniu umysłowym – za pomocą skargi querela inofficiosi testamenti osoba uprawniona w ciągu 5 lat mogła początkowo przed sądem decemwiralnym, potem w postępowaniu extra ordinem obalić testament.

Skargę tą mogli wnosić: 1) dzieci i dalsi zstępni w linii męskiej, 2) rodzice a także 3) jeżeli dziedzicem testamentowym była ustanowiona osoba niegodziwa rodzeństwo. Mogli wnieść tą skargę tylko wtedy, jeżeli by dziedziczyli po testatorze z mocy prawa a ze spadku nie otrzymali pewnego minimum, który nazywano zachowkiem (pars legitima). Zachowek wynosił w prawie klasycznym ¼ tego co dana osoba otrzymałaby w dziedziczeniu beztestamentowym, za Justyniana 1/3 lub ½. Możliwość obalenia testamentu z powodu nieotrzymania zachowku nazywa się dziedziczeniem przeciwtestamentowym materialnym. Querela była wykluczona, jeżeli testator miał istotne powody wykluczenia suus heres od spadku z uwagi na jego niegodność. Za Justyniana zostaje wprowadzona actio ad supplendam legitimam o uzupełnienie zachowku.

• Wydziedziczano również zstępnego pogrobowca płci męskiej, którego narodziny mogły doprowadzić do unieważnienia testamentu, jeżeli był on poczęty w chwili sporządzania testamentu

1. Legaty (zapisy testamentowe): pozwalały rozporządzić konkretnymi przedmiotami na rzecz określonych osób. Ustanawiano je w ściśle określonych słowach.

   1. legat windykacyjny (legatum per vindicationem): przenosił własność zapisanej rzeczy na legatariusza (wg. Sabinanów natychmiast po otwarciu spadku, wg. Prokulianów (których stanowiło przeważyło) w momencie, gdy wyrazi wolę jej przyjęcia),

   • można było zapisać tylko rzecz należącą do testatora: w przypadku rzeczy określonych gatunkowo wystarczało by były własnością kwirytarną testatora w chwili śmierci; rzeczy określone indywidualnie musiały być własnością testatora zarówno w chwili śmierci, jak i w chwili sporządzania testamentu, inaczej zapis był nieważny; po s.c. neronianum można było konwertować taki nieważny zapis windykacyjny na legat damnacyjny

   • jeżeli testator zapisał jakąś rzecz w l. windykacyjnym a potem ją zbył, nie można było konwertować takiego legatu w legat damnacyjny

   • jeżeli testator zapisał jedną rzecz kilku osobom, to niezależnie od tego, czy zapisał im ją łącznie czy oddzielnie stają się oni współwłaścicielami tej rzeczy; udział brakującego legatariusza początkowo przypadał pozostałym współzapisobiercom, po lex Pappia pozostawał w spadku

   • ustanawiany formułą „do lego” – „daję zapisuję”, albo „niech weźmie” albo „niech ma dla siebie”

   2. legat damnacyjny (legatum per damnationem): zobowiązywał do przeniesienia własności określonej rzeczy na legatariusza, miał skutek zobowiązujący legatariusz miał actio ex testamento o wydanie zapisanej mu rzeczy

   • można zapisać rzecz cudzą lub rzecz przyszłą

   • jeżeli testator zapisał jakąś rzecz w l. damnacyjnym a potem ją zbył, to zapis jest ważny ale przeciw żądaniu wydania rzeczy pretor udzieli exceptio doli, tak jakby legatariusz domagał się wydania rzeczy wbrew woli zmarłego

   • jeżeli testator zapisał jedną rzecz kilku osobom to jeżeli zapisał im ja łącznie to legatariusze stają się jej współwłaścicielami, jeżeli jednak zapisał im rzecz oddzielnie, to każdemu należy się całość i jednemu z nich świadczy się rzecz, drugiemu równowartość, udział brakującego legatariusza pozostaje w spadku

   • ustanawiany formułą „dare damnas esto” – „niech mój spadkobierca będzie zobowiązany dać”

   2. legat sinendi modo (legatum sinendi modo): forma pośrednia między legatem windykacyjnym i damnacyjnym:

   • można zapisać rzecz należąca do testatora lub spadkobiercy, która była ich własnością w chwili śmierci,

   • skutki zobowiązujące jak legat damnacyjny

   • wg. Sabinianów spadkobierca stawał się zobowiązany do przeniesienia własności rzeczy na zapisobiercę, wg. Prokulianów był zobowiązany jedynie do zezwolenia by legatariusz zabrał sobie rzecz

   • jeżeli tą samą rzecz zapisano oddzielnie dwóm osobom, zdaniem jednych każdemu przysługuje cała rzecz, zdaniem innym lepsza jest pozycja zawłaszczającego, który jako pierwszy przyszedł i zabrał rzecz

   • ustanawiany formułą „niech mój spadkobierca będzie zobowiązany do zezwolenia aby Lucius Titius zabrał sobie...”

   2. legat per praeceptionem (legatum per praeceptionem): przenosił własność

   • zdaniem Sabinianów tylko dla współdziedziców, jeżeli zapisano taki legat osobie postronnej zapis był zdaniem Sabinusa nieważny i nie mógł być konwertowany na podstawie senatus consultum neronianum, legatariusz mógł dochodzić swoich uprawnień tylko w postępowaniu o podział spadku; przedmiotem takiego zapisu mogła być tylko rzecz należąca do spadku, jeżeli zapisano rzecz cudzą, konwertowano ten zapis w zapis damnacyjny

   • zdaniem Prokulianów można było uczynić taki legat na rzecz osoby postronnej i wówczas traktowano taki legat tak jak legat windykacyjny, co potwierdziła konstytucja Hadriana.

   • jeżeli zapisano tą samą rzecz kilku osobom, każda osoba otrzymuje część

   • ustanawiany formułą „niech weźmie uprzednio”

Ograniczenie w swobodzie dysponowania majątkiem w drodze legatów wprowadziła lex Falcidia (40 r.p.n.e.), zgodnie z którą ¼ masy czystej spadku (wartość czystą obliczano odejmując od wartości spadku długi spadkowe, koszty pogrzebu, wartość wyzwolonych niewolników) musiała zostać zachowana dla dziedzica (tzw. quarta falcidia).

1. Fideikomisy zapisy powiernicze) – nieformalny odpowiednik legatu, prośba skierowana do spadkobiercy, by ten wydał określony przedmiot ze spadku wskazanej osobie. Początkowo stwarzał jedynie obowiązek moralny, od Augusta można było domagać się realizacji fideikomisu na drodze sądowej w cognitio extra ordinem a za Klaudiusza powołano specjalny urząd praetor fideicommissarius. Ustanawiany w słowach „proszę” „chcę”, „powierzam uczciwości”.

Szczególnym rodzajem fideikomisu był fideikomis uniwersalny, w którym zapisywano nieformalnie cały spadek. Można było w ten sposób ustanowić spadkobiercę pod warunkiem rozwiązującym oraz zostawić spadek lub jego część osobom dotkniętym incapacitas w prawie spadkowym.

Początkowo dziedzic z takiego testamentu obciążonego fideikomisem uniwersalnym był nadal podmiotem wierzytelności i długów spadkowych i tylko stypulacyjnie zobowiązywał się przekazać to, co uzyska tytułem tych wierzytelności, uzyskując wzajemne zapewnienie od fideikomisariusza, że ten będzie bronił dziedzica wobec wierzycieli spadkowych.

• W 55 r.n.e s.c. Trebellianum przyznawano przeciw fideikomisariuszowi uniwersalnemu bezpośrednio powództwa utiles o dochodzenie długów spadkowych, jednocześnie fideikomisariusz uniwersalny za pomocą analogicznych powództw dochodził wierzytelności spadkowych – fideikomisariusz uniwersalny zajmował heres loco, stawał się pretorskim sukcesorem uniwersalnym, miał też fideicommissaria hereditatis petitio o wydanie spadku

• W 73 r.n.e. s.c. Pegasianum: pretor może zmusić dziedzica do przyjęcia spadku obciążonego fideikomisem uniwersalnym, jeżeli dziedzic przyjmie go dobrowolnie zachowuje prawo do kwarty falcydyjskiej. Jeżeli spadkobierca odmówił przyjęcia i został zmuszony do jego objęcia i wydania fideikomisariuszowi uniwersalnemu, to stosuje się s.c. Trebellianum. Jeżeli spadkobierca został poproszony o wydanie więcej niż ¾ spadku, to powództwa są udzielane wg postanowień s.c. Trebellianum stosownie do otrzymanych udziałów. Jeżeli spadkobierca był zobowiązany do wydania więcej niż ¼ spadku, to niezależnie od tego, czy zatrzymał kwartę falcydyjską czyn nie, jest on odpowiedzialny i uprawniony osobiście za długi spadkowe – stosuje się zabezpieczenia stypulacyjne.

• Justynian przywrócił postanowienia s.c. Trebellianum i utrzymał prawo dziedzica do kwarty falcydyjskiej oraz możliwość zmuszenia dziedzica do przyjęcia spadku, które to przyjęcie nie miało dla niego żadnego znaczenia. Zrównał też legaty z fideikomisami.

Fideicomissum libertatis – prośba o wyzwolenie niewolnika, mozna było egzekwować od II w.n.e.

1. Powołanie tutora

2. Darowizna mortis causa

3. Polecenie skierowane do spadkobierców (modus)

Kodycyl: nieformalny list do spadkobierców zawierający rozmaite rozporządzenia, ale nie musiał zawierać ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. W testamencie często zawierano klauzulę kodycylarną, która pozwalała zachować jego postanowienia jako kodycyl, na wypadek nieważności testamentu. Spadkobierca z takiego testamentu traktowany jak fideikomisariusz uniwersalny.

Nabycie spadku:

sui heredes nabywali spadek z mocy prawa, od końca republiki mogli prosić pretora o beneficium abstinendi (dobrodziejstwo powstrzymania sie od objęcia spadku), niewolnik ustanowiony dziedzicem mógł prosić o separatio bonorum co powodowało ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości spadku

heredes extranei musieli wyrazić wolę przyjęcia spadku, mogli to zrobić w formie:

• cretio (najstarsze formalne oświadczenie woli o przyjęciu spadku)

• pro herede gestio (działanie za dziedzica)

• nuda voluntas (jakiekolwiek wyrażenie woli)

W dziedziczeniu pretorskim wszyscy uprawnieni musieli prosić pretora o wprowadzenie w posiadanie majątku spadkowego. Termin ogólny 100 dni.

Powołanie do spadku było uprawnieniem ściśle osobistym, gasło wraz ze śmiercią uprawnionego. Jednak już w prawie klasycznym wyjątkowo pretor w drodze restitutio in integrum mógł dać możność przyjęcia spadku spadkobiercom powołanego, potem konstytucje cesarskie wprowadzały nowe wyjątki. Za Justyniana dziedzice powołanego, który zmarł przed objęciem spadku mieli prawo w ciągu roku złożyć oświadczenie o przyjęciu tego spadku (transmissio).

In iure cessio hereditatis: odstąpienie całego prawa do spadku, szczególny rodzaj sukcesji uniwersalnej

Venditio hereditatis: sprzedaż całego spadku, sukcesja syngularna

Niegodność dziedziczenia: jeżeli spadkobierca sfałszował testament lub czyhał na życie spadkodawcy, to spadek mógł być mu w specjalnym postępowaniu extra ordinem odebrany.

Beneficium separationis bonorum – możliwość oddzielenia majątku dziedzica od masy spadkowej, do czasu zaspokojenia wszystkich wierzycieli spadkowych

Beneficium inventarii - za Justyniana możliwość ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości zinwentaryzowanego majątku spadkowego

Restitutio in integrum – heres extraneus jeżeli przyjął spadek zadłużony, mógł prosić pretora o przywrócenie do stanu poprzedniego; w szczególności jeżeli był minorem lub kobietą

Współdziedziczenie: coheredes (współdziedzice) byli współwłaścicielami spadku w częściach idealnych ułamkowych, każdy mógł dysponować swoim udziałem. Nieobjęty udział na mocy prawa przyrostu (ius accrescendi) przypadał pozostałym współdziedzicom. W prawie archaicznym szczególnym przypadkiem współdziedziczenia było consortium ercto non cito. Skargą służącą do podziały współwłasności była actio familiae erciscundae.

Ograniczenia testowania: lex Voconia (169r.p.n.e.) odsuwała kobiety od dziedziczenia na podstawie testamentu majątku wartego więcej niż 200 asów, przy dziedziczeniu takiego majątku legatariusz nie mógł otrzymać więcej niż spadkobierca. .

Interpretacja testamentu: testament starano się interpretować tak, by jak najpełniej zrealizować ostatnią wolę zmarłego. Broniono zasady swobody testowania i nawet sam testator dobrowolnie nie mógł sobie tej swobody ograniczyć – wszystkie umowy dotyczące dziedziczenia (np. stypulacyjne przyrzeczenie ustanowienia kogoś spadkobiercą albo przyrzeczenie sporządzenia lub unieważnienia testamentu) były sprzeczne z bonos mores. Z tej samej przyczyny nie można było sporządzać testamentów wspólnych.

Dziedziczenie beztestamentowe:

Dochodziło do skutku, jeżeli zmarły był intestatus tj.

• -nie sporządził w ogóle testamentu,

• testament był niezgodny z prawem

• testament został obalony albo uznany za nieważny

• spadkobierca(y) odmówił przyjęcia spadku

• 1. Dziedziczenie z Ustawy XII Tablic oparte na więzi agnacyjnej

     Sui heredes: osoby pozostające pod władzą zmarłego w chwili jego śmierci (dzieci in potestate i ew. żona)

• nabywali spadek automatycznie;

• obowiązywała zasada reprezentacji (w miejsce zmarłych dzieci wchodziły ich wnuki będące in potestate)

  Proximi agnati i patronus: osoby, które należały do tej samej rodziny agnacyjnej co zmarły,

• dziedziczenie in capita,

• wyłączona zasada reprezentacji,

• nie ma dziedziczenie automatycznego,

• jeżeli dziedzic odrzucił spadek, nie oferowano go dalszym krewnym agnacyjnym lecz stawał się hereditas iacens

• jeżeli zmarły był wyzwoleńcem i nie miał sui heredes dziedziczył patron

  Gentiles – osoby, które kiedyś razem ze zmarłym należały do wspólnego gens (rodu)

Dziedziczenie wg edyktu pretorskiego

1. unde liberi: wszystkie dzieci zmarłego in capita i wnuki po zmarłych dzieciach in stirpes

   • zasada reprezentacji, wyjątkiem od niej była nova clausula iuliani: jeżeli pater familias emancypował syna, pozostawiając jego dzieci a więc swoje wnuki pod swoją władzą to wg ius civile wnuki są sui heredes i dziedziczą ale wg edyktu dziedziczy syn a nie wnuki: wnuki w tej sytuacji nie dziedziczyłyby ani po ojcu ani po dziadku. Julian przyznaje więc bonorum possesio wszystkim trzem: ojcu ½ spadku, wnukom po ¼.

   • Jeżeli emancypowane dziecko chciało się ubiegać o bonorum possessio na równi z rodzeństwem in potestate, by nie pogorszyć sytuacji tych ostatnich, musiało podzielić swój majątek między siebie i rodzeństwo pozostające in potestate; podobnie collatio podlegał posag i darowizny

2. unde legitimi: dziedzic wg ius civile, czyli ten proximus cognatus, który otrzymałby spadek wg. ius civile w przypadku braku sui heredes; jeżeli nie zgłosił się po spadek oferowano spadek dziedzicom z kolejnej klasy

3. unde cognati: krewni kognacyjni do 6 stopnia pokrewieństwa i w 7 stopniu prawnukowie rodzeństwa

- stosowano successio graduum

1. unde vir et uxor: dziedziczyli po sobie małżonkowie

Dalszy rozwój dziedziczenia ustawowego odsuwał na dalszy plan pokrewieństwo agnacyjne na rzecz pokrewieństwa kognacyjnego.

S.C. Tertullianum (II w.n.e.) matka mająca ius trium liberorum otrzymała prawo do dziedziczenia w drugiej klasie dziedziców cywilnych

S.C. Orfitianum (II w.n.e.): dzieci (także pozamałżeńskie) otrzymały prawo do dziedziczenia po matce w I klasie przed krewnymi agnacyjnymi; nie stosowano zasady reprezentacji

Dziedziczenie wg Nowel Justyniańskich

1. zstępni: dzieci in capita, wnuki in stirpes; zrównanie w prawach do dziedziczenia mężczyzn i kobiet

2. wstępni i rodzeństwo rodzone i ew. dzieci po zmarłym rodzeństwie; wstępni dziedziczyli in lineas, po ½ ; jeżeli dziedziczenie następowało w zbiegu z rodzeństwem wszyscy dziedziczyli in capita

3. rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni

4. pozostali krewni kognacyjni, krewni bliższego stopnia odsuwali krewnych dalszego stopnias

Specjalną nowelą Justynian przyznał żonie prawo do ¼ spadku po mężu (tzw. kwarta ubogiej wdowy).

Uregulował też sytuacje, w których można było wydziedziczyć zstępnych bez zachowku: nastawanie na życie testatora, niemoralne prowadzenie się, zniszczenie testamentu, brak opieki nad chorymi rodzicami, wyznawanie herezji itp.

ZOBOWIAZANIA

OBLIGATIO

Art. 353KC Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik winien świadczenie spełnić. Zobowiązanie może polegać na działaniu lub zaniechaniu.

I.3.13.pr.:Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia komuś pewnej rzeczy według praw naszego państwa.

D. 44.7.3pr.: Istota zobowiązania nie polega na tym, żeby jakąś rzecz lub służebność uczynić naszą, ale żeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś lub czynienia wg praw naszego państwa.

G. 4.2: Skargą in personam jest ta, którą pozywamy ilekroć prowadzimy spór z kimś, kto jest wobec nas zobowiązany z kontraktu lub z deliktu, czyli gdy twierdzimy, że winien nam cos dać, czynić świadczyć.

G. 3.88:.Których najogólniejszy podział sprowadza się do dwóch rodzajów: każde bowiem zobowiązanie powstaje albo z kontraktu albo z deliktu.

D. 44.7.1pr. (Gai. 2 de rer. cott.): Zobowiązania rodzą się albo z kontraktu albo z deliktu, albo z samego prawa z różnych innych przyczyn (quodam iure ex variis causarum figures.).

Do kategorii obligationes ex variis causarum figuris Gaius zalicza w Res cottidiane: negotiorum gestio, tutelę, legat, solutio indebiti, iudex qui litem suam fecit, effusum vel deiectum, positum aut suspensum i exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno et furto.

Justynian podzielił tą trzecią kategorie Gaiusa na quasi delikty i quasi kontrakty. Nie tylko podzielił on źródła zobowiązań na cztery ale także kontrakty na realne, werbalne etc. i w każdej grupie po cztery kontrakty.

Kontrakty:

1. konsensualne: powstające w drodze samego porozumienia

2. werbalne: wypowiedzenie określonych słów powoduje powstanie zobowiązania

3. realne : wręczenie rzeczy powoduje powstanie zobowiązania

4. literalne: powstawały poprzez zaksięgowanie fikcyjnej pożyczki w codex accepti et expensi

Delikty: kradzież, wyrządzenie szkody majątkowej, rabunek i zniewaga

Quasi kontrakty: indebitum solutum, negotiorum gestio, tutela, communio, legatum per damnationem

Quasi delikty: iudex qui litem suam fecit, effusum vele deiectum, positum aut suspensum, furtum vel damnum in navi aut caupone aut stabulo

Elementy zobowiązania:

1. Podmiot: strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (wyjątkowo osoba 3 np. poręczyciel), osoby oznaczone od momentu powstania zobowiązania

Wielość podmiotów stosunku zobowiązaniowego: po jednej lub po obu stronach zobowiązanie występuje kilka osób. Regułą jest podzielność zobowiązania (zobowiązanie dzieli się na tyle części ile jest osób po jednej ze stron zobowiązania. Wyjątkiem od zasady podzielności zobowiązanie jest solidarność czynna (wierzycieli) lub bierna (dłużników). Przy solidarności czynnej, każdy z wierzycieli może żądać spełnienia całości świadczenia od dłużnika, ale jeżeli dłużnik spełni całość świadczenia do rąk jednego z wierzycieli solidarnych, zwalnia się ze zobowiązania wobec pozostałych. Przy solidarności biernej wierzyciel może domagać się całości świadczenia od któregokolwiek z dłużników solidarnych, ale jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełni całość świadczenia do rąk wierzyciela, zwalnia ze zobowiązania pozostałych dłużników solidarnych.

Problem rozliczeń regresowych.

Solidarność wynika zawsze z umowy między stronami lub z przepisu prawa. W prawie rzymskim solidarność wynikała z legatu damnacyjnego, ze współwłasności, ze stipulatio, z niektórych rodzajów spółki.

1. Przedmiot: świadczenie, czyli określone zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i mające na celu zadośćuczynienie słusznemu interesowi wierzyciela (zasadniczo interes majątkowy, niekiedy niemajątkowy np. ochrona dóbr osobistych). Przedmiot świadczenie: rzecz materialna, do której odnosi się świadczenie

Świadczenie:

• dare: przeniesienie własności lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego

• facere: wykonanie jakiejś czynności lub zaniechanie

• praestare: określenie wieloznaczne, mogło oznaczać świadczenie polegające na dare lub facere ale także obowiązek zapłaty odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, odpowiedzialność z tytułu kary umownej lub poręczenia

1. jednorazowe np. zapłata ceny

2. ciągłe np. udostępnienie rzeczy przy najmie najemcy

3. okresowe np. zapłata czynszu najmu

1. podzielne

2. niepodzielne

1. rzeczy oznaczonej co do gatunku

2. rzeczy oznaczonej co do tożsamości

Wymogi dotyczące świadczenia

1. Możliwość prawna i faktyczna jego wykonania

   • niemożność pierwotna: zobowiązanie nie powstaje (impossibilium nulla obligatio est)

   • niemożność następcza: jeżeli niezawniniona przez dłużnika zobowiązanie wygasa, jeżeli zawiniona obowiązek świadczenie przekształca się w obowiązek zapłaty odszkodowania

   • niemożność musiała mieć charakter obiektywny i trwały

2. Musiało mieć wartość majątkową dającą się wyrazić w pieniądzu

3. Wyraźnie określone lub nadające się do określenia w przyszłości

4. Zgodne z prawem i bonos mores

Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa): w treści zobowiązanie istnieją dwa alternatywne świadczenie, wykonanie jednego z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązanie; jeżeli strony nie postanowiły inaczej prawo wyboru świadczenia ma dłużnik; jeżeli jedno ze świadczeń stało się niemożliwe do wykonania, zobowiązanie dalej istnieje

Upoważnienie przemienne (facultas alternativa): w treści zobowiązanie jest obowiązek spełnienia jednego świadczenia ale dłużnik ma prawo wykonać zobowiązanie poprzez spełnienie innego świadczenia; jeżeli świadczenie zawarte w treści zobowiązania stało się niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika, zobowiązanie wygasa np. odpowiedzialność noksalna, art. 897KC

1. Treść: uprawnienie wierzyciela i odpowiadający mu obowiązek dłużnika

Cel zobowiązania: wymiana dóbr i usług albo wyrównanie uszczerbku majątkowego poniesionego przez określoną osobę

Podziały zobowiązań:

1. jednostronne i dwustronne (równoczesne i nierównoczesne)

2. stricti iuris i bonae fidei (w tych ostatnich formula skargi dawała sędziemu prawo do dyskrecjonalnej i słusznej oceny przypadku przy wydaniu wyroku zasądzającego)

3. civiles i naturales

Obligationes naturales: zobowiązania zaciągane w prawie klasycznym przez osoby in potestate, niewolników – niezaskarżalne, ale ważnie istniejące, ich spełnienie nie powodowało bezpodstawnego wzbogacenia, mogły być przedmiotem nowacji, potrącenia albo poręczenia.) Zobowiązania naturalne powstawało także, jeżeli strony zawarły jakąś umowę nie mieszczącą się w schemacie znanych rzymianom kontraktów re, verbis, litteris, consensu. W tych wszystkich przypadkach wierzyciel może zażądać spełnienia świadczenia, ale dłużnik nie musi świadczyć, świadczenia spełnionego nie można zażądać z powrotem. Zobowiązaniami naturalnymi są roszczenia przedawnione i z gier lub zakładów.

Niewykonanie zobowiązania:

1. Jeżeli nastąpiło z przyczyn niezależnych od dłużnika za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności to zobowiązanie wygasało (vis maior; casus fortuitus)

2. Jeżeli nastąpiło z winy dłużnika zobowiązanie przekształcało się w obowiązek zapłaty odszkodowania określany terminem praestare (dolus, culpa, custodia)

1. dolus: świadome nieuczciwe działanie na szkodę drugiej strony, dłużnik odpowiada zawsze, nie można tej odpowiedzialności wyłączyć umownie (por. Art. 472-473KC)

2. culpa lata: grube niedbalstwo, niezachowanie należytej staranności wymaganej od przeciętnego człowieka

3. culpa levis in abstracto: niezachowanie staranności jakiej winien dokładać diligens pater familias

4. culpa levis in concreto: niezachowanie staranności jakiej dokłada się przy prowadzeniu własnych spraw (diligentia quam suis rebus)

5. custodia: zobowiązanie do szczególnego strzeżenia rzeczy, obejmowała odpowiedzialność np. za przypadkową kradzież

Szkoda: przy szacowaniu wartości odszkodowania brano pod uwagę rynkową wartość świadczenia (damnum emergens) oraz wartość korzyści, której wierzyciel nie uzyskał przez to, że dłużnik należycie nie wykonał swojego zobowiązania (utracony zysk – lucrum cessans). Nie brano pod uwagę pretium affectionis.

Odpowiedzialność dłużnika

1. osobista: majątkowa (z reguły nieograniczona, wyjątkowo ograniczona np. peculium, beneficium inventarii)

2. rzeczowa: w przypadku zabezpieczenia wierzytelności zastawem albo hipoteką, wierzyciel miał prawo skuteczne erga omnes

Zwłoka (mora)

Opóźnienie zwykłe: jeżeli dłużnik nie świadczy w terminie lub przy braku terminu, nie świadczy na żądanie wierzyciela: wierzyciel może podjąć kroki mające na celu dochodzenie wykonania zobowiązania, może dokonać potrącenia, zrealizować poręczenie, zacząć naliczać odsetki.

Zwłoka – opóźnienie kwalifikowane (z winy dłużnika). Domniemuje się winę dłużnika.

1. Mora debitoris (zwłoka dłużnika): powodowała zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika, ponosił również odpowiedzialność za siłę wyższą, chyba że udowodnił, że także gdyby świadczył w terminie szkoda by powstała, ponosił więc ryzyko przypadkowej utraty rzeczy i miał obowiązek świadczenia odsetek; mówi się że zwłoka dłużnika powodowała uwiecznienie jego zobowiązania; dłużnik z deliktu znajdował się zawsze w zwłoce; niekiedy wierzyciel ma prawo odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli wskutek zwłoki straciło dla niego wartość. W przypadku zwłoki przy umowach wzajemnych druga strona mogła zażądać wykonania świadczenia oraz naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki oraz wyznaczyć dodatkowy termin świadczenia pod rygorem odstąpienia od umowy.

2. Mora creditoris (zwłoka wierzyciela): jeżeli wierzyciel bez uzasadnionych powodów odmawia przyjęcia świadczenia już wymagalnego; powodowała zmniejszenie odpowiedzialności dłużnika do dolus, jednocześnie dłużnik miał prawo sprzedać przedmiot świadczenia i złożyć pieniądze do depozytu sądowego

UMOCNIENIE ZOBOWIĄZANIA

1. Rzeczowe: zastaw lub hipoteka

2. Osobowe: poręczenie w formie kontraktu werbalnego sponsio, fideiussio i fidei promissio; sponsio i fidei promissio służyły do poręczania zobowiązań słownych i takie poręczenie było niedziedziczne. Fideiussio nadawała się do poręczania za wszelkie zobowiązania i była dziedziczna.

Odpowiedzialność poręczyciela miała charakter akcesoryjny. Rozliczał się z dłużnikiem za skargą z tytułu zlecenia.

WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA

1. Spełnienie świadczenia zgodnie z jego treścią lub wypełnienie obowiązku odszkodowawczego powstałego w miejsce niewykonanego świadczenia

Zobowiązanie umarza się przede wszystkim przez spełnienie tego, co jest należne.

Przy aktach formalnych stricti iuris wymagane było formalne zwolnienie dłużnika za zobowiązania poprzez actus contrarius: acceptilatio, solutio per aes et libram. Jeżeli dłużnik nie został formalnie zwolniony ze zobowiązania, wierzyciel mógł ponownie pozwać go o spełnienie świadczenia, ale pretor przyznawał dłużnikowi exceptio doli.

1. Niemożność następcza świadczenia niezawiniona przez dłużnika

2. Świadczenie w miejsce wypełnienia (datio in solutum)

3. Potrącenie – wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności; możliwe, jeżeli są one wymagalne i jednorodzajowe. W prawie rzymskim dokonywano potrącenia za pomocą kontraktu werbalnego, obowiązek dokonywania potrącenia ex lege mieli bankierzy i nabywcy majątku na publicznej licytacji (jeżeli nie dopełnili tego obowiązku narażali się na zarzut pluris petitio)

4. Odnowienia – przemiana zobowiązania istniejącego w nowe zobowiązanie dokonywana za pomocą kontraktu werbalnego lub literalnego

   1. inter easdem personas: nie ulegały zmianie strony zobowiązania a jedynie zmieniano jego podstawę

   2. inter novas personas: zmiana stron zobowiązania, odpowiednik dzisiejszej instytucji cesji wierzytelności i przejęcia długu

5. Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego

6. Zwolnienie z długu

7. Rozwiązanie umowy

8. Wygaśnięcie zobowiązania z przyczyn wskazanych w treści zobowiązania

9. Ziszczenie się warunku rozwiązującego lub upływ czasu, na jaki zostało zawarte zobowiązanie

10. Zrealizowanie celu umowy

11. Confusio

12. W niektórych przypadkach śmierć dłużnika lub wierzyciela. Zobowiązania kontraktowe były z reguły dziedziczne, chyba że były to kontrakty ściśle oparte na zaufaniu (zlecenie, spółka) albo z treści zobowiązania wynikało, że miało być wykonane przez konkretną osobę. Zobowiązania deliktowe były niedziedziczne po stronie dłużnika (sprawcy deliktu), z reguły dziedziczne po stronie poszkodowanego, za wyjątkiem np. odpowiedzialności za iniuria

Kontrakty

1. Zawierane poprzez wręczenie rzeczy (re)-realne

2. Zawierane poprzez wypowiedzenie określonych słów (verbis)-werbalne

3. Zawierane poprzez pismo (litteris) – literalne

4. Zawierane poprzez samo porozumienie (consensu)- konsensualne

D. 2.14.1.3 (Ulp. 12 ad ed.): Słowo oznaczające porozumienie ma znaczenie generalne i odnosi się do wszystkich porozumień, między osobami dokonującymi jakiejś czynności albo ustalającymi coś miedzy sobą: mówimy o porozumieniu, gdy osoby z różnych miejsc zbierają się w jednym miejscu i z różnych pobudek wewnętrznych ustalają jedno, czyli pozostają zgodni co do jakiejś sententia. Tak więc jest słuszne, że słowo porozumienie (consensus) ma znaczenie generalne jak to zgrabnie ujął Pedius nie ma kontraktu, nie ma zobowiązania, które nie opiera się na porozumieniu między stronami, niezależnie od tego, czy zobowiązanie powstaje przez wydanie rzeczy czy wypowiedzenie określonych słów.

Kontrakty realne

Pożyczka (mutuum)

Wywodziła się z nexum archaicznego aktu per aes et libram (mancipatio określonej ilości kruszcu potem monet)-dłużnik poddawał się egzekucji na wypadek, gdyby nie zwrócił pożyczki. Do dochodzenia roszczeń z nexum służyła legis actio per manus iniectionem.

W prawie klasycznym kontrakt mutuum – wierzyciel przenosi na dłużnika własność określonej ilości rzeczy zamiennych a dłużnik zobowiązuje się zwrócić po upływie terminu pożyczki taką samą ilość takich samych rzeczy tego samego gatunku. Zobowiązanie jednostronne stricti iuris.

Zawarcie kontraktu następowało w momencie przeniesienia na własność dłużnika przedmiotu pożyczki i od tego momentu ryzyko przypadkowej utraty przedmiotu pożyczki ponosił dłużnik.

Przedmiotem pożyczki mogły być pieniądze albo inne rzeczy zamienne, które można policzyć zważyć lub zmierzyć (numero, pondere, misura).

Pożyczkodawca żądał zwrotu pożyczki za pomocą:

• condictio certae creditae pecuniae – jeżeli przedmiotem były pieniądze

• condictio certae creditae rei – jeżeli przedmiotem były inne rzeczy zamienne

Pożyczka miała charakter przyjacielski. Odsetki musiały być zastrzeżone osobnym kontraktem werbalnym tzw. stipulatio usurarum. Już od czasów Ustawy XII Tablic ograniczenia w wysokości pobieranych odsetek.

s.c. Macedonianum – zakazywało udzielania pożyczek synom alieni iuris. Pożyczki udzielane takim osobom stanowiły zobowiązanie naturalne. Nawet potem jak syn stawał się sui iuris nie można było od niego zażądać zwrotu pożyczki.

Wyjątki od realnego charakteru pożyczki, kiedy dochodziło do zawarcia kontraktu pożyczki solo animo

1. Pieniądze, mające stanowić pożyczkę są zdeponowane u przyszłego pożyczkobiorcy; momentem zawarcia kontraktu pożyczki jest albo moment zezwolenia na używanie pieniędzy przez depozytariusza, albo spełnienie się warunku zawieszającego, jeżeli przy zawieraniu umowy depozytu deponens dodał do niej warunek, że jeżeli depozytariusz będzie chciał może używać zdeponowane pieniądze

2. Delegatio (przekaz):

   1. wierzyciel (delegans) poleca swojemu dłużnikowi (delegat) by ten przekazał pieniądze stanowiące dług jako pożyczkę osobie trzeciej (delegatarius) – dochodzi do zawarcia pożyczki między delegansem a delegatariuszem

   2. wierzyciel poleca osobie trzeciej (delegatariuszowi) by wziął pieniądze mające stanowić pożyczkę od jego dłużnika

3. Przekształcenie stosunku prawnego istniejącego między dłużnikiem lub wierzycielem w pożyczkę poprzez zwykłe pactum

Fenus nauticum (pecunia nautica, pecunia traiecticia) – pieniądze pożyczane na zakup towarów transportowanych drogą morską. Wierzyciel mógł żądać zwrotu takiej pożyczki tylko jeżeli statek szczęśliwie dopłynął do portu przeznaczenie (zwrot warunkowy si salva navem venit). W rzeczywistości bardziej kontrakt o charakterze inwestycyjnym niż pożyczka.

Różnice między fenus nauticum a zwykłą pożyczką:

• ryzyko przypadkowej utraty towarów w czasie podróży obciąża wierzyciela (periculum creditoris)

• odsetki mogą być zastrzegane nieformalnym pactum

• odsetki należą się tylko za okres podróży morskiej- stanowią więc wynagrodzenie za ryzyko, które ponosi wierzyciel a nie opłatę za korzystanie z kapitały jak w przypadku zwykłego kontrakty mutuum

• strony określały w umowie na jaki cel zostaną zużyte pieniądze i dokładną trasę podróży, często na statku płynął agent wierzyciela, który kontrolował, czy kontrakt jest należycie wykonywany

Użyczenie (commodatum)

Wywodziło się z fiducia cum amico contracta, czynności fiducjarnej, kiedy to właściciel rzeczy mancypował rzecz użyczającemu przenosząc własność rzeczy a w pactum fiduciae zastrzegano zwrot tej rzeczy.

W prawie klasycznym kontrakt commodatum, właściciel rzeczy przenosił nieodpłatnie na użyczającego detentio przedmiotu użyczenia a komodatariusz zobowiązywał się zwrócić tą rzecz w stanie niepogorszonym poza zużyciem wynikającym z normalnego używania po upływie terminu użyczenia.

Dający w użyczenie (commodans)

• nie mógł zabrać swojej rzeczy przed upływem terminu użyczenia, bo odpowiadał za kradzież rzeczy własnej (furtum rei sue)

• odpowiadał za dolus i culpa lata

• posługiwał się actio commodati directa

Biorący w użyczenie (commodatarius)

• używał rzeczy (bez prawa do pobierania pożytków) zgodnie z umową lub zgodnie z jej naturalnym przeznaczeniem (inaczej odpowiadał za kradzież używania furtum usus)

• odpowiadał za omnis culpa i był obciążony custodią

• zwracał rzecz w stanie niepogorszonym poza zużyciem wynikającym z normalnego korzystania

• posługiwał się actio commodati contraria

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary.

Przechowanie (depositum)

Wywodziło się z fiducia cum amico contracta, czynności fiducjarnej, kiedy to właściciel rzeczy mancypował rzecz użyczającemu przenosząc własność rzeczy a w pactum fiduciae zastrzegano zwrot tej rzeczy na każde żądanie właściciela.

W prawie klasycznym kontrakt depositum: deponens przenosił na depozytariusza detentio rzeczy oznaczonej indywidualnie a depositarius zobowiązywał się do nieodpłatego jej przechowania i zwrotu na każde żądanie deponensa.

Depozytariusz odpowiadał za dolus i culpa lata, nie mógł używać przedmiotu depozytu (popełniał wówczas kradzież używania furtum usus). Deponensowi przysługiwała actio depositi directa, depositarius miał actio depositi contraria.

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary.

Szczególne rodzaje depozytu

1. Depozyt nieregularny (depositum irregulare)-jego przedmiotem były rzeczy zamienne, głównie pieniądze, wręczeniu towarzyszyło przejście prawa własności tej rzeczy

2. Depozyt konieczny (depositum miserabile)- w sytuacji zagrożenia dla życia deponenta, depositarius odpowiadał na podwójną wartość rzeczy, jeżeli nie zwrócił depozytu

3. Depozyt sekwestrowy-przechowanie rzeczy spornej na czas procesu; depositarius miał ochronę interdyktalną.

Zastaw ręczny (pignus)

Wywodził się z fiducia cum creditore contracta, czynności fiducjarnej, kiedy to właściciel rzeczy mancypował rzecz wierzycielowi tytułem zabezpieczenia jego wierzytelności a w pactum fiduciae zastrzegano zwrot tej rzeczy po spłacie długu.

W prawie klasycznym kontrakt realny pignus: dłużnik (zastawca) przenosił na wierzyciela detentio przedmiotu zastawu a wierzyciel (zastawnik) zobowiązywał się do zwrotu tej rzeczy po spłacie długu.

Zastawca nie mógł odebrać swojej rzeczy przed spłatą długu pod rygorem odpowiedzialności za furtum rei suae. Zastawnik nie mógł używać przedmiotu zastawu – popełniał w takim przypadku furtum usus. Jeżeli strony zawarły odrębną umowę (pactum antichreticum) na mocy której zastawca pozwolił wierzycielowi korzystać z przedmiotu zastawu i zaliczanie uzyskanych w ten sposób korzyści na poczet spłaty długu, wówczas zastawnik nie popełniał kradzieży. Zastawnik odpowiadał za custodia ale miał ochronę interdyktalną.

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary. Strony miały do dyspozycji actio pigneraticia directa i actio pigneraticia contraria.

Kontrakty werbalne

Wywodziły się z archaicznego kontraktu sponsio, dostępnego tylko dla obywateli rzymskich, kiedy to wierzyciel zapytywał dłużnika „czy przyrzekasz dać mi....” (spondesne mihi.....dare?) i dłużnik odpowiadał „przyrzekam” (spondeo). Sponsio było czynnością abstrakcyjną, wierzytelności dochodzone były za pomocą legis actio per iudicis arbitrive postulationem.

Z biegiem czasu pretor zaczął też dopuszczać użycie innych słów (dare, promittere etc.) i kontrakt ten stał się dostępny dla peregrynów. Zawarcie kontraktu wymagało jednoczesnej obecności stron i udzielenia odpowiedzi bezpośrednio po zadaniu pytania. Czasownik użyty w pytaniu powinien pojawić się w odpowiedzi, odpowiedź powinna być zgodna z pytaniem.

Zobowiązania z takich kontraktów werbalnych były zobowiązaniami jednostronnymi, stricti iuris i abstrakcyjnymi. Do dochodzenia roszczeń z takich przyrzeczeń służyły

• condictio certae creditae pecuniae

• condictio certae rei

• actio ex stipulatu

Do umorzenia zobowiązania dłużnika konieczny był akt formalny acceptilatio. Jeżeli dłużnik wykonał zobowiązanie, ale nie dokonano acceptilatio, dłużnik był nadal formalnie zobowiązany, ale gdyby wierzyciel pozwał go o ponowne spełnienie świadczenia, pretor chroniłby dłużnika poprzez exceptio doli.

Potencjalnie każde świadczenie mogło być treścią stypulacji. W treści stypulacji nie ujawniana była causa więc teoretycznie nawet jeżeli strony działały w błędzie albo causa nie istniała zobowiązanie jest ważne. Remedia

1. Warunek w pytaniu

2. Wskazywanie causa w treści stipulatio

3. Exceptio doli

4. Exceptio non numerate pecuniae-zarzut z tytułu niewypłaconych pieniędzy, przerzucała na domagającego się wykonania zobowiązania obowiązek udowodnienia, że pieniądze, których domaga się od pozwanego, zostały mu wcześniej wypłacone. Użyteczne tam gdzie nie można użyć exceptio doli. Podobny charakter miała querela non numeratae pecuniae i zarzut z tytułu niedostarczonego towaru exceptio mercis non traditae.

Zastosowanie stypulacji

1. dotis promissio-przyrzeczenie przekazania posagu, w prawie klasycznym stypulacja posagowa była kauzalna

2. Zastrzeżenie odsetek przy pożyczce

3. novatio: przekształcenie zobowiązania z innej podstawy w zobowiązanie stypulacje (kauzalność) lub zmiana stron zobowiązania, terminu wykonania zobowiązania, dodanie poręczenia

4. Stipulatio Aquiliana – służyła do dokonania ostatecznego rozliczenia między stronami

Quidquid te mihi ex quacumque causa dare facere oportet, oportebit....quarumque rerum mihi tecum actio...petitio...persecutio est erit...tantam pecuniam mihi dari spondes?

„Cokolwiek powinienieś z jakiejkolwiek przyczyny mi dać lub uczynić, w jakiejkolwiek sprawie będę miał przeciwko tobie skargę, żądanie, możliwość prowadzenia postępowania, czy przyrzekasz dać mi tyle pieniędzy?

Quidquid tibi hodierno die per Aquilianam stipulationem spopondi, id omne habesne acceptum? „Czy to wszystko, co przyrzekłem ci dziś stypulacją akwiliańską, otrzymałeś i przyjąłeś? Habeo acceptum. Otrzymałem i przyjąłem.

D. 2.15.4 Stypulacja Akwiliańska prowadzi do nowacji i umorzenia wszelkich poprzednich zobowiązań i sama jest umarzana przez acceptiliatio.

1. Stipulatio poenae – zastrzeżenie kary umownej w zobowiązaniu

2. Wykreowanie zobowiązania solidarnego

3. Udzielenie poręczenia

   1. sponsio, fidepromissio : do poręczania zobowiązań z kontraktów werbalnych, tylko dla obywateli rzymskich, niedziedziczne, odpowiedzialność ograniczona 2letnim terminem, współporęczyciele nie byli traktowani jak dłużnicy solidarni

   2. fideiussio: do poręczania wszelkich zobowiązań, dostępne też dla peregrynów, dziedziczne, odpowiedzialność nieograniczona w czasie, współporęczyciele traktowani jak dłużnicy solidarni (od Hadriana mogli prosić o beneficium divisionis)

W prawie klasycznym praktyka sporządzania dokumentu ze sporządzonej stypulacji (cautio). Z czasem cautio zaczyna nabierać coraz większego znaczenie. Pod koniec V w n.e. na mocy konstytucji cesarza Leona uznano, że dokument sporządzony ze stypulacji jest wystarczającym dowodem zawarcia zobowiązanie.

Inne kontrakty werbalne:

• dotis dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu)

• iusiurandum liberti (przysięga składana przez wyzwoleńca patronami ad świadczenia określonych usług z tytułu prawa patronatu, składana pod przysięgą jeszcze przed wyzwoleniem).

Kontrakty literalne

Zawierane poprzez fikcyjne wpis do księgi rachunkowej (codex accepti et expensi). Wpisy te mogły mieć dwojaki charakter:

1. Nomina arcaria – potwierdzały istnienie zobowiązania, nie były właściwym kontraktem

2. Nomina transcripticia- tworzyły nowe zobowiązanie, powstawały przez wpis fikcyjnej wypłaty pieniędzy na rzecz dłużnika w księdze wierzyciela i analogiczny wpis przyjęcia pieniędzy od wierzyciela w księdze dłużnika. Kontrakt powstający z takiego wpisu nazywano expensilatio i rodził zobowiązanie abstrakcyjne powstające przez sam wpis do księgi rachunkowej. Pełnił funkcje nowacyjne: mógł powodować zmianę podstawy zobowiązania (transcriptio a re in personam) albo zmianę stron w zobowiązaniu (transcriptio a persona in personam).

3. Skrypty dłużne chirographae i syngraphae.

Kontrakty konsensualne

Kupno sprzedaż (emptio venditio)

W prawie archaicznym sprzedaż była formalnym aktem rozporządzającym (przenosiła własność) –mancipatio per aes et libram. Sprzedawca był zobowiązany do udzielenia kupującemu wsparcia (auctoritas) w procesie, jeżeli ten został pozwany przez osobę trzecią z rei vindicatio. Jeżeli sprzedawca odmówił auctoritas albo pomimo jej udzielenia kupujący utracił rzecz, kupujący mógł pozwać sprzedawcę z actio auctoritati na podwójną wartość rzeczy.

W prawie klasycznym kupno sprzedaż było kontraktem konsensualnym, dwustronnym, równoczesnym, dobrej wiary. Istotą kontraktu było porozumienie stron, co do essentialia negotii umowy, jakimi były towar i cena.

Towar (merx)

Towarem mogła być każda rzecz dopuszczona do obrotu (in commercio), już istniejąca lub przyszła. W odniesieniu do rzeczy przyszłej umowa ta mogła mieć formę:

1. Emptio spei (kupno nadziei) – kontrakt losowy (aleatoryjny), zobowiązuje kupującego do zapłaty ceny, niezależnie od tego, czy rzecz przyszła powstała czy nie, gdyż kupujący nabywa jedynie szansę na uzyskanie czegoś w przyszłości np. kupno ryb, które miały być złowione lub upolowanej zwierzyny

2. Emptio rei speratae (kupno rzeczy przyszłej) – kontrakt zawierany pod warunkiem zawieszającym „jeżeli rzecz powstanie w przyszłości”, tak więc jeżeli rzecz nie powstała umowa nie dochodziła do skutku; jeżeli sprzedawca swoim działaniem podstępnie doprowadził do nie powstania rzeczy przyszłej, był zobowiązany tak jakby ta rzecz przyszła powstała

Cena (pretium)

W odniesieniu do ceny juryści dyskutowali następujące problemy:

1. Czy cena musi się wyrażać w odliczonym pieniądzu, czy może być wyrażona w innej rzeczy (czy zamiana jest sui generis rodzajem umowy kupna sprzedaży) – zdaniem Prokulianów nie było to dopuszczalne (nie można wówczas odróżnić, kto jest kupującym a kto sprzedawcą, bowiem świadczenia stron są identyczne, tak więc nie wiadomo jaki jest zakres odpowiedzialności stron), zdaniem Sabinianów, którzy powoływali się na względy historyczne (w okresie zanim powstał pieniądz zamiana była jedyną formą wymiany dóbr i usług) było to dopuszczalne.

2. Czy cena musi być ustalona przez strony, czy może ją ustalić osoba trzecia – Labeo i Cassius opowiadali się za pierwszą opcją, Proculus dopuszczał również możliwość by cenę ustalała osoba spoza kontraktu

Zawarcie kontraktu powodowało jedynie skutki obligacyjne, kupujący nie stawał się właścicielem rzeczy a jedynie nabywał skargę do sprzedawcy o wydanie mu towaru. W związku z tym należało ustalić, kogo obciąża ryzyko przypadkowej utraty rzeczy oznaczonej indywidualnie od momentu zawarcia kontraktu, do momentu wydania rzeczy kupującemu: zasada periculum jest emptoris, ryzyko to obciążało kupującego. Zgodnie z zasadą czyje ryzyko, tego korzyści (commodum eius esse debet, cuius periculum est), od momentu zawarcia umowy kupujący miał prawo do pożytków, jakie przynosiła taka rzecz oznaczona indywidualnie.

Sprzedawca od momentu sprzedaży był zobowiązany do takiej staranności jak diligens pater familias. Sporne jest, czy odpowiadał za custodia.

Kupujący miał do dyspozycji actio empti, sprzedawca actio venditi.

Wady rzeczy sprzedanej

1. Wady prawne: dotyczą stanu prawnego rzeczy tj. rzecz jest własnością osoby trzeciej a nie sprzedawcy albo rzecz jest obciążona prawem na rzeczy cudzej skutecznym erga omnes

2. Wady fizyczne: dotyczą stanu fizycznego rzeczy, wady te mogą być

   • Jawne (kupujący z łatwością może je dostrzec)

   • Ukryte (wszystkie wady, które nie są jawne)

Odpowiedzialnośc za wady prawne

Przy sprzedaży mancypacyjnej wyrażała się w obowiązku udzielenia auctoritas i odpowiedzialności in duplum na wypadek utraty rzeczy przez kupującego z powodu jej wady prawnej. Przy emptio venditio początkowo nie było takiej odpowiedzialności, ale zwyczajowo strony zawierały stypulację na podwójną wartość rzeczy, którą miał zapłacić sprzedawca, gdyby kupujący utracił rzecz wskutek ewikcji. Z biegiem czasu nawet w braku takiej stypulacji zaczęto uznawać, że sprzedawca ponosi taką odpowiedzialność i odpowiedzialność ta stała się elementem naturalnym kontraktu.

Odpowiedzialność za wady fizyczne

Za wady jawne sprzedawca nie odpowiadał, bo kupujący powinien obejrzeć rzecz.

Za wady ukryte sprzedawca początkowo odpowiadał tylko wtedy, jeżeli działał podstępnie, tzn. kiedy o nich wiedział i zataił je przed kupującym albo zapewniał o nieistniejącej właściwości rzeczy.

Odpowiedzialność za wady ukryte niezależnie od wiedzy o nich sprzedawcy została po raz pierwszy wprowadzona w edykcie edylów kurulnych w odniesieniu do sprzedaży niewolników i zwierząt jucznych na targowisku. Motywem wydania edyktu były notoryczne oszustwa sprzedawców. Edykt obowiązywał tylko na targowisku i początkowo dotyczył tylko sprzedaży niewolników i zwierząt pociągowych oraz ściśle określonych wad. Sprzedawca był zobowiązany poinformować kupującego o określonych wadach towaru i jeżeli tego nie zrobił odpowiadał na podstawie edyktu, nawet, jeżeli sam nie wiedział o istnieniu takich wad. W pierwszym rzędzie miał zadeklarować quid morbi vitiive sit (ciężkie choroby i wady fizyczne). Wadę stanowiło również to, że niewolnik ma skłonność do ucieczek lub wałęsania się (servus fugitivus lub erro), że na niewolniku ciąży odpowiedzialność noksalna, że usiłował popełnić samobójstwo, że był używany do walki z dzikimi zwierzętami na arenie, że był skazany na więzienie lub wygnanie albo na mocy konstytucji cesarskich nie można go wyzwolić. Wadą bydła był np. fakt, że jest nieposłuszne i nie chce chodzić w kieracie albo kastracja.

Z biegiem czasu rozszerzono tą odpowiedzialność na wszystkie przypadki umowy kupna sprzedaży i stała się ona elementem naturalnym kontraktu. Edykt dawał do dyspozycji dwie skargi:

• actio redhibitoria (o odstąpienie od umowy, można było ją wnieść w ciągu 6 miesięcy)

• actio quanti minoris (o obniżenie zapłaconej ceny, można było ją wnieść w ciągu 12 miesięcy).

Najem (locatio conductio)

Kontrakt podobny do kupna sprzedaży, dwustronny, równoczesny dobrej wiary: jedna strona płaciła cenę, druga dawała rzecz do używania, świadczyła usługi lub pracę.

Najem rzeczy (locatio conductio rei)

Wynajmujący (locator) zobowiązywał się wydać najemcy (conductor) rzecz oznaczoną indywidualnie (res) w zamian za określone wynagrodzenie (merx). Locator miał obowiązek utrzymania rzeczy w stanie nadającym się do używania, ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy. Przysługiwała mu actio locati. Conductor miał obowiązek korzystać rzeczy zgodnie z umową i zwrócić ją w stanie niepogorszonym poza zużyciem wynikającym z normalnego korzystania po zakończeniu umowy najmu. Przysługiwała mu actio conducti.

Najem dzieła (locatio conductio operis)

Najemca (conductor) zobowiązywał się wykonać (opus faciendi) dla wynajmujacego (locator) określone dzieło z materiału dostarczonego przez wynajmującego (res), w zamian za umówione wynagrodzenie (merx). Najemca wykonywał swoje zobowiązanie w momencie dostarczenia dzieła wynajmującemu. Niektóre kategorie najemców (krawiec, czyściciel odzieży) byli zobowiązani do custodia.

Najem pracy (locatio conductio operarum)

Pracowik (locator) zobowiązywał się względem pracodawcy (conductor) świadczyć określoną pracę (opera), w zamian za umówione wynagrodzenie (merx). Jeżeli locator wyrażał gotowość wykonania umówionej pracy zgodnie z umową, ale nie mógł tego zrobić z przyczyn od niego niezależnych przysługiwało mu prawo do żądania umówionego wynagrodzenia za pomocą actio locati.

Lex Rhodia de iactu: jeżeli w czasie podróży morskiej, w celu uniknięcia grożącego wszystkim niebezpieczeństwa część ładunku została zrzucona do morza, właściciele uratowanych ładunków i właściciel statku byli zobowiązani do wynagrodzenia właścicielom wyrzuconych towarów poniesionych strat. Osoby, których towary zostały wyrzucone miały skargę do armatora (actio locati), który następnie występował do osób, których ładunki ocalały o zwrot przypadających na nich części (actio conducti). Uzasadnienie: jest aequissimum, żeby uczynić wspólnym uszczerbek w stosunku do tych, których własność została ocalona poprzez poświęcenie własności innych.

Zlecenie (mandatum)

Zleceniodawca (mandans) polecał zleceniobiorcy (mandatarius) wykonanie określonej czynności. Czynność ta musiała leżeć w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej, nie mogła leżeć wyłącznie w interesie zleceniobiorcy, bo wówczas traktowano całą sytuację jako niewiążące consilium.

Mandatarius była zastępcą pośrednim zleceniodawcy, wykonując zlecenie występował wobec osób trzecich we własnym imieniu i na własny rachunek a następnie rozliczał się z mandansem przenosząc na niego skutki dokonanych przez siebie czynności. Mandat był więc czysto wewnętrzną relacją między stronami kontraktu i nie rodził skutków wobec osób trzecich. Zleceniodawcy przysługiwała actio mandati directa o wykonanie zlecenia zgodnie z jego treścią, zleceniobiorca miał actio mandati contraria o zwrot kosztów wykonanego zlecenia.

Mandatarius musiał wykonywać zlecenie zgodnie ze wskazówkami zleceniodawcy, jeżeli przekroczył granicę zlecenia, wówczas

• zdaniem Sabinanów tracił prawo do żądania rozliczenia tego zlecenia, czyli do wniesienia actio mandati contraria, nawet jeżeli był gotów rozliczyć się z mandansem zgodnie z treścią zlecenia

• zdaniem Prokulianów mógł żadać rozliczenia zlecenia ale tylko w jego granicach zakreślonych pierwotnie przez mandansa

Zlecenie było kontraktem ściśle opartym na zaufaniu między stronami. Wygasało wskutek śmierci którejkolwiek ze stron.

• Jeżeli zmarł zleceniodawca a zleceniobiorca, nie wiedząc o śmierci, kontynuował wykonanie zlecenia, to mimo wygaśnięcia zlecenia w momencie śmierci, rozliczał się ze spadkobiercami z actio mandati contraria

• Jeżeli zmarł zleceniodawca a zleceniobiorca, mimo iż wiedział o jego śmierci, kontynuował wykonanie zlecenia, traktowany był jako osoba prowadząca cudze sprawy bez zlecenia (negotiorum gestor) i rozliczał się ze spadkobiercami z actio negotiorum gestorum contraria.

Zasądzenie z actio mandati contraria powodowało infamię.

Zlecenie było nieodpłatne. Z czasem zwyczajowo ustanawiano dla zleceniobiorcy jakieś honorarium, które od czasów pryncypatu mogło być dochodzone w postępowaniu extra ordinem.

Mandatum qualificatum: zlecenie udzielenia pożyczki osobie trzeciej; pełniło funkcję analogiczną do poręczenia, ponieważ pożyczkodawca miał nie tylko skargę o zwrot pożyczki do osoby trzeciej pożyczkobiorcy, ale również mógł pozwać zleceniodawcę z actio mandati contraria o zwrot kosztów wykonania zlecenia (równowartość udzielonej pożyczki).

Spółka (societas)

Istotą kontraktu jest porozumienie się dwóch lub większej liczby osób, co do określonego współdziałania (wniesienie wkładów) w celu osiągnięcia jakiejś korzyści, wspólnej dla wszystkich uczestników. Wkładem do spółki mógł być majątek, ale także praca wspólnika oraz jego dobre imię, znajomości, operatywność, także gotowośc podejmowania ryzyka przy realizacji celu spółki.

Jak podaje Gaius pierwsze spółki tworzone były na wzór archaicznego consortium ercto non cito (wspólnota spadkowa powstająca po śmierci pater familias, kiedy to jego sui heredes nie dzielili majątku spadkowego tylko kontynuowali prowadzenie wspólnego gospodarstwa) w postępowaniu przed pretorem za pomocą certa legis actio. W prawie klasycznym istniała duża różnorodność spółek:

Societas omnium bonorum - spółka wszystkich majątków teraźniejszych i przyszłych, obejmowała wszystko cokolwiek nabywali wspólnicy z jakiegokolwiek tytułu, także w drodze spadku i darowizny, nabytki te automatycznie stawały się współwłasnością wspólników (transitus legalis), wywodziła się ze spółek tworzonych na wzór consortium.

Societas alicuius negotiationis – spółka służaca do prowadzenia określonego rodzaju negotiatio np. handlu niewolnikami

Societas unius rei lub unius negotii – spółka co do pojedynczej rzeczy lub pojedynczej czynności

Societas questus – spółka co do zysku, tj. dochodów z zawieranych umów kupna sprzedaży i najmu; ilekroć strony nie określiły jaki typ spółki zawierają, domniemywano, że zawarły właśnie ten rodzaj spółki.

Celem societas omnium bonorum było administrowanie majątkiem wspólników, pozostałe rodzaje spółek były bardziej nastawione na prowadzenie działalności przynoszącej zyski, zdaniem niektórych wywodziły się one z edyktu pretora i ich ewolucja przebiegała niezależnie od societas omnium bonorum.

Spółka była wewnętrzną relacją między wspólnikami i jej zawarcie nie rodziło skutku dla osób trzecich. Na zewnątrz spółki każdy ze wspólników odpowiadał we własnym imieniu i na własny rachunek a następnie miał obowiązek rozliczyć się z pozostałymi wspólnikami, którym przysługiwała actio pro socio.

Do obowiązków każdego wspólnika należało:

• wniesienie przyrzeczonego wkładu w formie rzeczowej, pieniężnej lub świadczonych usług;

• prowadzenie spraw spółki z należytą starannością, taką jak przy prowadzeniu własnych spraw (culpa levis in concreto), w szczególności przestrzeganie postanowień umowy spółki i innych porozumień zawartych między wspólnikami;

• postępowanie zgodnie z zasadami dobrej wiary w stosunkach z innymi wspólnikami;

• informowanie pozostałych wspólników o stanie spraw spółki i samodzielnie podejmowanych przez siebie przedsięwzięciach, w tym złożenie odpowiednich rachunków i ewentualnie dodatkowych wyjaśnień;

• zapewnienie pozostałym wspólnikom udziału w zyskach i wynagrodzenie strat, które ponieśli przy prowadzeniu spraw spółki.

Katalog praw wspólników w spółce obejmował:

• prawo do części zysku odpowiadającej jego udziałowi w spółce; to uprawnienie wspólnika nie mogło być wyłączone na mocy porozumienia między wspólnikami, bowiem byłoby to sprzeczne z istotą spółki, której cel w założeniu musiał przynosić korzyści wszystkim jej uczestnikom; jeżeli wspólnicy nie postanowili inaczej, udziały w zyskach i stratach były równe, wspólnicy mogli ustalić, że udziały te nie były równe, jeżeli było to uzasadnione wartością wnoszonych wkładów; wspólnicy mogli również ustalić, że wspólnik będzie uczestniczył w innej części w zysku i w innej części w stracie, albo nawet wyłączyć całkowicie wspólnika od udziału w stracie, jeżeli było to uzasadnione szczególną wartością pracy świadczonej przez tego wspólnika

• prawo do zwrotu części wydatków poniesionych w toku prowadzenia spraw spółki, odpowiadającej udziałom pozostałych wspólników i prawo do zwolnienia go ze zobowiązań, zaciągniętych w toku prowadzenia spraw spółki, w części odpowiadającej udziałom pozostałych wspólników;

• prawo do odszkodowania za straty poniesione przypadkowo w toku prowadzenia spraw spółki;

• prawo do prowadzenia spraw spółki;

• prawo do kontroli interesów spółki; każdy wspólnik mógł żądać od wspólników prowadzących interesy spółki na własną rękę, złożenia szczegółowego sprawozdania i rachunków z zarządu;

• prawo do swobodnego dysponowania swoim udziałem;

• prawo do wypowiedzenia spółki w każdym momencie, bez względu na przeciwne postanowienia umów między wspólnikami, ale jeżeli wypowiedzenie wspólnika miało na celu pozbawienie wspólników jakiejś korzyści, która by im przypadła, gdyby spółka nadal istniała, albo nastąpiło w momencie dla spółki bardzo niekorzystnym, wspólnik był odpowiedzialny względem pozostałych socii;

• prawo do wytoczenia actio pro socio.

Spółka była kontraktem bardzo „nietrwałym” i bardzo łatwo ulegała rozwiązaniu

Zdarzeniami, które powodowały rozwiązanie spółki, niezależnie od woli wspólników były:

1. śmierć wspólnika lub, rodzące taki sam skutek w sferze prawa, jego capitis deminutio maxima lub media;

2. bankructwo wspólnika i sprzedaż jego majątku na publicznej licytacji;

3. spełnienie się warunku rozwiązującego, w przypadku jeżeli wspólnicy zastrzegli taki warunek albo upływ czasu, na jaki została zawiązana spółka;

4. niezależna od woli wspólników zmiana okoliczności faktycznych towarzyszących powstaniu spółki;

5. osiągnięcie zamierzonego celu spółki lub niemożność osiągnięcia zamierzonego celu spółki.

Przyczynami powodującymi rozwiązanie spółki z powodów leżących po stronie wspólników były:

1. porozumienie się wspólników, co do okoliczności rozwiązania istniejącego między nimi stosunku spółki ( dissensus );

2. faktyczne podjęcie przez wspólników samodzielnej działalności w oderwaniu od działań pozostałych wspólników, czyli sytuacja, w której wspólnicy zachowują się tak, jakby nie byli związani kontraktem spółki, choć nie podjęli w tej kwestii żadnych wspólnych ustaleń;

3. wystąpienie wspólnika ze spółki (renuntiatio), które, o czym była mowa wcześniej, powodowało rozwiązanie całej spółki;

4. wystąpienie wspólnika z actio pro socio.

Spółka była kontraktem opartym ściśle na zaufaniu między stronami, między wspólnikami istniało ius quemadmodum fraternitas i dlatego rozwiązywała się wskutek jakiejkolwiek zmiany w jej składzie osobowym (udziały nie były dziedziczne), zasądzenie z actio pro socio powodowało infamię, wspólnik zasądzony z actio pro socio miał prawo do beneficium competentiae tj. żądania by pozostawiono mu majątek niezbędny do egzystencji.

Szczególnym rodzajem spółki były spółki publikańskie, zwane w okresie późniejszym societas vectigalis-spółki prywatnych obywateli, który na podstawie kontraktu zawieranego z władzą państwową zobowiązywali się do wykonywania określonych zadań w zastępstwie władzy państwowej (pobieranie podatków, eksploatacja kopalń, organizacja publicznych inwestycji). Spółki te posiadały własny majątek, odrębną rachunkowość, wspólnicy odpowiadali solidarnie za zobowiązania spółki, udziały były dziedziczne.

Podobnie wspólnicy bankierzy, którzy prowadzili dla spółki odrębną rachunkowość (wspólny codex accepti et expensi) byli traktowani jako dłużnicy i wierzyciele solidarni w stosunkach z klientami. W w/w wypadkach jawność funkcjonowania spółek, ich składu osobowego i zakresu prowadzonej działalności umożliwiła wyjście poza czysto prywatny charakter tego kontraktu.

Rozszerzenie systemu kontraktowego

D. 50.16.19: W pierwszej księdze komentarza do edyktu pretora miejskiego Labeon ustalił, że co innego znaczy „działać” (aguntur), co innego „prowadzić sprawy” (gerantur) a co innego „zawierać umowy” (contrahuntur). Działanie uznał za termin ogólny odnoszący się zarówno do działania w uroczystej formie słownej jak i do czynności połączonych z wydaniem rzeczy, jak np. stypulacja lub wypłata pieniędzy. Umowa natomiast to zobowiązanie wzajemne (ultro citroque obligatio), które grecy nazywają synallagma, takie jak kupno sprzedaż, najem spółka. Prowadzenie spraw oznacza zaś rzecz zdziałaną bez uroczystej formy.

Cechą konstytuwną kontraktu wg Labeona jest WZAJEMNOŚĆ-jest to porozumienie stron, z którego wynikają dla stron wzajemne prawa i obowiązki. Taka koncepcja umożliwiła wyjście poza sztywny system nominalizmu kontraktowego

Labeon proponuje zmodyfikować skargę kontraktową poprzez umieszczenie w formułce praescriptio, w której będzie przedstawione, w jaki sposób stan faktyczny odbiega od typowego stanu faktycznego przewidzianego dla danej skargi.

Przypadki, w ktorych Labeon proponuje przyznać actio praescriptis verbis:

1. skarga kontraktowa nie może być zastosowana, bowiem nie ziścił się warunek zawieszający (lub ziścił się warunek rozwiązujący), ale to nie ziszczenie się lub ziszczenie się warunku wynikało z przyczyn leżących po jednej ze stron umowy. Ulpian w analogicznej sytuacji przyznawał skargę z kontraktu

2. sprzedaż zawarta pod warunkiem rozwiązującym potestatywnym (jeżeli kupującemu nie spodoba się towar to będzie mógł odstąpić od umowy) - pactum displicentiae, kiedy to kupujący odstąpił od sprzedaży ale wcześniej uzyskał jakąś korzyść z rzeczy, którą kupił na próbę (sprzedano na próbe konie, nabywca wygrał nimi wyścig a potem nie chce kupić)

3. umowa stron zawiera elementy wielu umów nazwanych (poproszony p pożyczkę dał rzecz, żeby potrzebujący ją sprzedał a pieniądze uzyskane ze sprzedaży zatrzymał jako pożyczkę: jeżeli nie doszło do sprzedaży lub rzecz została sprzedana a potrzebujący nie wziął pożyczki)

Ariston z kolei proponował actio civilis incerti w przypadku umów wzajemnych, gdy jedna ze stron już spełniła swoje świadczenie. Pozwalało na szersze przyznanie ochrony niż koncepcja Labeona. Labeon udzielał skargi, kiedy umowa była podobna do jakiegoś kontraktu nazwanego, natomiast Ariston udzielał jej w przypadku umów wzajemnych, kiedy jedna ze stron spełniła już swoje świadczenie (odejście od konsensualizmu na rzecz realności).

Późniejsi juryści połączyli te dwie koncepcje i powstała actio civilis incerti zwana też praescriptis verbis, która była skargą dobrej wiary i przysługiwała w umowie o świadczenie wzajemne, gdy jedna ze stron już spełniła swoje świadczenie.

Kontrakty realne nienazwane (contractus reales innominati)

Odpowiedzialność oparta na przekonaniu, że umowa wzajemna rodzi zobowiązanie dopiero po wykonaniu świadczenie przez jedną stronę- charakter zbliżony do kontraktów realnych. W momencie zawarcia kontraktu jedna ze stron spełniała swoje świadczenie wzajemne i tym samym powstawało jednostronne zobowiązanie drugiej strony do spełnienia świadczenia wzajemnego. Początkowo takie umowy chroniono jedynie przyznając skargę o zwrot spełnionego świadczenie (condictio ob rem dati, condictio causa data causa non secuta, actio doli, actio in factum), na późniejszym etapie zaczęto przyznawać skargę o wykonanie świadczenia wzajemnego actio praescriptis verbis. W prawie justyniański 4 typy contractus reales innominati

1. do ut des (daję, żebyś dał)-przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy

2. facio ut des (czynię, żebyś dał)-wykonanie jakiejś czynności w zamian za przeniesienie własności jakiejś rzeczy

3. facio ut facias (czynię, żebyś czynił)-wykonanie jakiejś czynności w zamian za wykonanie innej czynności

4. do ut facias (daję, żebyś uczynił)-przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakiejś czynności

np. zamiana, kontrakt estymatoryjny (aestimatum-oddanie oszacowanej rzeczy jakiejś osobie, żeby ją sprzedała), ugoda (transactio), precarium

PACTA

Były to nieformalne porozumienia między stronami. Zasada ex nudo pacto actio non contrahitur a więc nie dawały podstawy do przyznania skargi. Pretor uznawał, że takie porozumienia mi, między stronami winny być przestrzegane stąd, jeżeli takie pactum było dodane do jakiegoś stosunku prawnego chronionego przez prawo, przyznawał z tytułu takiego pactum zarzut procesowy (exceptio pacti).

Pacta pretoria

1. Constitutum debiti – nieformalna umowa o wykonanie świadczenie już istniejącego, skarga actio de pecunia constituta

   1. c.d. proprii – dotyczyło własnego długu

   2. c.d. alieni-dotyczyło długu osoby trzeciej

2. Receptum argentarii-poręczenie bankiera za dług swojego klienta wobec osoby trzeciej, akarga actio recepticia

3. Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum-oświadczenie armatorów statków, właścicieli zajazdów lub stajen o przyjęciu zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy wniesione na teren ich przedsiębiorstwa, początkowo odpowiedzialność obejmowała także vis maior, Labeon zawęził do custodia. Skarga actio de recepto

4. Pactum de iureiurando-nieformalna umowa o złożenie przysięgi w postępowaniu sądowym, skarga actio de iureiurando lub exceptio iurisiurandi

Pacta legitima

Uzyskały ochronę na mocy konstytucji cesarskich

1. Pactum dotale – nieformalna umowa o ustanowienie posagu

2. Donatio-nieformalna umowa darowizny

3. Compromissum – nieformalna umowa o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie arbitra

Rozszerzanie systemu kontraktowego prowadziło do uznania, że porozumienie stron mające na celu powstanie między nimi stosunku zobowiązaniowego takie zobowiązanie rodzi..

Obligationes quasi ex contractu

Kategoria wyodrębniona przez glosatorów. Kompilatorzy justyniańscy używali sformułowania „zobowiązywac się jakby z kontraktu”

1. Negotiorum gestio-prowadzenie cudzych spraw bez zgody zainteresowanego (dominus negotii). Działania negotiorum gestora winny być podjęte w interesie dominus negotii i winny być dla niego użyteczne (muszą być związane z jego sprawami i muszą istnieć perspektywy na ich pomyślne zakończenie). Podejmując się prowadzenie spraw dominus negotii prowadzący cudze sprawy bez zlecenia winien starać się poinformować dominus negotii o swoich działaniach a działanie już podjęte doprowadzić do końca. Jeżeli dominus negotii zatwierdził jego działania negotiorum gestio przekształcało się w zlecenie. Negotiorum gestor był zastępcą pośrednim dominus negotii. Dominus negotii miał skargę actio negotiorum gestorum directa o przekazanie mu wszelkich korzyści, które gestor uzyskał prowadząc jego sprawy a gestor miał actio negotiorum gestorum contraria o zwrot kosztów zarządu majątkiem gestora. Ponieważ negotiorum gestor prowadził sprawy dominus negotii nieodpłatnie odpowiadał za dolus i culpa lata, chyba, że jego działania wykraczały poza zakres zwykle prowadzonej przez dominus negotii działalności, wowczas odpowiadał takze za szkody spowodowane wydarzeniami przypadkowymi (D. 3.5.10 Jeżeli prowadzisz sprawy nieobecnego, który o tym nie wie odpowiadasz za dolus i culpa lata. Jednak Proculus twierdzi, że czasami odpowiada się również za przypadek, np. wówczas, gdy w imieniu nieobecnego rozpoczynasz nową działalność, której on nie zwykł prowadzić, np. kupujesz niewyuczonych niewolników lub wchodzisz w jakieś interesy-jeśli bowiem z tego tytułu powstanie strata, obciąży ona ciebie, zyska natomiast przypadnie nieobecnemu; jeśli natomiast powstanie zarówno jakiś zysk jak i strata, nieobecny powninien potrącić zysk ze stratą).

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary

1. Tutela-podstawą odpowiedzialności jest podjęcie się przez tutora prowadzenia spraw pupila. Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary. Skarga actio tutelae directa i contraria

2. Legatum-legat o skutku zobowiązującym per damnationem i sinendi modo. W procesie legisakcyjnym legatariusz miał legis actio per manus iniectionem, w procesie formułkowym actio ex testamento. Zobowiązanie jednostronne stricti iuris

3. Solutio indebiti-zobowiązanie powstałe ze spełnienia nienależnego świadczenia

Świadome przyjęcie nienależnego świadczenia stanowiło delikt kradzieży, natomiast, jeżeli przyjmujący świadczenie działał w dobrej wierze, był on obowiązany do zwrotu tego świadczenia.

Skarga condictio indebiti. Rzymianie nie mieli generalnej koncepcji bezpodstawnego wzbogacenia, ale przyznawali różne typy condictiones w poszczególnych jego przypadkach, kiedy ktoś uzyskał korzyść majątkową, która mu się nie należała.

• Condictio ob rem dati i condicito causa data causa non secuta-przy kontraktach wzajemnych contractes reales innominati o zwrot spełnionego świadczenia, jeżeli druga strona odmawiała spełnienia swego świadczenia wzajemnego

• Condictio ob turpem causam – o zwrot przysporzenia wręczonego, aby ktoś powstrzymał się od popełnienia czynu niezgodnego z prawem lub dobrymi obyczajami albo wykonał swój obowiązek prawny

• Condictio furtiva – przeciwko złodziejowi

• Condictio sine causa-o zwrot świadczenia spełnionego bez podstawy prawnej, albo gdy jego podstawa prawna była negatywnie oceniana w prawie pretorskim

Delikty-czyny niedozwolone

Rozróżnienie:

1. Crimina (zbrodnie) – godzą w interesy ogółu, karane w trybie publicznym

2. Delicta (delikty) – godzą w interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób, karane w trybie prywatnym; rodzą odpowiedzialność sprawcy w postaci obowiązku zapłaty kary umownej poszkodowanemu lub osobie, która wystąpi z actio popularis

W czasach archaicznych miała zastosowanie talion. Stopniowo ograniczany na rzecz zapłaty kary pieniężnej. W okresie cesarstwa system odpowiedzialności publicznoprawnej realizowany w procesie kognicyjnym.

FURTUM

Ustawa XII Tablic

Znała kradzież jawną i niejawną.

Kradzież jawna (furtum manifestum): złodziej złapany na gorącym uczynku lub w miejscu popełnienia kradzieży z rzeczą. Jeżeli kradł w nocy mógł być zabity, w dzień tylko, jeżeli bronił się niebezpiecznym narzędziem a okradany podniósł krzyk. Kara publiczna: chłosta i oddanie pod władzę poszkodowanemu lub w wypadku niewolnika śmierć. Pretorzy wprowadzają karę prywatną w wysokości 4-rokrotnej wartości skradzionej rzeczy (in quadruplum)

Kradzież niejawna (furtum niec manifestum): każda kradzież, która nie była jawna. Zarówno Ustawa XII Tablic jak i prawo pretorskie przewidywało karę na podwójną wartość rzeczy (in duplum)

Servius Sulpicius Rufus i Sabinus wyróżniali jeszcze inne rodzaje kradzieży, ale zdaniem Gaiusa były to tylko szczególne skargi przysługujące poszkodowanemu w wypadku kradzieży:

actio furti concepti et oblati – przeciw przechowującemu rzecz skradzioną in triplum

actio furti prohibiti – skarga pretorska przeciw osobie utrudniającej poszukiwania rzeczy in quadruplum

Prawo przedklasyczne

Delikt kradzieży rozumiany bardzo szeroko jako każde umyślne wyrządzenie szkody w majątku. Juryści klasyczni przywołują różne sytuacje, które dla prawników przedklasycznych stanowiły kradzież:

bezpodstawne pozwanie mularza do sądu, przez co jego stado niepilnowane zostało utracone

zasłonięcie uciekającego niewolnika togą i umożliwienie mu przez to ucieczki

użyczenie fałszywych odważników osobie prowadzącej skup na wagę

Uchwalenie lex Aquilia regulującej odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w majątku i wprowadzenie actio doli spowodowały znaczne zawężenie deliktu kradzieży do przypadków pozbawienia właściciela władztwa nad rzeczą, które przynosiło korzyść sprawcy lub osobie trzeciej. Sabinus wprowadza jako kryterium kradzieży kryterium korzyści majątkowej, Labeon dodaje kryterium działania furti faciendi causa (w zamiarze popełnienia kradzieży) i rozgraniczył pojęcie furtum od pojęcia dolus, wyłączając z ego pierwszego przypadek podstępnego doprowadzenia kogoś do niekorzystnego rozporządzenia majątkiem.

Prawo klasyczne

Furtum est contrectatio rei fraudulosa lucri faciendi gratia vel ipsius rei vel etiam usus eius possesionisve – kradzież jest to zetknięcie się z rzeczą bezprawne w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i może dotyczyć samej rzeczy, jej używania bądź też posiadania.

Contrectatio – fizyczny kontakt z rzeczą, który mógł prowadzić do zabrania rzeczy

Fraudulosa- obiektywna i subiektywna bezprawność (istnienie obiektywnego uprawnienia do zabrania rzeczy lub zgoda właściciela wyklucza bezprawność podobnie jak brak subiektywnego przekonania o popełnieniu kradzieży)

Lucri faciendi gratia- zamiar uzyskania korzyści majątkowej

Furtum rei-kradzież rzeczy

Furtum usus-używanie rzeczy przy braku takiego uprawnienia (depozytariusz, zastawnik) lub używanie rzeczy niezgodnie z umową lub jej społ-gosp przeznaczeniem (komodatariusz)

Furtum possessionis (rei suae) – zabranie rzeczy przez właściciela ale wbrew postanowieniom umowy na mocy której miała pozostać u innej osoby (komodant, zastawca)

SKARGI

Actio furti – legitymacje czynną miała osoba mająca interes w odzyskaniu rzeczy skradzionej, najczęściej był to właściciel ale jeżeli właściciel powierzył rzecz osobie odpowiedzialnej za custodia, to obciążony custodią miał prawo ścigać złodzieja, chyba że był niewypłacalny, w takim wypadku interes w odzyskaniu rzeczy skradzionej miał właściciel

Condicito furtiva – skarga odszkodowawcza o bezpodstawne wzbogacenie w wyniku kradzieży

Rei vindicatio

Prawo poklasyczne – odpowiedzialność publiczno prawna realizowana w cognitio extra ordinem

RAPINA (Rabunek)

Kradzież przy użyciu siły. Pod koniec republiki wprowadzono pretorską actio vi bonorum raptorum na poczwórną wartość skradzionej rzeczy do roku. Po roku można było wnieść pretorską skargę na pojedynczą wartość rzeczy lub cywilną actio furti nec manifesti.

DAMNUM INIURIA DATUM (wyrządzenie szkody w majątku)

1. Ustawa XII Tablic

   1. Actio de arboribus succissis – przeciwko osobie, która wycięła drzewo lub krzew – kara 25 asów

   2. Os fractum – uszkodzenie ciała niewolnika – kara 150 asów

2. Lex Aquilia – ok. 286 r. p.n.e.

Uchyliła wszelkie wcześniej obowiązujące przepisy i wprowadziła skargę actio damni iniuriae ex lege Aquilia

1. Rozdział pierwszy-regulował odpowiedzialność za zabicie cudzego niewolnika lub zwierzęcia czworonożnego należącego do pecus – kara w wysokości najwyższej wartości rzeczy w ciągu roku

2. Rozdział drugi- regulował odpowiedzialność adstypulatora, który nieuczciwie umorzył zobowiązanie wobec wierzyciela głównego-kara w wysokości wartości umorzonego zobowiązania

3. Rozdział trzeci- regulował odpowiedzialność za zranienie cudzego niewolnika lub zwierzęcia czworonożnego należącego do pecus oraz wszelkie inne szkody - kara w wysokości najwyższej wartości rzeczy w ciągu 30 dni

Przesłanki odpowiedzialności

Szkoda wyrządzona przez bezpośrednie oddziaływanie sprawcy na rzecz (damnum corpore corpori datum)

Szkoda wyrządzona przez działanie sprawcy

Szkoda wyrządzona bezprawnie w sensie obiektywnym

Rzecz musiała być rzeczywiście zniszczona lub uszkodzona

Wysokość odszkodowania obejmowała tylko rzeczywistą rynkową wartość rzeczy (damnum emergens)

Legitymacje czynną do wniesienia skargi miał właściciel kwirytarny

1. Prawo pretorskie i rozwój odpowiedzialności na bazie ustawy akwiliańskiej- przyznanie actio ex lege Auilia utilis lub in factum

   1. Szkoda wyrządzona także przez działanie pośrednie

   2. Szkoda wyrządzona także przez zaniechanie (kazus położnej i niewolnicy)

   3. Subiektywna bezprawność – pojęcie winy akwiliańskiej, ktora obejmowała wszystkie stopnie winy i tzw. culpa levissima, najmniejsze niedołożenie należytej staranności (kazus fryzjera)

   4. Odszkodowaniem objęto także przypadki utraty przez właściciela władztwa nad rzeczą

   5. Wysokość odszkodowania obejmowała także lucrum cessans oraz szczególną wartość rzeczy, która miała ta rzecz np. dlatego, że wchodziła w skład większego zestawu (np. zabicie jednego z niewolników bliźniaków lub niewolnika z grupy muzykantów)

   6. Rozszerzono zakres legitymacji czynnej na właściciela bonitarnego i inne kategorie osób (użytkownik dzierżawca)

   7. Objęto odpowiedzialnością uszkodzenie ciała osoby wolnej i powstałe z tego tytułu szkody w majątku

INIURIA (zniewaga)

W znaczeniu szerokim termin ten oznacza jakiekolwiek działanie sprzeczne z prawem (ius), w znaczeniu technicznym delikt zniewagi. Zniewagę można wyrządzić słowem lub czynem i może ona dotyczyć ciała człowieka, jego godności lub zniesławienia.

Ustawa XII Tablic

1. membrum ruptum: ciężkie uszkodzenie ciała człowieka wolnego-kara talionu z możliwością wykupienia się od kary za zapłatą odszkodowania pieniężnego

2. os fractum: złamanie kości człowieka wolnego-kara 300 asów

3. iniuria: naruszenie nietykalności cielesnej bez wyraźnego uszkodzenia ciała-kara 25 asów

Prawo klasyczne i pretorskie

W edykcie de iniuriis pretor przyznał skargę actio iniuriarum aestimatoria- sędzia każdorazowo zgodnie z dobrą wiarą wyceniał wartość zniewagi biorąc pod uwagę element subiektywny (winę sprawcy), stopień znieważenia poszkodowanego w odczuciu poszkodowanego i to czy zniewaga była ciężka ze względu na miejsce popełnienia (miejsce publiczne), czyn stanowiący zniewagę czy relacje między znieważającym lub znieważanym (jeżeli osoba stojąca niżej w hierarchii społ znieważała osobę stojącą wyżej była to zniewaga ciężka). Była to skarga penalna i należała do actiones vindictae spirantes (skarg dyszących zemstą) – mógł z tą skargą wystąpić tylko znieważony, ale nie jego spadkobiercy. Udział znieważonego w procesie był niezbędny do momentu litis contestatio.

Obok generalnej skargi wprowadzonej w edykcie de iniuriis oraz edykcie ne infamandi causa fiat (przeciw osobie, która w jakikolwiek sposób znieważyła inną osobę) były też inne edykty przyznające skargę za poszczególne rodzaje zniewagi:

• de convivio – przeciw zniewadze słownej

• de adtemptata pudicitia – przeciw osobie, która włóczyla się lub zaczepiała kobietę dobrych obyczajów lub młodzieńca albo osoby im towarzyszące

Zniewaga pośrednia: actio iniuriarium mogła być wnoszona przez pater familias także, jeżeli znieważona została jego żona lub dzieci in potestate – znieważenie tych osób było pośrednim znieważeniem jego samego.

Niewolnik nie mógł być znieważony; wyjątek: jeżeli zniewaga dokonana publicznie i w celu znieważenia właściciela

Lex Cornelia de iniuriis (81 r. p.n.e.)- odpowiedzialność publiczna kryminalna za niektóre rodzaje iniuria (uderzenie, wychłostanie, napaść na dom)

Delikty prawa pretorskiego

METUS (groźba)

D. 50.17.116: Nic nie jest tak przeciwne porozumieniu, które ma znaczenie w skargach dobrej wiary jak siła lub groźba, jest sprzeczne z dobrymi obyczajami akceptować którekolwiek z nich.

Edykt z 80 r pn.e. wprowadzający exceptio quod metus causa, restitutio in integrum, actio quod metus causa.

D. 4.2.1 (Ulp. 11 ad ed.): Pretor ogłosił, że co zostało zdziałane pod wpływem groźby, tego nie uznam. Dawniej słowa edyktu były „co zostało zdziałane siłą lub groźbą”. Wzmianka o sile dotyczyła narzucenia komuś czegoś wbrew jego woli, groźba wyrażała zaś stan alarmu umysłu wywołany istniejącym lub przyszłym zagrożeniem. Ale wzmianka o sile była potem pomijana, bo uznano, że za zdziałane groźbą uważa się także to, co zostało zdziałane z użyciem siły.

D. 4.2.14.1 (Ulp. 11 ad ed.): Jeśli, ktoś nie zwróci tego co wyłudził groźbą, zostanie zasądzony na poczwórną wartość. Pretor obszedł się z z nim wystarczająco łagodnie, przyznając mu możliwość zwrotu, jeśli zechce uniknąć kary. Po upływie roku przyznaje się skargę in simplum, ale nie zawsze, tylko po zbadaniu sprawy.

Przesłanki zastosowania edyktu quod metus causa

1. Groźba musiała być poważna

   1. rzeczywiste niebezpieczeństwo jej spełnienia

D. 4.2.6 (Gai 4 ad ed. prov.): Powiadamy, że edykt ten dotyczy nie takiej groźby, która może przestraszyć człowieka bojaźliwego, lecz takiej, która jest rzeczywista i wzbudza obawę w człowieku odważnym.

1. zagrożone istotne dobro osoby

D. 4.2.5 (Ulp. 11 ad ed.): Labeon mówił, że za groźbę należy uznać nie tylko to, co wzbudza jakąkolwiek obawę lecz strach przed poważną szkodą

D. 4.2.7.1 (Ulp. 11 ad ed.): Podobnie jeśli ktoś przyłapany na kradzieży lub zdradzie małżeńskiej coś podarował lub się zobowiązał, jak słusznie napisał Pomponius w księdze 28, może powołać się na ten edykt: obawiał się bowiem śmierci lub więzów. Jakkolwiek bowiem nie każdego cudzołożnika lub złodzieja można zabić, chyba że broni się mieczem, to jednak mogli go zabić niezgodnie z prawem i wtedy słuszny był jego strach. Lecz także, jeśli coś przekazał temu, kto go złapał, po to aby nie zostać wydany, mógł być narażony na to, co powiedzieliśmy.

D. 4.2.8.1 (Paul. 11 ad ed.): Jeżeli ktoś dostanie ode mnie pieniądze grożąc, że jeśli mu ich nie dam, zniszczy dokumenty potwierdzające, że jestem człowiekiem wolnym, nie ma wątpliwości, że zmusza mnie poważną groźbą, w szczególności, gdy już został wszczęty przeciwko mnie proces o przywrócenie do stanu niewoli i bez tych dokumentów nie mogę zostać uznany za człowieka wolnego.

D. 4.8.2 (Paul. 11 ad ed.): Także jeśli kobieta lub mężczyzna wręczył pieniądze w celu uniknięciu czynu nierządnego, omawiany edykt ma zastosowanie, bowiem dla szlachetnego człowieka groźba taka musi być straszniejsza niż śmierć.

1. Groźba musiała spowodować rzeczywistą stratę w majątku poszkodowanego

Legitymacja bierna: skargę mógł wnieść każdy poszkodowany w wyniku groźby

D. 44.4.4.3.Cassius nie zamieścił w swoim edykcie zarzutu procesowego z powodu groźby, ponieważ uznał za wystarczający zarzut z tytułu podstępu, który ma charakter ogólny: wydaje się jednak użyteczne podnoszenie także zarzutu z tytułu groźby: różni się on bowiem od zarzutu z tytułu podstępu, ponieważ zarzut podstępu odnosi się tylko do tej osoby, która dopuściła się podstępu, natomiast zarzut z tytułu groźby przypisany jest do rzeczy „jeśli w tej sprawie nic nie zostało zdziałane groźbą”, tak więc nie badamy, czy powód uczynił coś grożąc, ale czy w tej sprawie ktokolwiek uczynił coś uciekając się do groźby.

DOLUS (podstęp)

Znaczenie terminu dolus

1. wszelkie zachowanie sprzeczne z zasadami dobrej wiary (w tym kontekście dolus jest podstawą przyznania exceptio doli)

2. najwyższy stopień winy obejmujący wyraźny zamiar pokrzywdzenia drugiej strony

3. oszustwo, tj. świadome wprowadzenie kogoś w błąd w celu doprowadzenia go do niekorzystnego dla niego rozporządzenia jego prawem

D. 4.3.1.2 (Ulp. 11 ad ed.): Servius zdefiniował podstęp jako intrygę w celu podejścia kogoś, gdy co innego się czyni dla pozoru, a co innego w rzeczywistości. Labeo jednak powiada, że i bez udawania czegoś można kogoś oszukać, podobnie jak można bez złego zamiaru, co innego czynić a co innego udawać, tak jak robią ci, którzy przez tego rodzaju udawanie chronią interesy swoje lub cudze: sam więc zdefiniował podstęp jako wszelkiego rodzaju oszustwa, fortele lub intrygi mające na celu przechytrzenie kogoś, wprowadzenie w błąd, narażenie go na szkodę.

Pod koniec okresu republikańskiego w edykcie pretor Aquillius Gallus wprowadza exceptio doli i actio doli, gdzie zasądzenie opiewało in simplum ale pociągało za sobą infamię.

D. 4.3.1.1 (Ulp 11 ad ed.): Słowa edyktu są następujące, “jeśli coś zostało zdziałane pod wpływem podstępu i nie ma żadnej innej skargi a interwencja wydaje się słuszna, udzielę powództwa”.

Przesłanki zastosowania actio doli

1. Szkoda majątkowa

2. Zły zamiar sprawcy (wszelkie działania nacechowane złośliwością nawet bez zamiaru osiągnięcia korzyści

D. 4.3.18.5 (Paul 11 ad ed.): Jeżeli ktoś zabił niewolnika, którego mi przyrzekłeś stypulacyjnie, słusznie uważa się, że należy mi przyznać przeciw niemu actio doli, ponieważ ty jesteś zwolniony ze zobowiązania w stosunku do mnie dlatego też nie zostanie ci przyznana actio ex lege Aquilia.

D. 4.3.7.10 (Ulp.11 ad ed.): Pomponius wspomina, że pretor Caecidianus nie udzielał skargi z tytułu podstępu przeciwko temu, kto potwierdzał, że osoba, której pożycza się pieniądze jest wypłacalna. I jest to prawda, skargi z tytułu podstępu należy bowiem wytaczać tylko w przypadku wielkiej i oczywistej chytrości.

D. 4.3.8 (Gai 4 ad ed. prov.): Jeżeli jednak wiedziałeś, że brakuje mu środków i ze względu na własną korzyść zapewniłeś mnie, że jest wypłacalny, należy udzielić przeciwko tobie actio doli, gdyż fałszywie zachwalałeś drugiego, żeby mnie podejść.

D.4.3.40 (Fur. Anth. 1 ad ed.): Ten, kto namówił drugiego, żeby przyjął spadek niewypłacalny, odpowiada z tytułu podstępnego działania, chyba że sam był jedynym wierzycielem spadkowym, w którym to przypadku wystarczy przeciwko niemu exceptio.

Rozszerzenie stosowania actio doli nie tylko wtedy, gdy poszkodowany nieuczciwie nakłoniony przez sprawcę dokonał niekorzystnego dla siebie rozporządzenia majątkiem, ale wszystkie inne przypadki nieuczciwego wyrządzenia komuś szkody, które nie dawały podstawy do żadnej skargi.

D. 4.3.18.5

D. 19.5.16.1 (Pomp 21 ad Sab.): Zezwoliłeś abym zasiał na twoim gruncie a następnie zebrał owoce. Zasiałem i nie pozwoliłeś mi na zebranie owoców. Ariston stwierdził, że nie ma żadnej skargi cywilnej, można natomiast rozważyć skargę in factum; niewątpliwie jednak przysługuje actio doli.

D. 19.5.5.3 (Paul 5 quest.): Jeżeli uczynię coś abyś dał i potem jak uczyniłeś ty nie dajesz, nie ma skargi cywilnej, a zatem zostanie udzielona skarga z tytułu podstępu.

Granice actio doli: moralnie usprawiedliwiony motyw działania

D. 4.3.7.7. (Ulp.): Labeon postawił pytanie, czy jeżeli mojego niewolnika uwolniłeś z więzów po to aby uciekł, zostanie przyznana actio doli? Odnosząc się do tego pytania Quintus stwierdził: jeśli nie uczyniłeś tego wiedziony współczuciem, odpowiadasz za kradzież, jeśli natomiast ze współczucia, należy przyznać przeciwko tobie actio in factum.

SERVI CORRUPTIO (gorszenie niewolnika)

Uzupełnienie do lex Aquilia: delikt obejmował szkody wyrządzone w psychice i moralności niewolnika poprzez namówienie go działań sprzecznych z prawem lub moralnością (namawianie do ucieczki, pijaństwa, hazardu, buntowania się przeciw właścicielowi, podburzania do buntu innych niewolników, fałszowania rachunków właściciela, popełnienia deliktu itp.)

Przesłanki zastosowania actio servi corrupti:

1. Zły zamiar „gorszyciela”

2. Rzeczywiste „pogorszenie” niewolnika

Zasądzenie opiewało na podwójną wartość umniejszenia się wartości „pogorszonego” niewolnika

FRAUS CREDITORUM (działanie dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli)

Działania dłużnika(akty rozporządzające) mające na celu pokrzywdzenie wierzycieli są to działania w wyniku których dłużnik staje się niewypłacalny lub niewypłacalny w większym stopniu niż przed ich dokonaniem. Pretor udzielał wierzycielom:

• restitutio in integrum

• interdictum fraudatorium (przeciw osobie, która świadomie nabyła od fraudatora)

W prawie justyniańskim wprowadzona zostaje skarga actio Pauliana: skierowana przeciw osobom, które nabyły jakąś korzyść majątkową od dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli. Jeżeli osoby te nabyły odpłatnie należało udowodnić, że działały z nieuczciwym zamiarem (wiedziały lub przy zachowaniu należytej staranności mogły się dowiedzieć, że czynność ta jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli). Słabsza ochrona przy czynnościach nieodpłatnych.

QUASI DELICTA

Quasi delikty: iudex qui litem suam fecit, effusum vele deiectum, positum aut suspensum, furtum vel damnum in navi aut caupone aut stabulo – problem, co mają ze sobą wspólnego? Odpowiedzialność niezależna od winy(?)

1. Iudex qui litem suam fecit

Sędzia w momencie litis contestatio stawał się zobowiązany do wydania wyroku, jeżeli tego nie uczynił mógł być pociągnięty do odpowiedzialności na podstawie iudex qui litem suam fecit. Podstawy odpowiedzialności sędziego różnie ujmowane w źródłach: Gaius mówi o imprudentia, Ulpian o dolus. Niektórzy uważają, że początkowo odpowiedzialność obejmowała tylko działanie sędziego z nieuczciwym zamiarem, ale już w okresie republikańskim także jego niefrasobliwe działanie (zafascynowany grą w piłkę nie przyszedł na rozprawę).

Sędzia wchodził na miejsce pozwanego do procesu i mógł zostać zasądzony w miejsce uwolnionego wskutek jego niedbałości dłużnika (szczególny rodzaj nowacji). Było to swoiste antidotum na jednoinstancyjność postępowania.

1. Effusum vel deiectum

Odpowiedzialność osoby trwale i samodzielnie zajmującej pomieszczenie (habitator) za szkody wyrządzone wyrzuceniem lub wylaniem czegoś z pomieszczenia. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, niezależna od winy, decydujące znaczenie miał fakt zajmowania pomieszczenia, z którego coś zostało wyrzucone lub wylane na ulicę, niezależnie od tego, kto przedmiot wyrzucił lub faktu, ze przedmiot sam wypadł. Jeżeli habitator zapłacił odszkodowanie poszkodowanemu a wiedział, kto był rzeczywistym sprawcę wyrzucenia lub wylania, mógł go następnie pozwać z actio ex lege Aquilia utilis o pośrednie spowodowanie szkody w majątku.

Actio de effusis vel deiectis mógł wnieść

1. Właściciel uszkodzonej rzeczy na podwójną wartość szkody

2. W przypadku śmierci człowieka wolnego każdy obywatel w terminie roku (actio popularis), kara 50 000 sest.

3. W przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego każdy obywatel w terminie roku (actio popularis), kara wg uznania sędziego

1. Positum aut suspensum

Odpowiedzialność osoby, która wystawiła lub wywiesiła jakiś przedmiot na ulicę stwarzając tym zagrożenie dla przechodniów. Skargę de positis aut suspensis mógł wnieść każdy obywatel. Kara w wysokości 10 000 sest. była zasądzana za samo stworzenie zagrożenia

1. Exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto

Odpowiedzialność przedsiębiorców czerpiących zyski z eksploatacji statku lub prowadzenia zajazdu lub stajni za uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów na teren tych zakładów wyrządzone przez personel tych zakładów. Podróżni mieli skargę o podwójną wartość szkody. Odpowiedzialność przedsiębiorców opierała się na winie w wyborze (culpa in eligendo). Edykt nie przewidywał odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez współpodróżnych.

1. Actio noxalis

2. Actio servi corrupti

3. Actio de pauperie

.

Prawo procesowe

Powództwo: wniosek zgłoszony przez powoda do sądu oparty na istnieniu roszczenia tj. skonkretyzowanego uprawnienia podmiotowego opartego na prawie materialnym

Actio: odpowiednik współczesnego powództwa, ale nie musiało mieć oparcia w normie prawa materialnego, mogła być przyznana przez pretora w oparciu o jego imperium

Zdolność procesowa: prawna możność występowania jako strona w postępowaniu sądowym, zależała od zdolności do czynności prawnych i zdolności prawnej. Peregryni uzyskali zdolność procesową dopiero w procesie formułkowym

Legitymacja procesowa: możność występowania jako strona w konkretnym procesie

• czynna – ad strony powodowej

• bierna – ad strony pozwanego

Zastępstwo procesowe: dwa rodzaje zastępców

• cognitor: ustanawiany w sposób formalny przed sądem, zastępca bezpośredni

• procurator: zastępca pośredni, jego działania musiały być zatwierdzone przez zastępowanego

Postępowanie ma charakter kontradyktoryjny tj. proces toczy się w formie sporu między stronami, które są wyłącznymi dysponentami postępowania, rola sędziego jest w pewnym sensie bierna

Ne eat iudex ultra petita partium: sędzia nie mógł wychodzić poza granice wyznaczone przez strony, w procesie formułkowym był związany treścią condemnatio

Ciężar dowodu : „ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu wywodzi skutki prawne” obciąża stronę, która twierdzi a nie stronę, która zaprzecza (pozwany musiał jednak udowodnić okoliczności będące podstawą przyznania mu exceptio).

Dowodami mogły być zeznania świadków, przesłuchanie stron, przysięga, opinia biegłych, dokumenty itp. Aż do procesu kognicyjnego swobodna ocena dowodów

Proces legisakcyjny

• najstarszy rodzaj postępowania sądowego, aż do lex Aebutia (II w. p.n.e.) jedyny rodzaj postępowania sądowego dostępny tylko dla obywateli rzymskich, zniesiony przez Augusta w 17 r. pn.e.;

• postępowanie bardzo formalne, skuteczność działań stron zależała od wypowiadania określonych formuł słownych, pomyłka powodowała przegranie sporu

• podział na dwie fazy: in iure i apud iudicem

1. w fazie in iure pretor lub inny urzędnik (edyl kurulny, namiestnik prowincji) badał poprawność formuł słownych (jeżeli strony wypowiedziały je poprawnie przekazywał sprawę sędziemu), strony wyrażały zgodę na osobę sędziego

2. w fazie apud iudicem sędzia prywatny rozstrzygał spór

3. przejście od fazy in iure do fazy apud iudicem : litis contestatio: formalne ugruntowanie sporu dające sędziemu prawo do wydania wyroku

• pozew prywatny (in ius vocatio)

• wyrok nie podlegał apelacji

• egzekucja osobista, aby dokonać egzekucji należało wszcząć nowe postępowanie, tytułem egzekucyjnym był wyrok zasądzający, confessio in iure (uznanie roszczeń powoda przez pozwanego w fazie in iure lub iusiurandum in iure (przysięga składana pretorowi w fazie in iure)

Proces formułkowy

• wykształcony w praktyce działania pretora dla peregrynów od lex Aebutia stał się postępowaniem zwyczajnym w stosunkach między obywatelami rzymskimi

• faktycznie wyszedł z użycia na przełomie III/IV w.n.e., zniesiony formalnie w 342 r.n.e.

• zwiększenie roli pretora

• podział na dwie fazy: in iure i apud iudicem

1. w fazie in iure pretor lub inny urzędnik (edyl kurulny, namiestnik prowincji) oceniał prawną i faktyczną zasadność żądania i decydował o udzieleniu bądź odmowie udzielenia pomocy (dare bądź denegare actionem) oraz układał ze stronami formułkę procesową, strony wyrażały zgodę na osobę sędziego

2. w fazie apud iudicem sędzia prywatny rozstrzygał spór

3. przejście od fazy in iure do fazy apud iudicem : litis contestatio: formalne ugruntowanie sporu dające sędziemu prawo do wydania wyroku

• wyrok nie podlegał apelacji

• egzekucja majątkowa mająca charakter egzekucji generalnej

Proces kognicyjny

• wywodzi się z nadzwyczajnej formy postępowania cognitio extra ordinem, która pojawiła się w okresie cesarstwa

• spór jednofazowy rozstrzygany przez urzędnika cesarskiego

• zwiększenie roli sędziego-urzędnik procesowy ma dominującą pozycję w procesie, może powoływać nowe dowody z urzędu

• pozew urzędowy

• litis contestatio jest jedynie momentem zawiązania sporu

• możliwość wydania wyroku zaocznego

• zaczątki legalnej teorii dowodowej

• możliwość apelacji

• egzekucja majątkowa o charakterze egzekucji syngularnej

Skutki litis contestatio w procesie legisakcyjnym i formułkowym

1. materialnoprawne

• powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego

• powstanie zobowiązania sędziego do wydania wyroku w/s

• w przypadku zobowiązań opartych na ius civile, których przedmiotem było dare, facere praestare, zobowiązanie to wygasało i przekształcało się w zobowiązanie do condemnari oportere, czyli do poddania się wyrokowi sędziego

• w przypadku zobowiązań opartych na ius honorarium lub gdy chodziło na naruszenie praw władczych (in rem) dotychczasowe uprawnienie nie gasło ale w przypadku ponownego występowania z tym samym żądaniem pozwany mógł bronić się zarzutem exceptio rei iudicatae vel in iudium deductae

  1. formalnoprawne

• ostateczne ustalenie przedmiotu sporu

• dla sędziego miarodajny dla wyrokowania był stan faktyczny z momentu litis contestatio

Budowa formułki

Formułka była instrukcją dla sędziego, którą układał pretor lub inny urzędnik sprawujący jurysdykcję w fazie in iure w porozumieniu ze stronami. Sędzia w procesie formułkowym był związany jej treścią.

Części formułki

1. Zwyczajne

1. Obligatoryjne: musiały występować w każdej formułce

1. nominatio: wyznaczenie sędziego

2. intentio: przedstawienie żądania powoda

• w skargach in personam: przedstawienie stron zobowiązania i opis świadczenia, mogła być certa (gdy zobowiązanie opiewało na ściśle określoną kwotę pieniężną), w innych wypadkach incerta

• w skargach in rem: wymienienie powoda i przysługującego mu prawa; zazwyczaj łączyła się z condemnatio, jedynie w skargach prejudycjalnych, których celem było ustalenie określonego prawa fomułka zawierała tylko nominatio i intentio

  1. Występowaly w niektórych formułkach

demonstratio: opis sytuacji, na gruncie której powstało roszczenie, zwykle w formułkach z intentio incerta

condemnatio: upoważnienie sędziego do wydania wyroku, ponieważ w procesie formułkowym można było zasądzić jedynie na zapłatę sumy pieniężnej, w condemnatio znajdowała się bądź ściśle określona kwota pieniężna (certa)bądź upoważnienie do zasądzenia takiej kwoty, jaką sędzia uzna za stosowną (incerta)

clausula arbitraria vel restitutoria: upoważniała sędziego do stwierdzenia jeszcze przed wydaniem wyroku, czy powód ma rację czy nie, taki wyrok wstępny (preiudicatum) umożliwiał pozwanemu wykonanie świadczenie przed wydaniem wyroku zasądzającego na wielokrotność świadczenia lub związanego z infamią

adiudicatio: upoważnienie sędziego do przysądzenia poszczególnych części rzeczy lub majątku uczestnikom postępowania; występowała zamiast condemnatio w tzw. skargach działowych (actio communi dividundo, actio finium regundorum, actio familiae erciscundae)

Nadzwyczajne

Exceptio: zarzut procesowy w interesie pozwanego, odgrywała szczególną rolę w naprawianiu niesprawiedliwości, które mogło wyrządzić ścisłe realizowanie norm ius civile

1. exceptio doli- zarzut z tytułu podstępnego działania

2. exceptio quod metus causa-zarzut z tytułu groźby

3. exceptio pacti de non petendo-zarzut z tytułu nieformalnego pactum zwalniającego dłużnika z długu

4. exceptio rei venditae ac traditae: zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej

5. exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae: zarzut powołujący się na fakt, że dane roszczenie było już przedmiotem postępowania sądowego

   Praescriptio

6. pro reo - pełniła funkcję exceptio

7. pro actore – zastrzeżenie na korzyść powoda; umożliwiała mu np. dochodzenie części należności bez rozciągania konsumującego skutku litis contestatio na całe roszczenie