PRAWO RZECZOWE:
I RZECZY I RODZAJE WŁADZTWA NAD RZECZAMI:
Rzeczy:
Pojęcie. Res corporales - res incorporales: Res corporales to rzeczy materialne, których można dotknąć np. grunt, niewolnik, złoto, srebro. Res incorporales to rzeczy których nie można dotknąć np. użytkowanie, zobowiązanie, spadek. Rzeczy niematerialne były tworami abstrakcyjnymi, istniały w oparciu o prawo obowiązujące. Były to uprawnienia majątkowe uznawane i chronione w innych tekstach klasycznych.
Res in patrimonio - res extra patrimonium: niektóre kategorie rzeczy były z góry wyjęte i z majątku (res extra patrimonium) i z normalnego obrotu prawnego. W obrębie tej kategorii Gaius odróżnia rzeczy wyjęte z majątku według prawa boskiego (res divini iuris) i według prawa ludzkiego (res humani iuris). Do res extra patrimonium divini iuris należały:
res sacrae - rzeczy poświęcone kultowi religijnemu np. świątynie
res religiosae - rzeczy poświęcone specjalnemu kultowi zmarłych w szczególności cmentarze
res sanctae - rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów, przede wszystkim mury i bramy miasta Rzymu
Res extra patrimonium humani iuris obejmowały:
rzeczy z natury swojej służące do powszechnego użytku np. powietrze, morze
rzeczy należące do państwa rzymskiego przeznaczone do użytku publicznego np. ulice, drogi
Res mancipi - res nec mancipi: do kategorii res mancipi weszły rzeczy szczególnie wartościowe: grunty położone w Italii, niewolnicy, zwierzęta użytkowane do uprawy roli. Wszystkie inne rzeczy np. pieniądze, inne zwierzęta należały do res nec mancipi.
Inne kategorie rzeczy:
nieruchomości - wycinek kuli ziemskiej wraz z wszystkim tym co jest trwale z nim związane; rzeczy ruchome - wszystkie inne rzeczy
podział na rzeczy oznaczone według cech indywidualnych albo według przynależności do gatunku. Do rzeczy oznaczonych gatunkowo należały rzeczy zamienne, które się waży, liczy lub mierzy. Rzeczy zamienne były zazwyczaj równocześnie zużywalne, czyli ich gospodarcze przeznaczenie sprowadzało się do jednorazowego zużycia.
Rzeczy podzielne i niepodzielne: do niepodzielnych zaliczano takie których nie można podzielić na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości np. niewolnicy, perły.
Pożytki - płody naturalne pobierane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej rzeczy przynoszących pożytki np. mleko, wełna.
Posiadanie. Pojęcie, skutki i rodzaje:
Posiadanie a prawo własności: najprostszą i najbardziej naturalną postacią władztwa osoby nad rzeczami jest władztwo faktyczne wykonywane i ochraniane siłami samego zainteresowanego. Władztwo prawne natomiast wymaga już uznania i ochrony ze strony państwa. Prawo własności ukształtowało się w Rzymie wcześnie ale władztwo faktyczne istniało obok niego nadal. Nawet w okresie najlepiej zorganizowanego państwa rzymskiego zdarzało się często że kto inny był prawnie uznanym właścicielem rzeczy, a kto inny miał ją w swoim faktycznym władaniu. Często sam właściciel był zainteresowany tym, żeby przedmiot jego własności eksploatował faktycznie ktoś inny za odpłatnością.
Elementy posiadania: prawnicy rzymscy wyodrębnili w posiadaniu 2 elementy składowe: jeden zewnętrzny, drugi wewnętrzny. Pierwszy zwany corpus to fizyczne władanie rzeczą. Drugi element zwany animus był trudniejszy do uchwycenia. Chodzi tu o wolę czy o zamiar osoby władającej faktycznie rzeczą. Jako element psychiczny animus jest dostrzegany dopiero po ujawnieniu na zewnątrz
Natura i skutki prawne: naturalistyczna koncepcja posiadania rzymskiego jako władztwa sprawowanego fizycznie (corpore) i w określonym zamiarze (animo) przesądzała z góry problem jego kwalifikacji: w pojęciu klasyków było to władztwo faktyczne. Władztwo faktyczne pociągało za sobą doniosłe skutki prawne. Najważniejsze z nich:
możliwość nabycia (poprzez posiadanie) prawa własności
osobna ochrona posiadania, tzw. ochrona posesoryjna
Possessio civilis: tym mianem określano w prawie klasycznym władztwo faktyczne sprawowane corpore ale z wolą podobną do woli właściciela tzn. z zamiarem zatrzymania rzeczy posiadanej wyłącznie dla siebie i w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne. Takie posiadanie wywierało doniosłe skutki w sferze prawa własności. Mianowicie, jeżeli było sprawowane przez dłuższy czas prowadziło do nabycia prawa własności przez zasiedzenie (usucapio). Przeniesienie takiego posiadania przez nieformalne wydanie rzeczy mogło spowodować równoczesne przeniesienie prawa własności według prawa cywilnego lub pretorskiego.
Possessio naturalis (denetio): władztwo faktyczne sprawowane corpore ale nie wywierające skutków ani w sferze prawa cywilnego ani w sferze pretorskieego nazywano possessio naturalis. Termin denetio oznaczał w późniejszym czasie dzierżenie. Dzierżyciele sprawowali wladzę faktyczną corpore, w zakresie corpus nie różnili się więc od posiadaczy, natomiast nie mieli woli zatrzymania rzeczy dla siebie, swoje władztwo sprawowali w cudzym imieniu. Detencja była urządzeniem korzystnym dla posiadaczy. Dzięki niej mogli oni sprawować posiadanie z wszystkimi do niego przywiązanymi korzyściami mocą własnej woli ale także poprzez władztwo fizyczne kogoś innego np. poprzez niewolnika.
Possessio ad interdicta: posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego nazywało się w źródłach possessio, ale ponieważ środkami ochrony były interdykty przyjęło się w literaturze dla tego rodzaju posiadania oznaczenie possessio ad interdicta. Do korzystania z ochrony pretorskiej byli dopuszczeni wszyscy posiadacze w swoim imieniu z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie a w szczególności:
właściciel posiadający
tzw. posiadacz w dobrej wierze czyli tai który mylnie uważa się za właściciela
tzw. posiadacz w złej wierze który wie o cudzym prawie do rzeczy ale mino to zamierza zatrzymać ją dla siebie np. złodziej
Dzierżyciele byli w zasadzie pozbawieni ochrony pretorskiej jako że sprawowali swoje władztwo w cudzym imieniu. W toku rozwoju historycznego pretorowie dopuścili do samodzielnej ochrony posesoryjnej 4 wyjątkowe kategorie detentorów:
wierzyciel zastawny (zastawnik) - 2 osoby zawierały ze soba kontrakt. Dłużnik oddawał rzecz
prekarzysta czyli korzystający z cudzej rzeczy ale z obowiązkiem zwrotu na każde wezwanie udzielającego
depozytariusz sekwestrowy czyli przechowawca rzeczy spornej o którą toczył się proces
emfiteuta - użytkownik wieczysty.
Quasi possessio: „jak gdyby posiadanie” czyli posiadanie prawa. Takim wyjątkiem była pretorska bonorum possessio - posiadanie spadku. Spadek był rzeczą niematerialną składał się bowiem nie tylko z rzeczy materialnych ale i z praw majątkowych. Mogło być i tak że prawa majątkowe były wyłącznym składnikiem spadku. Innym wyjątkiem była ochrona posesoryjna jakiej pretorowie udzielali dla ochrony osób które faktycznie wykonywały tzw. służebności.
Nabycie i utrata posiadania:
Znaczenie: przez nabycie posiadania obejmowano we władanie w sposób pierwotny liczne podówczas rzeczy niczyje. Podobnie dokonywało się wejście we władanie w sposób bezprawny np. przez kradzież. Jeszcze większe znaczenie miał świadomy obrót dobrami ekonomicznymi który w głównej swej masie odbywał się przez wydanie rzeczy z rąk dotychczasowego posiadacza w ręce nabywcy. Nabycie (i utrata) posiadania łączyło się blisko z nabyciem (i utratą) prawa własności. Tak było z reguły przy objęciu we władanie rzeczy niczyjej, tak było często przy przeniesieniu przez tradycję. Przy przejściu posiadania z jednej osoby na drugą nabycie po jednej stronie jest zarazem utratą po stronie drugiej.
Nabycie normalne: corpore et animo: ponieważ na posiadanie składały się 2 elementy corpus i animus do nabycia posiadania wymagano żeby te 2 elementy zeszły się w jednej osobie.
Corpus. Przy nabyciu pierwotnym akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie (corpore) musiał być wyraźny, przejawiał się z reguły poprzez użycie siły. Przy przeniesieniu posiadania wymogi były łagodniejsze. Normalnym sposobem było wydanie rzeczy z ręki do ręki. Wystarczyło również np. złożenie towaru w domu nabywcy wręczenie kluczy do magazynu z towarem, ustanowienie przez nabywcę własnego dozorcy nabytych rzeczy.
Animus. Przy nabyciu pierwotnym sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą świadczył wystarczająco o woli nabywającego. Przy przeniesieniu władania obiektywną wskazówką co do woli nabywcy był charakter osiągniętego porozumienia. Jeżeli był to akt kupna-sprzedaży to było wiadomo że nabywca zamierza władać rzeczą jak swoją więc przechodziło na niego posiadanie. Podstawy posiadania nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli
Nabycie wyjątkowe: solo animo: od zasady nabycia posiadania corpore et animo dopuszczano już w prawie klasycznym 2 słynne wyjątki. Nabycie posiadania następowało tutaj bez wręczenia rzeczy (corpore) jedynie przez zmianę dotychczasowej podstawy władania (animo). Zmiana nie następowała samowolnie ale na mocy porozumienia między zainteresowanymi osobami.
Traditio brevi manu: jest to przeniesienie posiadania na dzierżyciela na mocy samej umowy pomiędzy stronami. Osoba A posiada rzecz corpore et animo ale corpore za pośrednictwem B jako dzierżyciela. Pomiędzy osobami dochodzi do skutku umowa np. o kupno rzeczy. W wyniku tej umowy A traci wolę zachowania rzeczy dla siebie a B ją nabywa.
Constitutum possessorium: jest to przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem. Osoba A ma rzecz w swoim bezpośrednim posiadaniu. W oparciu o umowę z osobą B przenosi na nią posiadanie rzeczy ale rzecz samą zatrzymuje u siebie jako dzierżyciel.
Nabycie poprzez inne osoby: posiadanie nabywało się przede wszystkim przez własne działanie ale możliwości takiego działania były ograniczone. Zamożni Rzymianie, właściciele niewolników i zwierzchnicy familii nabywali posiadanie w szerokim zakresie za pośrednictwem osób podległych ich władzy. Nabycie przez niewolnika rzeczy do peculium nawet bez wiedzy właściciela miało taki skutek że właściciel niewolnika stawał się posiadaczem rzeczy nabytych. Posiadanie nie przechodziło na właściciela jeśli niewolnik nabył rzecz w drodze przestępstwa. Podobnie stawał się posiadaczem zwierzchnik familijny gdy do swego peculium nabywała osoba wolna podległa władzy tegoż zwierzchnika. Natomiast nabycie posiadania przez osoby wolne nie podległe władzy było jeszcze za Gaiusa w zasadzie niemożliwe. W prawie klasycznym torowaly sobie drogę 2 wyjątki co do prokuratora i co do opiekuna.
Utrata posiadania: corpus i animus były trwałymi elementami składowymi posiadania. Jeżeli zabrakło obydwóch a nawet jednego z nich następowała utrata posiadania. Taki skutek pociągało za sobą np. porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się posiadania. Utrata corpus powodowała utratę posiadania np. w przypadku ucieczki schwytanego zwierzęcia, definitywnego zagubienia rzeczy czy jej zniszczenia. Posiadanie pastwisk zimowych i letnich zachowywało się animo także poza sezonem kiedy faktycznie nie miało się ich we władaniu. W interesie właścicieli niewolników przyjmowano trwanie posiadania zbiegłego niewolnika w dalszym ciągu nabywa on da swojego właściciela i dla niego sam kontynuował posiadanie. Posiadanie gasło przez śmierć posiadacza.
Ochrona posiadania:
Interdykty posesoryjne: posiadanie jako władztwo faktyczne ze swej natury było dziedziną w której skłonności do stosowania pomocy własnej były szczególnie żywotne. Posiadacze i dzierżyciele posługiwali się oczywiście dozwoloną obroną konieczną ale wielu zainteresowanych sięgało też do aktywnej samopomocy. Do nadużyć w tym zakresie skłaniały częste zagrożenia państwa z zewnątrz i niepokoje wewnętrzne. Ponieważ zaś władanie rzeczami było zjawiskiem masowym uporządkowanie stosunków w tym zakresie stało się rychło pilnym i ważnym zadaniem organów państwowych. Normalna ochrona sądowa nie mogła spełnić tego zadania. Postępowanie sądowe było zawsze uciążliwe i długotrwałe. Do utrzymania w ryzach pomocy własnej w zakresie władania rzeczami nadawało się dobrze pozasądowe postępowanie interdyktowe oparte na autorytecie i imperium przedstawicieli władzy państwowej. W ten sposób powstała odrębna ochrona samego tylko posiadania tzw. ochrona posesoryjna, niezależna od ochrony prawa własności tzw. ochrony petytoryjnej. Ochrona za pomocą interdyktów była szybka i sprawna. Możliwości utrzymania się przy posiadaniu rzeczy były określone z góry w edykcie albo w doraźnym zarządzeniu pretora.
Possessio vitiosa: od dobrodziejstwa ochrony posesoryjnej wyłączał pretor z reguły posiadaczy wadliwych. Posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) było to posiadanie nabyte od przeciwnika siłą albo potajemnie albo w sposób prekaryjny. Posiadanie wadliwe powstawało tylko przez wadliwe nabycie od przeciwnika w danym stosunku prawnym czy w procesie, wobec osób postronnych nie miało znaczenia. Pozbawienie posiadaczy wadliwych ochrony polegało przede wszystkim na tym że poszkodowani przez zabór dokonany w sposób wadliwy mogli utracone w ten sposób mienie odebrać siłą. Była to dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.
Interdicta retinendae possessionis: dwa interdykty tego typu ogłaszane od dawna w edykcie służyły do ustalenia który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej.
interdykt uti possidetis dotyczył posiadania nieruchomości tzn. gruntów i budynków
interdykt utrubi odnosił się do ruchomości a szczególnie do niewolników którzy mogli często przechodzić z rąk do rąk
Interdicta recuperandae possessionis: służyły one do odzyskania posiadania wyraźnie utraconego
interdykt unde vi przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości którego wyzuto z posiadania siłą. Można go było wnieść w ciągu jednego roku od chwili wyzucia z posiadania.
Interdykt de vi armata powstał jako zaostrzenie poprzedniego w czasie ostrych walk wewnętrznych ostatniego wieku republiki. Warunkiem jego stosowania było wyzucie z posiadania przy użyciu siły zbrojnej.
Interdykt de precario kierował się przeciw prekarzyście który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium
Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim: w okresie dominatu osobna ochrona posesoryjna została utrzymana nadal, podlegała jednak przekształceniom zarówno co do treści jak i co do formy. Tendencja ogólna szła w kierunku zaostrzenia kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenia ochrony posesoryjnej. Justynian starał się przywrócić na ogół stan klasyczny ale z poważnymi uproszczeniami:
wymogi interdyktu utrubi zostały zrównane z dawnymi wymogami interdyktu uti possidetis
dawne interdykty unde vi oraz de vi armata zostały połączone w jeden środek procesowy
interdykt de precario wraz z samą instytucją precarium stracił praktycznie znaczenie
najbardziej trwała okazała się zmiana proceduralna. W procesie kognicyjnym interdykty posesoryjne podobnie jak inne interdykty przybrały postać zwyczajnych powództw
Funkcja ochrony posesoryjnej: ochrona posesoryjna nie miała w Rzymie funkcji jednolitej. Wywierała skutki w kilku kierunkach i zakresach. To są najważniejsze:
interdykty posesoryjne jako środki władcze magistratur jurysdykcyjnych mogły być stosowane i bywały stosowane szerzej aniżeli sięgała ochrona prawa cywilnego.
Nawet tam gdzie istniała ochrona prawa cywilnego, ochrona posesoryjna nadawała się lepiej do szybkiej likwidacji samopomocy i samowoli w zakresie władania rzeczami. Środkami
ochrony posesoryjnej odtwarzano jednak tylko ład prowizoryczny. Proces posesoryjny mógł przegrać nawet właściciel rzeczy ale ta przegrana nie zamykała mu drogi do odzyskania rzeczy.
Przypadki w których ochrona posesoryjna kierowała się przeciw uprawnionym właścicielom były jednak raczej wyjątkowe. Prawidłowe i życiowo najczęstsze bywały takie sytuacje w których właściciele byli zarazem posiadaczami swoich rzeczy. W takiej sytuacji zaś ochrona posesoryjna była dodatkowym wzmocnieniem ochrony prawa własności.
Interdykty uti possidetis, utrubi i unde vi spełniały ważną funkcję porządkową i przygotowawczą przed ewentualnym późniejszym procesem petytoryjnym. Interdykty te umożliwiały posiadaczowi niewadliwemu utrzymanie się przy posiadaniu rzeczy spornej.
Prawa rzeczowe:
Pojęcie: Rzymianie znali dobrze następujące elementy obecnego pojęcia praw rzeczowych:
jednolita władza nad osobami i nad rzeczami. Starorzymska władza zwierzchnika familijnego obejmowała jednolicie i osoby i majątek. W miarę rozwoju stosunków społecznych i ekonomicznych ta jednolita władza rozszczepiała się stopniowo w 2 kierunkach: władza nad wolnymi osobami alieni iuris stawała się czymś odrębnym od władzy nad niewolnikami i rzeczami.
Specyfika ochrony procesowej. Wiadomo dobrze jak mocno tkwili juryści rzymscy w sferze wyobrażeń procesowych. Na tym terenie istniał już od czasów procesu legisakcyjnego specjalny typ powództw o charakterze rzeczowym. Dawały one uprawnionemu skuteczną ochronę przeciw komukolwiek kto naruszył prawo zainteresowanego do władania rzeczą.
Zwarty wykład. Zarówno w Instytucjach Gaiusa jak i Justyniana materiał dotyczący prawa własności i służebności został przedstawiony w sposób zwarty, na początku wykładu całego prawa majątkowego. Można w tym widzieć zaczątek późniejszego prawa rzeczowego.
Rodzaje: do tego katalogu zalicza się te wszystkie stosunki prawne które były objęte rzeczową ochroną procesową. Najważniejszym, najstarszym i pierwotnie jedynym prawem rzeczowym było w Rzymie prawo własności. Temu prawu na rzeczy własnej przeciwstawia się - prawa na rzeczy cudzej. Ich katalog rozszerzał się powoli i ostatecznie należały do nich:
służebności
emfiteuza i superficies
prawo zastawu
Prawa na rzeczy cudzej różnią się od prawa własności nie tylko przedmiotem którego dotyczą ale także treścią.
II PRAWO WŁASNOŚCI:
Podział własności:
własność kwirytalna - była własnością najwcześniej ukształtowaną. Cechy charakterystyczne: własność kwirytalna była zarówno uznana jak I chroniona przez prawo cywilne, podmiotami własności kwirytalnej byli tylko obywatele rzymscy, ta własnośc miała bardzo starannie ukształtowaną ochronę prawną (istniały 2 skargi), niektóre uprawnienia były związane tylko z własnością kwirytalną np formalne I skuteczne uwolnienie niewolnika. Przeniesienie własności na res mancipi mogło się odbyć tylko w sposób formalny
własność bonitarna - jeśli nie przeniesiono własności w sposób formalny lub ktoś nie był obywatelem, była inna ochrona. Przedmioty wchodzące w składmajątku nie określano jako własność, określano że ktoś miał jakieś rzeczy w swoim majątku.
Quasi - własność: Nie było własności gruntów prowincjonalnych- grunty takie podlegaly albo cesarzowi albo państwu. Na tych gruntach nie można nabyć było prawa własnosci- było to związane z podatkami. Rzymiania od tych nieruchomości nie płacili podatków. Grunty tu położone były JAK GDYBY WLASNOŚCIA.
PODSTAWOWE CECHY WŁASNOŚCI (ELEMENTY):
Niewielka ilość podmiotów tej własności - bo tylko obywatele rzymscy, peregryni też byli podmiotami własności ale według swojego prawa. Najczęściej sytuacja była taka że tylko jedna osoba była właścicielem takiej rzeczy. Dosyć często zdarzało się tak że powstawała współwłasność czyli kilka osób miało prawa do danej rzeczy. Nie było problemów gdy można było taki przedmiot podzielić.Można było wystąpić z powództwem o podział takiej rzeczy np.; jezelo chodzilo o nieruchomość. Jeżeli rzeczy były niepodzielne występował problem i wtedy każdy z tych współwłaścicieli miał ułamek prawa do rzeczy, miał swoją część prawa do rzeczy. Każdy z tych współwłaścicieli mógł tym prawem dysponować, ale TYLKO PRAWEM. Mógł takie prawo sprzedać lub je komuś darować. Gdyby chciał dysponować rzeczą musiał mieć zgodę wszystkich innych współwłaścieli.
duża ilość przedmiotów które mogły być objęte prawem własności
duża swoboda właściciela
bardzo dobrze ukształtowana ochrona własności
TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI (ZAKRES UPRAWNIEŃ WŁAŚCICIELA):
ius utendi - prawo do używania rzeczy łącznie ze zużyciem bądź zniszczeniem rzeczy
ius fruendi - prawo pobierania pożytków z rzeczy. Chodziło tu o moment odłączenia rzeczy od rzeczy głównej
ius disponendi - prawo do dysponowania rzeczy. może być również w testamencie. Sprzedaż, darowizna. Tutaj też mogli wkroczyć inni członkowie rodziny, który mogli ograniczać dysponowanie rzeczami.
ius possidenti - prawo do posiadania rzeczy
w starożytności I dzisiaj nie ma takiiego prawa własności które niebyło by nieograniczone.
OGRANICZENIA PRAWA WŁASNOŚĆI:
- OBYCZAJE - nikt nie może wykonywać swojego prawa
- PRAWO dzieli się na PRAWO PUBLICZNE I PRAWO PRYWATNE,a prywatne na z ustawy i z umowy.
Prawo publiczne- było generalnie umieszczone w kodeksie Justyniańskim tam gdzie były konsytyucje cesarskie. Wywłaszczenie były w prawie publicznym.
Prawo prywatne- wynikające z ustawy. 3 sytuacje:
Np. owoce który spadały na ziemie sąsiada- właściciel drzewa mógł zebrać owoce który spadły na ziemie sąsiada co 2 dni.
Zakazy zmiany biegu strumienia lub rzeczki- część strumienia która przebiegała przez działkę właściciela gruntu była jego własnościa ale nie mógł zmieniać jej biegu. Zmiana taka mogła zaszkodzić ponieważ woda w tamtych czasach była bardzo cenna.
Zakaz tzw IMMISSIONES- szkodliwe oddziaływanie na grunt sąsiedni. Mogło polegać na różnych czynnościach np.; tłuczenie kamieniu których odłami spadały na gruny sąsiada.
Prawo prywatne- wynikające z umów:
Ustanowienie służebności - w jakiś sposób ograniczenie czyjegoś prawa.
Z UMÓW ZALEZAŁY TYLKO OD WOLI WŁAŚCICIELA.
NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI: dzieli się na 2 grupy: nabycie pochodne - to przeniesienie prawa własności (nabycie przy udziale poprzedniego właściciela) I nabycie pierwotne (bez udziału poprzedniego właściciela). UTRATA PRAWA WŁASNOŚCI: a)porzucenie rzeczy przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności; b)zniszczenie rzeczy lub zaliczenie jej do kategorii rzeczy wyłączonych z obrotu; c)definitywna utrata władzy nad dzikim zwierzęciem które uszło z niewoli lub na oswojonym które straciło przyzwyczajenie do powracania
ZASADY ZWIĄzANE Z PRZENIESIENIEM WŁASNOŚCI:
Nemo plus iuris in alium tranfere potest quam ipse habet (nikt nie może przenieść więcej prawa niż sam ma
własność przenosi się przez wręczenie lub zasiedzenie a nie przez gołe umowy - przeniesienie własności jest czynnością realną
3 sposoby przeniesienia własności:
mancypacja - publiczny akt prawny w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy nad osobą czy nad rzeczą z jednej osoby na drugą
in iure cessio -- PRZEZ PROCES, wykorzystawo pierwszą fazę procesu.
Zawsze przy przeniesieniu nieruchomości w Itali, przy niewolnikach i zwierzętach pociągowych. Te dwa sposoby mają wspólną ceche- są sposobami abstrakcyjymi przeniesienia własności- nie zawerają przyczy dlaczego są przenoszone. Jeżeli nie podaje się przyczyny może to być czynność niebezpieczna.
traditio - przez zwykłe przeniesienie rzeczy wręczano własność. Nieformalne. Musiało spełniać 3 warunki:
można było nabyć wlasność tylko od właściciela
wola po stronie właściciela do przeniesienia prawa własności a po stronie nabywcy nabycia prawa własności.
justakauza (słuszna przyczyna i podstawa przeniesienia)- nie tylko sama przyczyna ale słuszna przyczyna. Był czynnościa KAUZALNĄ. Była traktowana bardzo poważnie. Najcześciej przyczyny to sprzedaż lub darowizna. Nie jest to czynność abstrakcyjna.
Zasiedzenie:
Usucapio est adiectio dominii per continuationem possessionis temporis lege definiti - zasiedzenie jest to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem (Modestinus) Zasiedzenie jest to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem. Wg Gaiusa zasiedzenie wprowadzono dlatego ażeby „własność” na rzeczach nie pozostawała dłużej w niepewności. Zasiedzenie likwidowało dwojakiego rodzaju rozbieżności we władztwie nad rzeczami:
a) przy nieformalnym nabycie res mancipi - usucapio kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, nabywca strawał się pełnosprawnym właścicielem kwirytalnym.
b) przy banyciu rzeczy w sposób formalnie poprawny ale od właściciela, nabywca stawał się przez zasiedzenie właścicielem choć nie było to na zgodę dotychczasowego właściciela.
Ograniczenia zasiedzenia:
prawo rzymskie było nastawione na ochronę właścicieli
spod zasiedzenia były wyłączone rzeczy wyjęte z obrotu, w pewnych okresach grunty prowincjonalne czy rzeczy należące do fiskusa
dawna usucapio była dostępna tylko dla obywateli rzymskich
wyłączone spod zasiedzenia były rzeczy skradzione, obejmowało to również sprzeniewierzenie
nie można było dokonać zasiedzenia na zbiegłym niewolniku od swego pana
W Rzymie trudno było dokonać zasiedzenia rzeczy ruchomych, w praktyce wprowadza się je do obrotu - z pominięciem właściciela - przez kradzież lub sprzeniewierzenie
Usucapio: zasiedzenie według dawnego ius civile, pierwotny sposób nabycia własności kwirytalnej, dostępny tylko dla obywateli. Według Ustawy XII Tablic przez usucapio własność na ruchomościach nabywało się po upływie roku nieprzerwanego posiadania, na nieruchomościach - 2
Longi temporis praescriptio: grunty prowincjonalne nie mogły być przedmiotem rzymskiej własności, dlatego cesarze ok. 200r n.e wprowadzili drogą reskryptów tą instytucję w celu zapewnienia ochrony długotrwałym posiadaczom. Początkowo był to zarzut procesowy przeciw powództwu quasi-właściciela gruntu prowincjonalnego. Pozwany posiadacz mógł żądaniu zwrotu przeciwstawić „zarzut długotrwałego posiadania”. Posiadacz paraliżował powództwo właściciela ale sam nie stawał się właścicielem.
Zasiedzenie w prawie justyniańskim: usucapio - zasiedzenie na ruchomościach po 3 latach, longi temporis praescriptio - na nieruchomościach po 10 latach. Przesłanki dotyczące zasiedzenia: res habilis, titulus, fides, possessio, tempus:
Res habilis - rzecz musiała się nadawać do zasiedzenia, nie mogła być to rzecz wyłączona z obrotu, skradziona, nabyta siłą
Titulus - słuszny tytuł, podstawa nabycia posiadania rzeczy
Fides - dobra wiara, dobra wiara musiała istnieć w momencie nabycia posiadania rzeczy
Possessio - posiadanie (corpus I animus), musiało być to possessio civilis, posiadanie musiało być nieprzerwane
Tempus - czas zasiedzenia, przy rzeczacch ruchomych 3 lata, przy nieruchomościach 10 lat dla mieszkańców tej samej prowincji, 20 lat dla różnych prowincji.
Longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, polegało na wydłużeniu terminów (30 lat), odrzuceniu wymogu słusznego tytułu i dopuszczenia tą drogą do nabycia rzeczy skradzionych. Stało się możliwe nadzwyczajne zasiedzenie rzeczy skradzionych ale nabytych w dobrej wierze.
Zawłaszczenie (occupatio) - nabycie własności przez objęcie w tym celu w posiadanie rzeczy niczyjej. Zawłaszczeniu podlegały:
dzikie zwierzęta
majątek należący do nieprzyjaciela i zjandujące się na terenie państwa. Łupy wojenne przypadały państwu i dopiero jego organy rozprowadzały je w ręce prywatne
rzeczy porzucone świadomie przez właściciela
Można było zawłaszczyć „skarb” czyli wartości majątkowe tak dawno ulryteże zatraciła się już pamięć o ich właścicielu. Skarb znaleziony na swoim gruncie przypadał właścicielowi, na cudzym po połowie.
Nabycie pożytków: pożytki stawały się odrębnymi rzeczami dopiero w chwili odłączenia od rzeczy głównej i w zasadzie przypadały właścicielowi tej rzeczy.
Odchylenia od tej zasady: - posiadacz w dobrej wierze nabywał pożytki na własność jako swoistą premię za uprawę i troskę o rzecz macierzystą (główną)
użytkownik czy emfiteuta nabywali pożytki z tytułu własnych praw rzeczowych, zwykły dzierżawca na mocy kontraktu zawartego z wydzierżawiającym
posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta stawali się właścicielami pożytków już w chwili odłączenia od rzeczy macierzystej, zwykły dzierżawca na mocy kontraktu zawartego z wydzierżawiającym.
Połączenie rzeczy: 3 sytuacje:
połączenie nieruchomości z nieruchomościami - powodowały je liczne wody płynące w Italii. Powstały takie zjawiska jak: Alluvio (przymulisko) - powiększenie 1 gruntu koszten 2go przez łagodne działanie rzeki; Avulsio (oderwisko) - gwałtowne oderwanie przez rzekę części gruntu i przyłączenie jej do gruntu innego właściciela.
połączenie rzeczy ruchomej z nieruchomością: superficies solo cedit - to co jest trwale związane z nieruchomością stanowi własność właściciela nieruchomości. Od tej zasady w prawie rzymskim nie było żadnych wyjątków(ktoś wybudował budynek na gruncie innej osoby to budynek należal do właściciela gruntu)
połączenie 2 rzeczy ruchomych - jeżeli było to połączenie trwałe tzn takie że nie można było tych rzczy rozdzielić bez uszkodzenia, to wtedy były możliwe 2 sytuacje: albo 1 z tych rzeczy miała większą wartość (rzecz główna) to wtedy rzecz o mniejszej wartości stawała się własnością właściciela rzeczy głównej; 2 możliwość: rzeczy były o równej wartości to w takim przypadku powstawała współwłasność; 2 sytuacja: zmieszanie pewnych rzeczy ale takie że tych rzeczy nie można było od siebie oddzielić
Przetworzenie rzeczy: tak daleko idąca obróbka cudzego materiału że powstawała nowa rzecz. Sabinianie opowiadali się za utrzymaniem własności właściciela materiału, Prokulianie za nabyciem własności przez przetwórcę. Justynian ostatecznie przyjął: jeżeli da się przywrócić do pierwotnego stanu, właścicielem pozostaje właściciej materiału jeżeli nie - nowa rzecz należy do przetwórcy.
OCHRONA PRAWA WŁASNOŚCI:
Specjalne środki ochrony: właściciel nieruchomności miał do dyspozycji specjalne środki ochrony przez doraźnymi zagrożeniami ze strony sąsiadów: a)powództwo o uregulowanie zatartych granic, b)powództwo o usunięcie urządzeń kierujących spływem wody, c)protest przeciwko bezprawnej budowie na gruncie sąsiednim, d)żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego; najważniejsze były zwyczajne powództwa służące każdemu właścicielowi kwirytalnemu: rei vindicatio, actio negatoria.
Środki ochrony wg ius civile: 1)Rei vindicatio - powództwo windykacyjne służyło kwirytarnemu właścicielowi rzeczy do „wydobycia” jej od osoby nieuprawnionej
Legitymacja czynna i bierna: legitymacja czynna przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu który nie był posiadaczem rzeczy spornej. Legitymacja bierna - pozwany legitymował się samym faktem posiadania i ograniczał się do kwestionowania żądań powoda.
Legitymacja dzierżycieli - jeżeli dzierżyciel wywodził swoje władanie od samego właścicieela, to właściwie miał do dyspozycji wystarczające środki ochrony z tytułu zawartego kontraktu czy depozytu. Jeżeli dzierżyciel otrzymał rzecz sporną od osoby nieuprawnionej, właściciel mógł wystąpić tylko z rei vindicatio i to albo przeciw samemu dzierżycielowi albo przeciw jego nieuprawnionemu mocodawcy jako posiadaczowi. Justynian poszedł dalej i usankcjonował rei vindicatio przeciw fikcyjnym posiadaczom, do których należeli:
ten kto bezpodstawnie wdał się w spór. Był to rodzaj matactwa procesowego podejmowanego np. żeby przez przeciągnięcie pozornego sporu umożliwić prawdziwemu posiadaczowi dokończenia zasiedzenia
ten kto podstępnie wyzbył się posiadania
Przy rei vindicatio jak przy każdej a. in rem istniała swoboda wdawania się w spór. Pozwany który nie podejmował obrony tracił posiadanie rzeczy spornej na korzyść przeciwnika.
Ciężar przeprowadzenia dowodu: w procesie windykacyjnym obowiązek udowodnienia prawa własności spoczywał na powodzie, pozwany miał uprzywilejwane stanowisko bowiem ograniczał się do kwestionowania uprawnienia przeciwnika i utrzymywał się nadal przy posiadaniu rzeczy spornej jeżeli powód nie udowodnił swego twierdzenia. Podlegał on ochronie dopóki przeciwnik nie wykazał swego prawa do rzeczy spornej. Za pomocą rei vindicatio można było dochodzić zwrotu rzeczy materialnych indywidualniee oznaczonych. W procesie windykacyjnym powód dążył do sądowego uznania swego prawa własności i do przywrócenia zgodnego z prawem tzn do wejścia w posiadanie rzeczy spornej.
Pożytki i naklady: posiadacz w dobrej wierze a więc uczciwy, a tylko mylnie przekonany o słuszności swego władztwa nabywał wszystkie pożytki na własność. Jeżeli przegrał proces windykacyjny oddawał rzecz macierzystą powodowi. Za Justyniana był również obowiązek wydania pożytków jeszcze niezużytych. Od chwili litis contestatio on podobnie jak posiadacz w złej wierze zobowiązany był do wydania pożytków właścicielowi. U posiadacza w złej wierze oprócz wydania rzeczy spornej dochodził u niego obowiązek wydania wszystkich pożytków, nawet tych których nie zebrał ze swej winy. Na miejsce pożytków zużytych bądź nie zebranych wchodziło odszkodowanie.
Przegrywający spór posiadacz rzeczy zgłaszał ze swej strony pretensje do odszkodowania za nakłady poczynione na rzecz sporną. Były to 3 rodzaje nakładów: - nakłady konieczne były niezbędne żeby rzecz zachowała się w ogóle albo nie uległa pogorszeniu; -nakłady użyteczne podnosiły wartość rzeczy , zwiększały dochody z niej czerpane; -nakłady zbytkowe ozdabiały tylko rzecz główną.
Do zwrotu wartości nakładów koniecznych miał prawo nawet posiadacz w złej wierze, posiadacz w dobrej wierze mógł nadto żądać skutecznie zwrotu nakładów użytecznych
Actio negatoria: właścicielowi posiadającemu któremu osoba postronna naruszała zasady współżycia sąsiedzkiego albo też bezpodstawnie wykonywała jakoeś prawo na rzeczy cudzej przysługiwało powództwo którego treścią było zaprzeczenie jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności. Na powodzie ciążył dowód prawa własności i dowód dokonanego naruszenia. Ewentualne prawo do naruszenia musiał wykazać pozwany
Środki ochrony według prawa pretorskiego: właścicielowi bonitarnemu przysługiwało exceptio do lub przy sprzedaży - specjalny „zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej”
Actio Publiciana: skarga z elementem fikcji. Pretor polecał sędziemu w formułce żeby posiadacze znajdującego się dopiero na drodze do zasiedzenia potraktował w wyroku tak jak gdyby dokonał zasiedzenia czyli jak właściciela kwirytarnego. Z tej ochrony mogli korzystać:
właściciel bonitarny, ten kto res mancipi nabył od właściciela kwirytarnego ale przez tradycję, jeżeli utracił posiadanie tej rzeczy przed dokonaniem zasiedzenia a mógł posłużyć się powództwem publicjańskim ze skutkiem wobec kogokolwiek
właściciel kwirytarny oprócz rei vindicatio mógł korzystać z actio publicana, ułatwiał tak sobie sytuacją procesową gdyż wykazywał daleko łatwiej że przed utratą posiadania znajdował się na drodze do zasiedzenia
posiadacz który w dobrej wierze i na podstawie slusznego tytułu nabył rzecz podatną do zasiedzenia ale od nieuprawnionego znajdował się również na drodze do zasiedzenia. Jeżeli przed upływem wymaganego terminu do zasiedzenia utracił posiadanie mógł wystąpić przeciw aktualnemu posiadaczowi ale było to skuteczne tylko wobec przeciwnika gorzej uprawnionego.
III PRAWA NA RZECZY CUDZEJ:
INNE PRAWA NA RZECZY CUDZEJ:
Emfiteuza i superficies:
Emfiteuza - dzierżawa wieczysta. Początkowo było to prawo rzeczowo ograniczone. Emfiteuza powstawała albo na podstawie umowy, albo na podstawie dziecziczenia I polegała na tym że emfiteut były prawami bardzo zbliżonymi do praw właścicieli. Obowiązkiem emfiteuzy było niepogarszanie gruntu, płacenie niezbyt wielkiego czynszu I ponoszenie opłat na rzecz skarbu. Jeżeli emfiteuta nie płacił przez 3 lata czynszu, to właściciel mógł zerwać umowę. Jeśli emfitetuza płacił to właściciel nie mógł zerwać umowy. Emfiteuta mógł, podobnie jak właściciel, pobierać pożytki i przeprowadzać zmiany w uprawach.
Umowa mogła być zerwana jeśli: emfiteuza nie płacił czynszu, nie uprawiał gruntu oraz za porozumieniem stron.
Superficies - było to tzw. prawo powierzchni. Było to prawo rzeczowe, dziedziczne i zbywalne, do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie. Superficies opłacał właścicielowi gruntu roczny czynsz (niewielki ze względu na swój wkład budowlany).
Zastaw - zabezpieczał czyjąć wierzytelność. Była to forma zabezpieczenia. Zastaw ma cechę charakterystyczną I dotyczy każdej z form. Zastaw jest prawem akcesoryjnym (dodatkowym). Zastaw nie może istnieć samodzielnie. Jest zawsze związane z dlugiem bądź z wierzytelnością.
Formy zastawu:
Fiducia - polegała na tym że dłużnik przenosił na wierzyciela własność jakiejś rzeczy celem zabezpieczenia zwrotu długu. Fiducia była niebezpieczna bo było to przeniesienie własności. Wierzyciel mógł sprzedać tą rzecz.
Pignus - zastaw ręczny. Polegał na tym że dłużnik przenosił jedynie dzierżenie rzeczy na wierzyciela. Wierzyciel miał animus z zamiarem zachowania jej dla dłużnika. W dalszym ciągu właścicielem rzeczy był dłużnik, mógł on wytoczyć skargę o oddanie rzeczy.
Hipoteka - zastaw umowny. Przedmiot zastawu pozostawał w ręku dłużnika, ale umawiano się że jest to przedmiot zastawny, czyli nie przychodzi do wierzyciala. Nigdzie nie spisywano hipoteki, nie było takich rejestrów, więc była to tylko umowa między wierzycielem a dlużnikiem.
Umowy między dlużnikiem a wierzycielem: (Realizacja zastawu)
Lex commissoria - klauzula przepadku. W tej umowie strony ustalały że jeśli na wezwanie wierzyciela dłużnik nie spłaci danej kwoty to rzecz przepada na własność wierzyciela
Pactum de vendendo - było to uprawnienie które dłużnik przekazywał wierzycielowi aby ten mógł sprzedaż rzecz na licytacji.
Zastaw antychretyczny (Antichresis) - polegał na tym że wierzyciel mógł korzystać z owoców tego przedmiotu który otrzymał w zastaw.
Hipoteka nie była nigdzie rejestrowana więc ten właściciel inwentarza mógł wziąć kilka pożyczek. Wtedy powstawała sytuacja w której znajdowało sie kilku wierzycieli. “Kto wcześniejszy co do czasu ten lepszy co do prawa” - prior tempore, potior iure.