WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI PRAWA RZECZOWEGO

PRAWO RZECZOWE:

1. w znaczeniu przedmiotowym – to ogół przepisów prawnych, które regulują powstanie, treść i ustanie podmiotowych praw do korzystania z rzeczy (prawo własności i inne);

2. w znaczeniu podmiotowym – to prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnym (skuteczne erga omnes – wobec wszystkich) i dotyczące rzeczy.

PRAWA RZECZOWE WYRÓŻNIAJĄ NASTĘPUJĄCE CECHY:

1. BEZWZGLĘDNY CHARAKTER – co oznacza, że ich korelatem jest powszechny obowiązek nieingerencji w sferę dozwolonego zachowania podmiotu takiego prawa (art. 140 KC stanowi, że ...właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.); w przeciwieństwie zatem do praw obligacyjnych, które mają charakter względny (skutecznych inter partes – miedzy stronami: czyli dłużnikiem a wierzycielem) prawa rzeczowe są skuteczne erga omnes (wobec wszystkich; tu np. wszyscy są zobowiązani do poszanowania cudzego prawa własności);

2. NUMERUS CLAUSUS (zamknięty katalog) praw rzeczowych – uniwersalny obowiązek nieczynienia zawęża sferę chronionej wolności zachowania innych podmiotów, z drugiej strony (ze względu na społeczno-gospodarczą doniosłość praw rzeczowych) zapewnia się prawom rzeczowym możliwie najszerszą i skuteczną ochronę – zatem uprawnienie do tworzenia i kształtowania treści bezwzględnych praw podmiotowych przyznaje się wyłącznie ustawodawcy (można powołać do życia tylko takie prawo bezwzględne jakie przewiduje ustawa; ograniczona jest także możliwość umownej modyfikacji treści tych praw).

Kodeksowa systematyka praw rzeczowych:

PRAWA RZECZOWE

własność

(art. 140 – 231)

ograniczone prawa rzeczowe (art. 244– 335 KC) KC)KCKC)

użytkowanie wieczyste

(art. 232 – 243 KC)

Ograniczone prawa rzeczowe:

1. użytkowanie;

2. służebności;

3. zastaw;

4. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu;

5. hipoteka.

3. DOTYCZĄ RZECZY: na pojęcie rzeczy w prawie cywilnym (art. 45 KC) składają się dwie cechy:

1. materialny charakter

2. oraz wyodrębnienie z przyrody;

Zatem rzeczami są tyko fizykalnie istniejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzonym oraz są na tyle wyodrębnione, aby mogły samoistnie funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym (np. gaz/woda w stanie wolnym nie są rzeczami – stają się nimi dopiero po ich zamknięciu w butlach).

Poza tym istnieją przedmioty materialne, które nie będą rzeczami z uwagi na ich wyjęcie spod obrotu cywilnoprawnego (np. odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy, krew, zwłoki, zwierzęta w stanie wolnym itp.), ponadto rzeczami nie są: ciecze i gazy, kopaliny oraz cała grupa przedmiotów niematerialnych (np. energia, dobra intelektualne i osobiste, pieniądze – jako środek płatniczy, a nie znak pieniężne, papiery wartościowe itp.).

Podział rzeczy:

1. ruchome i nieruchome:

Ustawodawca definiuje tylko pojęcie nieruchomości (art. 46 KC), zatem ruchomościami są wszelkie rzeczy nie będące nieruchomościami. Nieruchomościami natomiast są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (nieruchomości gruntowe), a także budynki trwale związane z gruntem lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności (nieruchomości budynkowe i lokalowe (zob. np. art. 235 KC – budynek wzniesiony przez użytkownika wieczystego na gruncie SP/gminnym).

2. oznaczone co do tożsamości i co do gatunku:

Pierwsze odnoszą się do indywidualnie wskazanego przedmiotu, drugie zaś określone są tylko wg cech rodzajowych (np. samochód osobowy a samochód osobowy o nr rej. .......). Przedmiotem stosunków prawnorzeczowych jest przede wszystkim pierwsza kategoria rzeczy (zwłaszcza nieruchomości, które zawsze stanowią rzeczy oznaczone co do tożsamości). Podział ten ma prawnie doniosłe znaczenie zwłaszcza na gruncie stosunków zobowiązaniowych (zob. art. 155 KC).

Od pojęcia rzeczy należy odróżniać:

1. CZĘŚCI SKŁADOWE RZECZY (art. 47 KC): jest nimi wszystko to, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego; zatem chodzi tu o pewną więź fizykalno-przestrzenną i funkcjonalną o charakterze trwałym (a nie tylko połączone z rzeczą główną dla przemijającego użytku) (np. budynki i inne urządzenia oraz drzewa i rośliny od chwili zasiania/zasadzenia stanowią cz. składową nieruchomości; silnik w samochodzie, czy półka w szafie); skutek: część składowa nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych (np. służebność gruntowa jako prawo związane z prawem własności nieruchomości stanowi jej cz. składową i nie może być bez niej zbyta); dopiero po podziale rzeczy, rzecz (już nie cz. składowa) może być odrębnym przedmiotem praw rzeczowych (np. sprzedaż wymontowanego z samochodu silnika);

2. PRZYNALEŻNOŚCI (art. 51 – 52 KC): są to samoistne rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej), z którą to pozostaje w faktycznym i trwałym związku, a właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba (silniej akcentowana jest tu więź funkcjonalna); skutek uznania za przynależność: „czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi także skutek względem przynależności (ale strony/ustawa może ten skutek wyłączyć); np. zestaw kluczy naprawczych/koło zapasowe w samochodzie; inwentarz żywy w gospodarstwie rolnym;

3. POŻYTKI (art. 53 – 55 KC): polski system wyróżnia trzy typy pożytków: 1. pożytki naturalne rzeczy (są to jej płody i inne odłączone od niej cz. składowe, jakie wg zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy; np. owoce z drzewa, zboże z pola, drzewo z lasu); 2. pożytki cywilne rzeczy (dochody jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego; np. czynsz dzierżawny/najmu); 3. pożytki prawa (dochody jakie prawo to przynosi zgodnie ze swym społ.-gosp. przeznaczeniem (np. odsetki od wierzytelności); konsekwencje: uprawnionemu do pobierania pożytków przypadają pożytki naturalne, które faktycznie zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania tego uprawnienia, natomiast przy pożytkach cywilnych (rzeczy i prawa) uprawnienie do ich poboru służy w stosunku do jego trwania (a więc niezależnie od tego czy faktycznie zostały pobrane).

4. kolejną cechą praw rzeczowych jest ich MAJĄTKOWY charakter (są to prawa, które wyrażają i chronią interesy majątkowe, czyli z reguły służą zaspokajaniu potrzeb gospodarczych; z nielicznymi wyjątkami jak np. służebność osobista);

5. z uwagi na bezwzględny charakter praw rzeczowe są prawami TRWAŁYMI i JAWNYMI; najdoskonalszą formą ujawniania praw rzeczowych dot. nieruchomości jest wpis w księdze wieczystej (prowadzi się je w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości; wpisywane są tam wszelkie prawa rzeczowe dot. nieruchomości, a także niektóre prawa i roszczenia o charakterze osobistym), a jeżeli nieruchomość nie ma założonej księgi wieczystej – wpis do zbioru dokumentów; formą ujawnienia prawa jest też posiadanie rzeczy (zwłaszcza p. własności), czy też wpis do rejestru zastawów (przy zastawie rejestrowym).

Struktura księgi wieczystej (cztery działy):

I – oznaczenie nieruchomości i wpisy praw związanych z jej własnością;

II – wpisy dot. prawa własności i użytkowania wieczystego;

III – wpisy dot. ogr. praw rzeczowych (z wyj. hipoteki) oraz innych praw/roszczeń;

IV – wpisy dotyczące hipotek.

Dla powstania niektórych praw konieczny jest wpis do księgi wieczystej (tzw. wpis konstytutywny: np. ustanowienie i przeniesienie użytkowania wieczystego, ustanowienie hipoteki, czy odrębnej własności lokalu). Księgi wieczyste mają szczególną moc prawną z uwagi na związane z nimi prawnomaterialne zasady:

• domniemanie zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym;

• zasadę rekojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych;

• zasadę pierwszeństwa ogr. praw rzeczowych wpisanych do ks. wieczystej przed prawami nieujawnionymi;

• zasadę skuteczności i pierwszeństwa wpisanych praw/roszczeń osobistych (...).

PODZIAŁ PRAW RZECZOWYCH:

I.

• prawa bezterminowe (wieczyste) - ich czas trwania nie jest z góry określony (np. prawo własności);

• prawa terminowe (czasowe) - ich czas trwania jest z góry określony (np. użytkowanie wieczyste);

Niektóre prawa rzeczowe mogą powstać jako prawa rzeczowe terminowe bądź bezterminowe (np. służebność).

II.

• prawa niezwiązane (wolne) - mają byt niezależny;

• prawa związane - mogą przysługiwać tylko podmiotowi innego prawa (głównego), pozostają one z tym drugim prawem w ścisłym związku w tym znaczeniu, że mogą one być przedmiotem obrotu tylko razem z tym drugim prawem (np. służebność gruntowa jako prawo związane z własnością nieruchomości; własność budynku jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym);

III.

• prawa samodzielne (samoistne)

• prawa niesamodzielne (niesamoistne , akcesoryjne) uzależnione są od innego prawa i nie mogą powstać ani istnieć bez niego (np. hipoteka i zastaw jako akcesoryjne względem wierzytelności, którą zabezpieczają)

IV.

• prawa zbywalne - można przenieść na inną osobę;

• prawa niezbywalne ze względu na to, że ich celem jest zaspokojenie potrzeb określonej osoby, są niezbywalne (np. służebność osobista, użytkowanie);

V.

• prawa odpłatne - ustanowione są za wynagrodzeniem (np. użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu);

• prawa nieodpłatne - ustanowione są bez wynagrodzenia;

VI.

ze względu na przedmiot:

• prawa, których przedmiotem mogą być nieruchomości i rzeczy ruchome – własność, użytkowanie;

• prawa, których przedmiotem mogą być wyłącznie nieruchomości – użytkowanie wieczyste¹, służebność, hipoteka, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu;

• prawa, których przedmiotem mogą być wyłącznie rzeczy ruchome – zastaw;

• prawa, których przedmiotem mogą być inne prawa: użytkowanie, , zastaw i hipoteka.

 

PRAWO WŁASNOŚCI

1. TREŚĆ I GRANICE PRAWA WŁASNOŚCI.

Termin własność jest używane w znaczeniu:

1. szerszym (własność sensu largo) – jako synonim wszelkich praw majątkowych (np. własność praw autorskich, własność wierzytelności, własność przemysłowa itp.); kategorią zbiorczą jest mienie (art. 44 KC mieniem jest własność i inne prawa majątkowe);

2. węższym (własność sensu stricto) – jako najszersze prawo do rzeczy określone w art. 140 KC.

W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą (art. 140 KC).

Ustawodawca określa zatem pozytywnie uprawnienia właściciela (z zakreśleniem ich granic) oraz negatywnie określa sytuację osób trzecich (tych „wyłączonych” zobowiązuje do biernego poszanowania cudzej własności).

Normatywna treść prawa własności obejmuje klasyczną triadę uprawnień właścicielskich (jest to najszerszy w prawie cywilnym zakres uprawnień względem rzeczy !!!):

1. ius possidendi – prawo do posiadania rzeczy;

2. ius utendi, fruendi, abutendi – prawo do używania, pobierania pożytków i zużycia rzeczy (prawo do korzystania z rzeczy sensu largo);

3. ius disponendi – prawo do rozporządzania rzeczą (obejmuje prawo do: przenoszenia i obciążania własności, porzucenia rzeczy ruchomej z zamiarem wyzbycia się jej własności, a nawet do jej zniszczenia).

Kodeks cywilny (art. 140 KC) jednocześnie wyznacza granice prawa własności, które stanowią:

• przepisy ustawy (granice własności wyznaczają nie tylko poszczególne przepisy KC, lecz całokształt obowiązującego ustawodawstwa, mogą to być przepisy prawa cywilnego jak i przepisy innych działów prawa np. prawa administracyjnego; typowe ustawy ogr. p. własności: prawo budowlane, o gospodarce nieruchomościami, o autostradach płatnych, prawo wodne i wiele innych);

• zasady współżycia społecznego;

• społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności.

 

Ponadto zgodnie z art. 143 KC w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią (granice pionowe wyznaczają także ustawy: prawo geologiczne i górnicze oraz prawo lotnicze).

Pewne ograniczenia wynikają także z przepisów prawa sąsiedzkiego (art. 144-154 KC), przez które rozumie się, czyli:

• przepisy ograniczające oddziaływania na nieruchomości sąsiednie;

• przepisy określające sposób korzystania przez sąsiadów z przygranicznych pasów ziemi;

• przepisy przewidujące możność ustanowienia pewnych służebności;

• przepisy normujące problemy związane z granicami.

2. WYBRANE SPOSOBY NABYCIA I UTRATY PRAWA WŁASNOŚCI.

Sposoby nabycia prawa własności:

a) PIERWOTNE – nabycie prawa własności następuje w sposób niezależny od prawa poprzedniego właściciela i czyichkolwiek uprawnień; należą tu m.in.:

1. zawłaszczenie niczyjej rzeczy ruchomej – własność niczyjej rzeczy ruchomej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne - art. 181 KC;

2. zasiedzenie – nabycie prawa, najczęściej p. własności wskutek upływu czasu; zasiedzenie jest jedną z instytucji dawności, której funkcją jest usunięcie rozbieżności pomiędzy stanem prawnym a stanem posiadania; przedmiotem zasiedzenia może być p. własności (zarówno ruchomości jak i nieruchomości), użytkowanie wieczyste albo służebność gruntowa; przesłanki: 1. posiadanie samoistne i nieprzerwane, 2. upływ terminu (nieruchomość – 20 lat, a 30 lat przy uzyskaniu posiadania w złej wierze; ruchomość – 3 lata), 3. dobra wiara posiadacza zawsze w przypadku ruchomości (przy nieruchomości zła wiara wydłuża jedynie okres zasiedzenia o 10 lat); skutek: prawo własności nabywa posiadacz, a traci dotychczasowy właściciel);

3. przemilczenie (np. nabycie przez znalezienie rzeczy ruchomej wskutek braku zgłoszenia się właściciela po upływie roku – przy jego wezwaniu do odbioru rzeczy, a w braku wezwania – po upływie 2 lat od ich znalezienia);

4. odłączenie pożytków naturalnych od rzeczy przez uprawnionego do ich pobierania;

5. przetworzenie, pomieszanie lub połączenie rzeczy ruchomych;

6. inne (np. wywłaszczenie, nacjonalizacja).

b) POCHODNE – nowy właściciel wywodzi swe prawo z prawa poprzedniego właściciela; prawo własności nie ustaje, jak przy sposobach pierwotnych, lecz trwa nadal, a zmienia się tylko właściciel; należą tu m.in.:

1. przeniesienie własności wskutek zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia własności:

1. własność rzeczy oznaczonych co do tożsamości przechodzi na nabywcę z mocy samej umowy (solo consensu) zobowiązującej do przeniesienia własności (np. umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności – art. 155 § 1 KC), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły – jest to tzw. umowa o podwójnym skutku: zobowiązująco-rozporządzającym;

2. natomiast jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłe (art. 155 § 2 KC), do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy (a więc dodatkowa czynność realna);

2. dziedziczenie – jako wejście spadkobiercy(ów) w sytuację prawną (ogół praw i obowiązków majątkowych) zmarłej osoby fizycznej (spadkodawcy).

Przy nabyciu pochodnym obowiązuje ogólna zasada prawa rzeczowego, iż NIKT NIE MOŻE PRZENIEŚĆ NA DRUGĄ OSOBĘ WIĘCEJ PRAW, ANIŻELI SAM POSIADA (nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet). Zgodnie z tą zasadą zbywający prawo własności, bądź dysponujący innym prawem zbywalnym nie może rozporządzić swoim prawem w szerszym zakresie, niż jemu samemu przysługuje. Od powyższej zasady prawo cywilne przewiduje jednak dwa wyjątki:

a) nabycie rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej do jej rozporządzania (art. 169 KC): przesłanki: wydanie rzeczy przez zbywcę, jej objęcie w posiadanie przez nabywcę, dobra wiara nabywcy;

b) rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5-8 ustawy z 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece) – przesłanki: nabywca działa w dobrej wierze i dokonuje odpłatnej czynności prawnej o skutkach rozporządzających(np. zawiera umowę kupna) z osobą uprawnioną według treści księgi wieczystej (czyli wpisaną do księgi jako właściciel, wieczysty użytkownik lub inny uprawniony); skutek: nabywa on własność lub inne prawo rzeczowe, choćby stan prawny ujawniony w księdze wieczystej nie był zgodny z rzeczywistym stanem prawnym (właścicielem był w rzeczywistości kto inny); dotyczy wyłącznie nieruchomości!!!.

Należy również wspomnieć o drugiej istotnej zasadzie: SUPERFICIES SOLO CEDIT (wszystko to, co jest trwale z gruntem związane dzieli los prawny tego gruntu). Zgodnie bowiem z art. 191 KC własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową (prawo cywilne przewiduje od niej wyjątki, wobec czego także i ta zasada nie ma charakteru bezwzględnego; zob. np. art. 235 KC).

3. WSPÓŁWŁASNOŚĆ.

Współwłasność jest prawem własności (nie jest odrębnym prawem rzeczowym!!!) tej samej rzeczy przysługującym niepodzielnie kilku osobom (art. 195 KC). Zatem łącznie występują następujące cechy:

a) jedność podmiotu (ta sama rzecz);

b) wielość podmiotów (co najmniej dwóch), którym przysługuje prawo własności;

c) niepodzielność wspólnego prawa przez czas trwania współwłasności.

Wyróżnia się dwa rodzaje współwłasności:

1. współwłasność w częściach ułamkowych (uregulowana w art. 196 i n. KC; np. przy dziedziczeniu; zasiedzeniu; nabyciu, przyznaniu orzeczeniem sądu jednej rzeczy kilku osobom); cechy: 1. ma charakter samoistny; 2. każdy ze współwłaścicieli ma określony udział we współwłasności, którym może rozporządzać bez zgody pozostałych współwłaścicieli; 3. każdy z nich może w każdym czasie żądać zniesienia współwłasności (ma z założenia charakter nietrwały);

2. współwłasność łączna (np. ustawowa/umowna wspólność majątkowa między małżonkami - art. 31/47 KRO; spółka cywilna - art. 860 i n. KC); cechy: 1. ma charakter niesamoistny (wiąże się i umacnia inny stosunek prawny o charakterze osobistym); 2. jest bezudziałowa (czy też są udziały, lecz nieokreślone, wobec czego nie można nimi rozporządzać); 3. dopóki trwa stosunek podstawowy (np. małżeństwo, spółka) nie można żądać jej zniesienia (ma charakter trwały).

Stosunek współwłasności wymaga określenia kwestii zarządu rzeczą wspólną (dokonywania czynności o charakterze prawnym i faktycznym dotyczących rzeczy wspólnej). Wobec tego każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną (art. 200 KC). Natomiast do czynności:

a) przekraczających zakres zwykłego zarządu (np. do rozporządzania rzeczą wspólną), potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli;

b) zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda większości współwłaścicieli (obliczona wg wielkości udziałów).

W zasadzie zniesienie współwłasności następuje w drodze umowy dotychczasowych współwłaścicieli. Jedna w braku ich zgody każdy z nich może żądać sądowego zniesienia współwłasności. Sam zniesienie może nastąpić poprzez:

a) fizyczny podział rzeczy wspólnej (o ile jest to możliwe);

b) sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej sumy pieniężnej (tzw. podział cywilny);

c) przyznanie rzeczy jednemu lub niektórym z dotychczasowych współwłaścicieli (z obowiązkiem spłaty pozostałych).

4. OCHRONA PRAWA WŁASNOŚCI.

Ochrona własności należy do typu ochrony petytoryjnej, przez którą rozumie się ochronę prawa (prawa własności). Ochrona ta ma charakter obiektywny, a więc o jej powstaniu decyduje sam fakt naruszenia cudzej własności.

Podstawowymi roszczeniami przysługującymi właścicielowi w wypadku naruszenia jego prawa są:

1. Roszczenie windykacyjne (rei vindicatio z art. 222 § 1 k.c.) – jest to roszczenie nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy. Właściciel pozbawiony jest tego roszczenia, gdy władający rzeczą ma skuteczne wobec właściciela prawo posiadania rzeczy.

2. Roszczenie negatoryjne (actio negatoria z art. 222 § 2 k.c.) – jest to roszczenie przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Właścicielowi przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń.

3. Roszczenia uzupełniające (art. 224 i 225 KC) – uzupełniają roszczenie windykacyjne, które zapewnia jedynie ochronę przed utratą władztwa nad rzeczą (posiadaniem). Należą tu:

   • roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy,

   • roszczenie o zwrot pożytków (lub ich równowartości),

   • roszczenie o odszkodowanie za szkodę spowodowaną zużyciem rzeczy, jej pogorszeniem lub utratą

Z drugiej strony należy mieć na uwadze przeciwstawne roszczenia posiadacza o zwrot poczynionych nakładów związanych z rzeczą (art. 226 KC).

Roszczenia uzupełniające przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy. Natomiast roszczenia windykacyjne i negatoryjne nie ulegają przedawnieniu, jeżeli dotyczą nieruchomości (art. 223 KC). Te dwa ostatnie są korelatem uprawnień właściciela wynikających z treści prawa własności (art. 140 KC), bez których prawo to nie mogłoby być praktycznie wykonywane.

POSIADANIE

Posiadanie jest stanem faktycznym (nie jest podmiotowym prawem rzeczowym !!!!), polegającym na wykonywaniu określonego władztwa nad rzeczą. Stan ten pozostaje pod ochroną prawa, jak również niesie za sobą szereg skutków o zróżnicowanym charakterze prawnym. Dla stwierdzenia stanu posiadania niezbędne jest jednoczesne występowanie dwóch elementów:

1. fizyczne władanie rzeczą przez posiadacza (łac. corpus possesionis),

2. manifestowany przez posiadacza zamiar władania rzeczą dla siebie (łac. animus rem sibi habendi).

Posiadanie a dzierżenie:

Brak drugiej z wymienionych przesłanek oznacza, iż mamy do czynienia nie z posiadaniem a z DZIERŻENIEM. Zgodnie z art. 338 KC dzierżycielem jest ten, kto faktycznie włada rzeczą za kogoś innego). Od posiadania odróżnia je element woli (animus), gdyż stan świadomości dzierżyciela (zwany animus possidendi pro alieno) jest tu inny niż u posiadacza – dzierżyciel włada rzeczą w imieniu innej osoby, a nie dla siebie, jak w przypadku posiadacza. Dzierżenie, w przeciwieństwie do posiadania, nie korzysta z ochrony sądowej. Przykłady: pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy, zarządca, przechowawca sprawujący pieczę nad przechowywanymi rzeczami, przewoźnik działający w ramach umowy przewozu rzeczy, itp.).

Rodzaje posiadania:

• Na podstawie art. 336 KC wyróżnia się (kryterium woli):

1. posiadanie samoistne polegające na faktycznym władaniu rzeczą jak właściciel (tzw. posiadanie „właścicielskie”, choć posiadacz niekoniecznie musi być tu właścicielem),

2. posiadanie zależne polegające na faktycznym władaniu rzeczą zgodnie z treścią każdego – innego niż własność – prawa, z którym łączy się władztwo nad cudzą rzeczą (np. użytkowanie, zastaw, najem, dzierżawa itp.).

   • Posiadanie może, ale nie musi, wiązać się z przysługującym posiadaczowi tytułem prawnym do rzeczy (kryterium stanu prawngo):

1. posiadanie zgodne ze stanem prawnym to posiadanie prawne (np. samoistne posiadanie właściciela);

2. posiadanie nie odpowiadające prawu – posiadanie bezprawne (np. samoistne posiadanie pasera, czy złodzieja).

• W zależności od dobrej/złej wiary posiadacza wyróżnia się także:

1. posiadanie w dobrej wierze – to osoba, która pozostaje w błędnym, aczkolwiek usprawiedliwionym okolicznościami przeświadczeniu, że przysługuje jej wykonywane prawo do rzeczy;

2. posiadanie w złej wierze – osoba, która wie albo nie wie – lecz na skutek nie zachowania należytej staranności – z łatwością mogła się dowiedzieć, że nie przysługuje jej wykonywane prawo do rzeczy.

Skutki prawne posiadania:

Z posiadaniem wiąże się:

1. system domniemań prawnych, których celem jest usunięcie trudności w ustaleniu stanu faktycznego i prawnego (w następstwie tych domniemań sam fakt władania rzeczą zastępuje dowód własności):

• domniemanie posiadania samoistnego;

• domniemanie ciągłości posiadania;

• domniemanie zgodności posiadania ze stanem prawnym;

• domniemanie posiadania w dobrej wierze;

2. możliwość nabycia wykonywanego prawa (własności, użytkowania wieczystego, czy służebności gruntowej) w drodze zasiedzenia;

2. korzyści przypadające posiadaczowi w dobrej wierze będące naturalnym następstwem faktycznego władania rzeczą (w szczególności dotyczące korzystania z rzeczy i czerpania z niej pożytków;

2. ochrona posiadania (zob. poniżej).

Ochrona posiadania:

Art. 342 KC ustanawia bezwzględny zakaz samowolnego naruszania posiadania bez względu na to w jakiej postaci ono występuje (w dobrej/złej wierze, czy prawne/bezprawne). Ochrona posiadania przybiera dwojaką postać:

1. ochrony własnej (czyli ochrony siłami samego posiadacza z art. 343 KC):

• obrona konieczna – stosowana przy złapaniu naruszającego posiadanie na gorącym uczynku i w celu odparcia jego samowolnego działania;

• dozwolona samopomoc – stosowana niezwłocznie tuż po naruszeniu posiadania

b) ochrony sądowej (art. 344 KC) – polegającej na uruchomieniu drogi sądowej w drodze wytoczenia powództwa posesoryjnego (o tzw. przywrócenie posiadania do stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń); w procesie posesoryjnym nie bada się prawa do spornej sprawy, a jedynie sam fakt naruszenia posiadania; roszczenia posesoryjne wygasają, jeśli nie będą dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania.

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

Ograniczone prawa rzeczowe są prawami na rzeczy cudzej, które stanowią obciążenia prawa własności, nigdy jednak nie pozbawiają właściciela wszystkich uprawnień. Ich treść sprowadza się do wykonywania niektórych (bo ograniczonych przez ustawę) uprawnień przysługujących w zwykłych warunkach właścicielowi.

Można zasadniczo podzielić je na dwie kategorie:

• służące korzystaniu z cudzej rzeczy o charakterze samodzielnym (samoistnym): użytkowanie, służebności i sp. wł. prawo do lokalu;

• takie, które nie uprawniają do korzystania z cudzej rzeczy, a jedynie służą zabezpieczeniu określonych wierzytelności (o charakterze akcesoryjnym): zastaw i hipoteka

Głównym źródłem powstania ograniczonych praw rzeczowych jest czynność prawna (umowa) oraz orzeczenie sądu (niektóre powstają przez zasiedzenie – np. służebność gruntowa; czy ex lege – np. zastaw ustawowy i hipoteka ustawowa); zaś wygaśniecia: umowa, zrzeczenie się prawa, konfuzja (zlanie w 1 osobie prawa własności i ograniczonego p, rzeczowego), upływa czasu, śmierć uprawnionego i inne zdarzenia prawne.

Do ich ochrony stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie prawa własności. Zasadniczo pełnią one rozmaite funkcje społeczno–gospodarcze, czasem także o charakterze ściśle osobistym.

UŻYTKOWANIE (art. 252-284 KC):

 

Na użytkowanie składają się dwa uprawnienia, tj. prawo do używania rzeczy oraz do pobierania jej pożytków.

Użytkowanie polega zatem na korzystaniu z cudzej rzeczy, ale uprawnienie do czerpania korzyści jakie przynosi rzecz ogranicza się do pobierania pożytków (użytkownik nie nabywa przychodów, które nie stanowią pożytkami rzeczy).

Najważniejsze cechy użytkowania:

• najszersze z ograniczonych araw rzeczowych (użytkownik ma w zasadzie pełne prawo korzystania z cudzej rzeczy;

• przedmiotem użytkowania mogą być rzeczy (zarówno nieruchomości, jak i rzeczy ruchome) oraz prawa;

• jest prawem niezbywalnym i samoistnym, ale związanym z osobą użytkownika;

• może być prawem terminowym, jak i bezterminowym;

• może być odpłatne, jak i nieodpłatne;

• wygasa wskutek niewykonywania przez lat 10, a najpóźniej z chwilą śmierci użytkownika;

• KC wyróżnia użytkowanie przez osoby fizyczne, przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz inne wypadki użtkownaia.

SŁUŻEBNOŚĆ (art. 285-305 KC):

 

Wyróżnia się dwa rodzaje służebności:

1. Służebność gruntowa – która może przybrać dwojaką postać:

• służebności czynnej - polegającej na uprawnieniu do korzystania w oznaczonym zakresie z nieruchomości (zwanej obciążoną) przez właściciela innej nieruchomości (zwaną nieruchomością władnącą); np. służebność drogowa – prawo przejazdu; pobierania wody albo wypasu bydła;

• służebności biernej – polegającej na obowiązku właściciela nieruchomości obciążonej niewykonywania określonych uprawnień właścicielskich, które zwykle wolno mu wykonywać; np. obowiązek właściciela nie wznoszenia budynków na swoim gruncie w odległości bliższej niż 10 m od nieruchomości sąsiedniej, czy też przesłaniających jej światło słoneczne).

Służebność gruntowa jest prawem związanym z prawem własności nieruchomości i stanowi jej część składową. Powinna być wykonywana w taki sposób, aby jak najmniej utrudniała korzystanie z nieruchomości obciążonej. Jej celem jest zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej (funkcja gospodarcza).

2. Służebność osobista – polegająca na obciążeniu nieruchomość na rzecz osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej (np. służebność mieszkania, polegająca na uprawnieniu do zamieszkiwania w budynku położonym na cudzej nieruchomości).

Podobnie jak wyżej służebność osobista może mieć postać czynną lub bierną, oraz obciąża każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej.

Różnice:

• uprawnionym może być wyłącznie osoba fizyczna (nie może nią być osoba prawna);

• służebność ta wygasa najpóźniej z chwilą śmierci uprawnionego;

• jest niezbywalna;

• nie można jej nabyć przez zasiedzenie;

• odmienna funkcja (zaspokajania potrzeb o charakterze osobistym, alimentacyjnym).

Uwaga: przedmiotem służebności mogą być wyłącznie nieruchomości !!!.

PRAWA ZASTAWNICZE:

• ZASTAW (art. 306-335 KC, ustawa z 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawa z 1997 r. Ordynacja podatkowa)

• HIPOTEKA (ustawa z 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece):

Zastaw i hipoteka jako prawa zastawnicze stanowią zabezpieczenia rzeczowe oznaczonej wierzytelności (wierzytelność to uprawnienie wierzyciela do żądania spełnienia świadczenia przez dłużnika). Polegają one na tym, że wierzyciel może zaspokoić się z obciążonej rzeczy (w przypadku zastawu – z rzeczy ruchomej, zaś hipoteki – z nieruchomości; wyjątkowo tylko z innego prawa) bez względu na to czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej.

Wierzyciela, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem/hipoteką nazywa się zastawnikiem/wierzycielem hipotecznym, natomiast właściciela, który obciążył swoja rzecz zastawcą/ dłużnikiem hipotecznym.

Zarówno zastaw, jak i hipoteka nie dają uprawnienia do faktycznego władztwa nad rzeczą obciążoną, ani też do korzystania z niej (niedopuszczalne jest np. zastrzeżenie wyłączające prawo właściciela nieruchomości obciążonej do jej zbycia lub obciążenia przed wygaśnięciem hipoteki). Z drugiej jednak strony właściciel dysponuje odpowiednimi środkami zapobiegającymi sprzecznym z ustawą działaniom właściciela zmierzającymi do znacznego zmniejszenia wartości przedmiotu obciążenia.

Wspólne cechy:

• jako prawa akcesoryjne zależą od wierzytelności, którą zabezpieczają (nie mogą bez niej powstać ani istnieć; przelew/wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności pociąga za sobą przeniesienie/wygaśnięcie prawa zastawu/hipoteki);

• zabezpieczają wierzytelność bez względu na to czyją własnością stała się obciążona rzecz i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi;

• zaspokojenie wierzyciela następuje w trybie egzekucji sądowej uregulowanej w KPC;

• ich przedmiotem mogą być także prawa (np. hipoteka na użytkowaniu wieczystym; na spółdzielczym prawie do lokalu; czy na wierzytelności zabezpieczonej hipoteką).

Różnice:

• przedmiot zasadniczy: rzeczy ruchome (zastaw); nieruchomości (hipoteka);

• zabezpieczona wierzytelność: pieniężna i niepieniężna, a także przyszła i warunkowa (zastaw); hipoteka – tylko pieniężna i wyrażona w oznaczonej sumie pieniężnej (z wyj. hipoteki kaucyjnej, która zabezpiecza wierzytelności o nieustalonej wysokości);

• podstawa powstania:

zastaw umowa oraz wydanie rzeczy wierzycielowi (zastaw umowny);

ex lege (zastaw ustawowy);

decyzja adm. Stanowiąca podstawę wpisu (zastaw skarbowy);

wyjątkowo tylko dla powstania zastawu zamiast czynności realnej wydania rzeczy wymaga się wpisu do właściwego rejestru (zastaw rejestrowy)²;

hipoteka umowa oraz wpis do księgi wieczystej (hipoteka umowna);

orzeczenie sądu i wpis do księgi wieczystej (hipoteka przymusowa);

ex lege (hipoteka ustawowa).

 

 

SPÓŁDZIELCZE WŁASNOŚCIOWE PRAWO DO LOKALU

(ustawa z 1982 r. Prawo spółdzielcze)

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu a lokatorskie prawo do lokalu:

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest ograniczonym prawem rzeczowym. Dwie dotychczas odrębne konstrukcje własnościowego „spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego” i „spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego” zostały scalone w spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Właścicielem lokalu objętego tym prawem jest spółdzielnia.

Przez umowę o ustanowienie tego prawa spółdzielnia zobowiązuje się oddać lokal do używania, w zamian za wkład budowlany oraz określone opłaty. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu powstaje z chwilą zawarcia umowy o jego ustanowienie. Warto podkreślić, że spółdzielnia ustanawia prawa do używania lokalu wyłącznie na rzecz swoich członków.

Własnościowe prawo do lokalu może być przedmiotem obrotu na rynku wtórnym - nabywca nie musi zostać członkiem spółdzielni mieszkaniowej. Przepisy dopuszczają także zbycie ułamkowej części spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.

Należy od niego wyraźnie odróżniać:

• spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu które jest niezbywalnym, nieprzechodzącym na spadkobierców i niepodlegającym egzekucji prawem do używania lokalu na podstawie umowy o jego ustanowienie; umowa może być zawarta wyłącznie z członkiem spółdzielni, który zobowiązuje się wnieść wkład mieszkaniowy oraz uiszczać opłaty określone w ustawie i statucie spółdzielni;

• lokale o statusie odrębnej nieruchomości lokalowej (tzw. odrębna własność lokalu), regulowane przepisami ustawy z 1994 r. o własności lokali; ustanowienie odrębnej własności lokalu możliwe jest w budynku, w którym istnieją co najmniej dwa lokale w drodze umowy, jednostronnej czynności prawnej właściciela nieruchomości albo orzeczenia sądu znoszącego współwłasność.

POJĘCIE, TREŚĆ I WYKONYWANIE PRAWA WŁASNOŚCI

Pojęcie własności jest wieloznaczne i nie może być jednoznacznie interpretowane , ponieważ tym pojęciem posługują się różne dyscypliny . Przykładowo można wskazać na znaczenia tej nazwy w ujęciu ekonomicznym oraz w ujęciu prawnym.

Własność w znaczeniu ekonomicznym oznacza określone materialne stosunki społeczne zachodzące między ludźmi w procesie wytwarzania . Ekonomiczne pojęcie własności odpowiada na pytanie , kto włada środkami produkcji , w czyich interesach i w jakim celu są one wykorzystywane oraz kto nimi rozporządza . Własność w znaczeniu ekonomicznym istniała , istnieje i będzie istnieć we wszystkich formacjach społecznych , zarówno w tych , którym obca jest kategoria państwa i prawa , jak i w tych , które znają historyczną kategorię państwa i prawa . „ Nie może być mowy o żadnej produkcji , a zatemi o żadnym społeczeństwie tam , gdzie nie istnieje żadna forma własności ” . W każdej jednakże formacji społecznej własność rozwija się w odmiennych warunkach społecznych i dlatego na przestrzeni historii społeczeństwa ludzkiego ulega ona przeobrażeniom , zmieniając swoje formy.

Własność w znaczeniu prawnym – prawo własności , to kategoria historyczna , która pojawiła się w społeczeństwie klasowym , znającym państwo i prawo . Ale ta nazwa nie jest jednoznaczna . Nazwa „ prawo własności ” jest używana przynajmniej w dwóch znaczeniach : w szerszym oraz w węższym.

W szerszym znaczeniu obejmuje wszelkie prawa majątkowe – zarówno cywilne : prawo rzeczowe, wierzytelności , prawa na dobrach niematerialnych : jak i niecywilne , np. z zakresu prawa administracyjnego , finansowego itp. , które przysługują albo mogą przysługiwać określonemu podmiotowi prawnemu. Odpowiednikiem prawa własności w szerszym znaczeniu jest art. 21 ust. 1 i 2 Konstytucji RP (Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem) oraz art. 64 Konstytucji RP (1. Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. 2. Własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. 3. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności.), na gruncie prawa cywilnego zaś art. 44 KC w odniesieniu do pojęcia mienia (mieniem jest własność i inne prawa majątkowe).

Z kolei odnosząc się do węższego zakresu należy powiedzieć , że prawo własności to „ własność ” w rozumieniu art. 140 KC. Przepis ten stanowi : „ W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może , z wyłączeniem innych osób , korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem swego prawa , w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy . W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą .”.

Prawo własności w ujęciu cywilistycznym stanowi rdzeń konstytucyjnego pojęcia własności i ma za przedmiot rzeczy w znaczeniu technicznym oraz jest ono prawem bezwzględnym i bezterminowym (trwa tak długo , jak długo istnieje rzecz , która jest przedmiotem własności). Pod względem treści prawo własności jest najszerszym i najpełniejszym pośród wszystkich praw rzeczowych. O ile w innych , poza własnością , prawach rzeczowych tkwi z reguły jakieś określone uprawnienie , to uprawnień wynikających z prawa własności nie da się wyliczyć wyczerpująco . Z prawa własności wynika nie tylko uprawnienie do posiadania , do korzystania , do rozporządzania rzeczą . Wspomniana tutaj przeze mnie tzw. triada uprawnień właściciela nie wyczerpuje treści prawa własności . Mogą bowiem zaistnieć sytuacje , wprawdzie majątkowe , kiedy właściciel zostaje pozbawiony (czasowo) wszystkich trzech wymienionych uprawnień , a mimo to jego prawo własności nie wygasa , lecz istnieje nadal .

Spośród wielu możliwych uprawnień, które składają się na treść prawa własności kodeks cywilny w artykule 140 wymienia przykładowo tylko dwa z nich , a mianowicie uprawnienie do korzystania z rzeczy (jako możność faktycznego władania rzeczą oraz możność pobierania pożytków i innych dochodów z rzeczy , jej przetwarzania, zużycia a nawet zniszczenia) i uprawnienie do rozporządzania nią (jako możność dokonywania zarówno czynności prawnych rozporządzających , np. przeniesienie własności , jak i dyspozycji czysto faktycznych).

Należy jednak pamiętać, że własność jest prawem najpełniejszym w granicach określonych przez ustawy różnych gałęzi prawa oraz przez zasady współżycia społecznego oraz przez społeczno - gospodarcze przeznaczenie tego prawa . Nie można też zapomnieć o tym , że treść prawa własności przedstawia się w sposób odmienny w zależności od tego , czy chodzi o prawo własności , którego przedmiotem jest nieruchomość , czy też o prawo własności na rzeczy ruchomej . Zwłaszcza w pierwszym przypadku zakreślenie granic treści oraz wykonywania prawa własności ma szczególnie doniosłe znaczenie społeczne i gospodarcze . Dlatego też w odniesieniu do prawa własności na nieruchomościach ustawodawca wprowadza cały szereg reguł szczególnych oddziaływujących na treść i wykonywanie tego prawa . Przykładem tego jest regulacja art. 143-154 KC (tzw. prawa sąsiedzkiego) oraz 142 KC (osoba działająca w stanie wyższej konieczności).

Prawo sąsiedzkie nie stanowi formalnie wyodrębnionego działu prawa cywilnego, zaś jego normy rozsiane są po różnych aktach prawnych. Trzon prawa sąsiedzkiego stanowią art. 143-154 KC które określają zasady korzystania z nieruchomości oraz regulują stosunki graniczne. Do prawa sąsiedzkiego zaliczają się również przepisy ustaw szczególnych normujące zasady rozgraniczania nieruchomości sąsiednich oraz stosunki wodne.

Kodeks cywilny reguluje następujące kwestie związane z prawem sąsiedzkim:

1. Właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzymywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych (art. 144 KC) – tzw. immisje;

2. Jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (art. 145 KC - droga konieczna, a w przypadku posiadacza samoistnego nieruchomości na jego rzecz może być ustanowiona wyłącznie służebność osobista);

3. Właścicielowi nie wolno dokonywać robót ziemnych w taki sposób, żeby to groziło nieruchomościom sąsiednim utratą oparcia (art. 147 KC) – immisja bezpośrednia;

4. Owoce spadłe z drzewa lub krzewu na grunt sąsiedni stanowią jego pożytki; nie stosuje się, gdy grunt sąsiedni jest przeznaczony na użytek publiczny(art. 148 KC) ;

5. Właściciel gruntu może wejść na grunt sąsiedni w celu usunięcia zwieszających się z jego drzew gałęzi lub owoców; właściciel sąsiedniego gruntu może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody (art. 149 KC);

6. Właściciel gruntu może obciąć i zachować dla siebie korzenie, gałęzie i owoce przechodzące z sąsiedniego gruntu; właściciel powinien jednak uprzednio wyznaczyć sąsiadowi odpowiedni termin do ich usunięcia (art. 150 KC);

7. Jeżeli przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia przekroczono bez winy umyślnej granice sąsiedniego gruntu, właściciel tego gruntu nie może żądać przywrócenia stanu poprzedniego, chyba że bez nie uzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy albo że grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda. Może on żądać albo stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie odpowiedniej służebności gruntowej, albo wykupienia zajętej części gruntu, jak również tej części, która na skutek budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze (art. 150 KC).

8. Właściciele gruntów sąsiadujących obowiązani są do współdziałania przy rozgraniczeniu gruntów oraz przy utrzymywaniu stałych znaków granicznych; koszty rozgraniczenia oraz koszty urządzenia i utrzymywania stałych znaków granicznych ponoszą po połowie (art. 152 KC).

9. Jeżeli granice gruntów stały się sporne, a stanu prawnego nie można stwierdzić, ustala się granice według ostatniego spokojnego stanu posiadania. Gdyby również takiego stanu nie można było stwierdzić, a postępowanie rozgraniczeniowe nie doprowadziło do ugody między zainteresowanymi, sąd ustali granice z uwzględnieniem wszelkich okoliczności; może przy tym przyznać jednemu z właścicieli odpowiednią dopłatę pieniężną (art. 153 KC);

10. Domniemywa się, że mury, płoty, miedze, rowy i inne urządzenia podobne, znajdujące się na granicy gruntów sąsiadujących, służą do wspólnego użytku sąsiadów. To samo dotyczy drzew i krzewów na granicy. Korzystający z wymienionych urządzeń obowiązani są ponosić wspólnie koszty ich utrzymania (art. 154 KC).

Immisja - działanie właściciela nieruchomości na własnym gruncie, którego skutki zakłócają korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych.

Wyróżnia się:

1. immisję pośrednią (do tej kategorii zalicza się dym, hałasy i opary) dzieli się je z kolei na pozytywne (oddziaływanie przez cząsteczki materii) i negatywne (np. zatrzymywania fal radiowych);

2. immisję bezpośrednią niematerialną i materialną (np. porzucenie nieczystości).

oraz:

1. immisję materialną – np. roboty ziemne grożące utratą oparcia budynku sąsiedniego (art. 147 KC);

2. immisję niematerialną - to immisja oddziałująca na sferę psychiki właściciela nieruchomości sąsiedniej (przykładowo organizowanie spotkań osób uzależnionych od środków odurzających w lokalu sąsiednim); w orzecznictwie SN ugruntowane jest stanowisko, ze właściciel może dochodzi ochrony przed immisjami tego typu w trybie art. 23 i 24 KC, czyli w trybie ochrony dóbr osobistych. Nie przysługuje jemu w tym wypadku ochrona z art. 144 KC w zw. z art. 222 KC (sprawa SN dot. hałasu spółdzielnia vs autostrady)

Właścicielowi nieruchomości naruszonemu w swoim prawie przysługuje co do zasady roszczenie negatoryjne o zaniechanie immisji. W dwóch przypadkach jest on upoważniony do usunięcia naruszeń mocą własnego działania poprzez:

1. usunięcie korzeni przechodzących na grunt sąsiedni;

2. obcięcie gałęzi i owoców zwieszających się z sąsiedniego gruntu po uprzednim bezskutecznym wezwaniu właściciela do ich usunięcia.

Immisje bezpośrednie materialne wiążą się z umyślnym działaniem właściciela nieruchomości dokonującego immisji, przykładowo mogą polegać na celowym skierowaniu wody deszczowej lub nieczystości na grunt sąsiedni. Przy immisjach bezpośrednich właścicielowi służy ochrona na zasadzie art. 140 KC (ochrona prawa własności), a nie 144 KC (roszczenie o zaprzestanie immisji przekraczających zwykłą miarę).

Stan wyższej konieczności (art. 142 KC)

Art. 142. § 1. Właściciel nie może się sprzeciwić użyciu a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy przez inną osobę, jeżeli to jest konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub osoby trzeciej. Może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

§ 2. Przepis powyższy stosuje się także w razie niebezpieczeństwa grożącego dobrom majątkowym, chyba że grożąca szkoda jest oczywiście i niewspółmiernie mniejsza aniżeli uszczerbek, który mógłby ponieść właściciel wskutek użycia, uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy.

Niebezpieczeństwo musi być: 1. realne 2. bezpośrednie i 3. obiektywne. Powyższy przepis dotyczy także zwierząt udomowionych (jako rzeczy). Naprawienie szkody zw. jest tylko i wyłącznie z faktem jej wyrządzenia (nie ma winy ani bezprawności bo ta jest wyłączona – zob. art. 424 KC).

Nabycie prawa własności może mieć charakter pierwotny albo pochodny . Nabycie pierwotne polega na tym , że nabywca nie wywodzi swojego prawa od dotychczasowego właściciela , nabywa je więc niezależnie od jego uprawnień .Nie ma więc tutaj poprzednika i następcy prawnego .W zasadzie przy tym nabyciu nabywca uzyskuje prawo własności bez obciążeń . (np. zasiedzenie , przemilczenie , połączenie, zawłaszczenie.).

Drugim rodzajem nabycia jest nabycie pochodne . Jego przesłanką jest istnienie u innej osoby tego samego lub innego prawa . Przy nabyciu tym prawo przysługujące jednej osobie przechodzi na drugą . Występuje tu następstwo prawne , zbywca jest poprzednikiem prawnym , zaś nabywca następcą prawnym , a prawo pozostaje takie samo . Skutkiem takiego nabycia jest to , że na nabywcę przechodzi prawo w takich granicach , w jakich przysługiwało poprzednikowi

,
a więc ze wszystkimi obciążeniami (np. przeniesienie własności na podstawie umowy zobowiązującej do przeniesienia własności - artykuł 155 KC).

W prawie własności ważnym pojęciem jest także pojęcie współwłasności (uregulowanej w art. 195 – 221 KC ). Polega ona na tym , że „własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom ”.

Cechy: jedność przedmiotu , wielość podmiotów oraz niepodzielność prawa (współwłaściciel ma prawo do całej rzeczy będącej współwłasnością , a nie tylko do pewnej jego części).

Rodzaje współwłasności : łączna i w częściach ułamkowych .

Pierwsza z nich jest pochodną osobistego stosunku łączącego podmioty , np. ustawowa wspólność małżeńska, spółka cywilna. Bez tego stosunku współwłasność łączna nie powstaje , nie ma więc charakteru samoistnego , jest podporządkowana temu stosunkowi całkowicie . Ponadto odznacza się tym , że jak długo ona trwa , udziały w rzeczy wspólnej nie są oznaczone . W konsekwencji tego poszczególni współwłaściciele nie mogą rozporządzać przysługującym im prawem , dopóki trwa stosunek osobisty będący podstawą współwłasności łącznej , nie można żądać podziału rzeczy wspólnej .

Drugi rodzaj współwłasności jest oparty na tym , że mimo niepodzielności tego prawa , każdy ze współwłaścicieli ma określony udział w prawie własności . Oznacza to ,że prawo własności zostaje podzielone między kilka osób na części ułamkowe , czyli „ idealne ” , stąd też obok tej nazwy występuje też inna – „ współwłasność w częściach idealnych ” . .

Pojęcie , które ściśle wiąże się z prawem własności w obu znaczeniach , zarówno prawnym , jak i ekonomicznym , jest ochrona własności . Jest to system środków prawnych przyznanych właścicielowi w przypadku naruszenia jego prawa.

Ochronie prawa własności służą dwa roszczenia przewidziane w art. 222 KC: roszczenie windykacyjne (rei vindicatio) i roszczenie negatoryjne (actio negatoria).

Podstawą wystąpienia z roszczeniem windykacyjnym jest takie naruszenie prawa własności, które pozbawiło właściciela władania rzeczą ( np. ktoś bezprawnie zabrał jego rzecz). Treścią tego roszczenia jest żądanie właściciela wydania mu rzeczy od osoby, która nią włada bez podstawy prawnej (np. wygasła umowa najmu, a najemca nie chce opuścić lokalu).

Roszczenie negatoryjne przysługuje właścicielowi przeciwko osobie, która narusza jego prawo własności w inny sposób niż przez pozbawienie go władania rzeczą ( np. ktoś bezprawnie składuje rzeczy na posiadłości właściciela, osoba nieuprawniona systematycznie przechodzi przez cudzy grunt). Treścią tego roszczenia jest żądanie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania naruszeń. Roszczenia windykacyjne i negatoryjne dochodzone są w postępowaniu sądowym. Powództwa, za pomocą których właściciele dochodzą tych roszczeń, noszą nazwę powództw windykacyjnych i negatoryjnych. Zgodnie z art. 223 § 1 KC nie ulegają przedawnieniu, jeżeli dotyczą nieruchomości.

SPOSOBY NABYCIA I UTRATY PRAWA WŁASNOŚCI

UMOWA PRZENOSZĄCA WŁASNOŚĆ NIERUCHOMOŚCI

Umowa przenosząca własność nieruchomości to umowa zobowiązująco-rozporządzająca. Opiera się ona na zasadzie podwójnego skutku. Oznacza to, że każda umowa zobowiązująca do przeniesienia własności wywołuje skutki nie tylko w sferze obligacyjnej, ale i rzeczowej, przenosząc od razu własność na nabywcę chyba, że przepis szczególny stanowi inaczej.

Art. 155 § 1 KC zaznacza, że przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości (np. nieruchomości gruntowe) następuje solo consensu (z woli stron) z chwilą zawarcia umowy. Jeżeli natomiast przedmiotem umowy sprzedaży, zamiany, darowizny lub innej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłe, do przeniesienia własności potrzebne jest również przeniesienia posiadania (art. 155 § 2 KC). W ten sposób czynność uzyskuje status czynności realnej. Zaznaczyć jednak należy, iż można zaciągać zobowiązania dotyczące rzeczy oznaczonych co do gatunku i rzeczy przyszłych. Jednak dla ostatecznego przeniesienia własności potrzebne jest zindywidualizowanie istniejącej rzeczy, czemu służyć ma właśnie przeniesienie posiadania. ¹

Skutek zobowiązująco-rozporządzający występuje również w przypadku umowy przeniesienia wierzytelności (art. 510 § 1 KC), ponieważ Kodeks Cywilny przewiduje dla wszystkich umów zobowiązujących do dokonania przelewu wywołania nie tylko skutków zobowiązujących, ale też rozporządzających, jeśli dotyczy tych samych stron umowy oraz zbycia spadku (art. 1052 § 1 KC), w którym ustawa traktuje spadek jako rzecz oznaczoną co do tożsamości.²

Kolejną zasadą dotyczącą umowy przeniesienia własności jest zasada przyczynowości (kauzalności) wyrażona w art. 156 KC:

Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności,

z zapisu, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.

Aby czynność prawna była kauzalna, jej ważność zależeć musi od prawidłowości causa (zobowiązanie ma być uprzednie, rzeczywiste i istniejące). Jeżeli tej zależności nie ma – czynność jest abstrakcyjna, a co za tym idzie – umowa nieważna. Nie chodzi tu bowiem o umowę przedwstępną. Przykład – osoba zobowiązuje się do wybudowania domu aby następnie ustanowić na nim odrębną własność. Analogicznie rzecz ujmują przepisy art. 510 § 2 KC i art. 1052 § 2 KC, które ważność umów (odpowiednio – przelewu i spadku) uzależniają od istnienia uprzedniego zobowiązania.

Inną cechę szczególną omawianej umowy określa art. 157 § 1 KC: Własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Zakaz ten bezwzględnie dotyczy tylko umów rozporządzających (definitywnych). Zarówno warunek jak i termin wywołują skutki tylko w sferze obligacyjnej.

Natomiast umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości może być zawarta zarówno pod warunkiem jak i z zastrzeżeniem terminu.³ W takim wypadku, aby nastąpił skutek rzeczowy, strony muszą – zobowiązane przez zawartą pod warunkiem lub terminem umowę obligacyjną – zawrzeć inną umowę (oczywiście po spełnieniu warunku lub ziszczeniu się terminu) – dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności.

Zgodnie z art. 158 zd. 1 KC akt notarialny, jest formą, w której umowa przenosząca własność nieruchomości musi zostać zawarta pod rygorem nieważności (ad solemnitatem). Szerzej – Ustawa z dnia 14.02.1991 Prawo o notariacie. Kodeks Cywilny nie rozstrzyga wyraźnie jaki jest zakres formy notarialnej, tzn. czy została zastrzeżona dla wszystkich, czy tylko dla niektórych elementów umowy (przedmiotowo istotnych, nieistotnych, podmiotowo istotnych). W większości przypadków jednak najważniejsze jest aby formą aktu notarialnego objąć elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii).

Zastrzeżenie tej formy ma na celu utrzymanie kontroli państwa nad obrotem nieruchomościami, jej doniosłość umożliwia stronom podejmowanie przemyślanych decyzji

a osobom trzecim – wiarygodną informację dotyczącą właścicieli danych nieruchomości.

Natomiast art. 158 zd. 2 KC dotyczy kauzalności formalnej. Jeśli występuje sytuacja z art. 156 KC – umowa przenosząca własność nieruchomości zostaje zawarta w celu wykonania wcześniej istniejącego zobowiązania – to zobowiązanie to powinno zostać wymienione w akcie notarialnym. Ten sam wymóg istnieje przy zawieraniu umowy zobowiązującej do nabycia spadku i umowy przenoszącej spadek, która została zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do zbycia spadku (art. 1052 § 3 KC).

Wyjątek od wymogu formy aktu notarialnego określa art. 159 KC. Dotyczy on przypadku, gdy grunty wniesione jako wkład do rolniczej spółdzielni produkcyjnej, mają stać się współwłasnością dotychczasowych właścicieli. Chodzi tu o wkład gruntowy rozumiany jako grunty, budynki lub ich części oraz inne urządzenia trwale z gruntem związane, znajdujące się na nim w chwili ich wniesienia.

ZASIEDZENIE

Zasiedzenie – stanowi starą instytucję prawa cywilnego, zakorzenioną w prawie rzymskim. Jest to jeden ze sposobów nabywania prawa własności i innych praw rzeczowych „przez nieuprawnionego posiadacza wskutek faktycznego wykonywania tego prawa w ciągu oznaczonego w ustawie czasu”. Zasiedzenie wiąże się z utratą własności przez dotychczasowego właściciela, który od osoby nabywającej własność w drodze zasiedzenia nie otrzymuje żadnego ekwiwalentu czy wynagrodzenia.

FUNKCJE ZASIEDZENIA

• porządkowanie stosunków właścicielskich dla zwiększenia pewności obrotu prawnego;

„pozwala na przesądzenie statusu właścicielskiego osób, które dysponują określonymi rzeczami jak właściciele, mimo że właścicielami formalnie w świetle prawa nie są”.

Jeżeli prawny właściciel pozwala na posiadanie rzeczy osobie nieuprawnionej jednocześnie znając regulacje ustawowe zasiedzenia (ignorantia iuris nocet) można przypuszczać, że godzi się z utratą swoich praw względem rzeczy.

• w tym kontekście należy dodać, że ochrona własności nie jest trwała a przeważa nad nią potrzeba stałego porządkowania stosunków własnościowych;

PRZEDMIOT ZASIEDZIENIA

Rzeczy – zarówno ruchomości jak i nieruchomości. Co do zasady przedmiotem zasiedzenia może być tylko rzecz będąca przedmiotem materialnym i wyodrębnionym z przyrody, czyli taka, która może być przedmiotem prawa własności i mogąca uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym (atr.172 KC). Nie ma ustawowych ograniczeń co do rodzaju ruchomości czy nieruchomości, a także ich właścicielskiego statusu.

NIERUCHOMOŚCI

• można zasiedzieć wszelkie nieruchomości gruntowe (rolne, leśne, budowlane itp.) bez względu na ich przeznaczenie i miejsce położenia. Skreślono art. 177 KC wykluczający możliwość zasiedzenia nieruchomości państwowych.

Przy zasiedzeniu nieruchomości gruntowej konieczne jest posiadanie samoistne a także oznaczenie części tej nieruchomości. Wskutek zasiedzenia nabywa się prawo własności nowej nieruchomości, będącą wydzieloną częścią nieruchomości macierzystej. Podział tej nieruchomości (w której nieruchomość macierzysta zostaje pomniejszona o część zasiedzianą), następuje niezależnie od ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 95 pkt. 3 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami z dn. 21 sierpnia 1997 r.)

• Nie może nastąpić powstanie odrębnej własności budynku w trybie zasiedzenia. Można nabyć w trybie zasiedzenia istniejącą już własność budynku. Można zasiedzieć nieruchomości budynkowe (stanowiące odrębny od gruntu przedmiot własności) jednocześnie jednak „wraz z zasiedzeniem prawa wieczystego użytkowania wieczystego”³. Zasiedzeniu podlega tu prawo użytkowania wieczystego (już istniejącego) a w skutek tego następuje tutaj nabycie związanego z nim prawa własności budynku.

Nie można nabyć prawa własności nieruchomości budynkowych, jeżeli odrębna własność budynku przysługuje rolniczej spółdzielni produkcyjnej (prawo związane z użytkowaniem gruntu => prawo niezbywalne).

• Może być nabyta przez zasiedzenie nieruchomość lokalowa tylko wtedy gdy odrębna własność lokalowa została już wcześniej ustanowiona z zachowaniem trybu określonego w ustawie z dnia 24 marca 1994 r. o własności lokali (Dz. U. z 2000 r. nr 80, poz. 903). Musi być to przed i po zasiedzeniu całkowicie odrębna własność lokalowa.

Nigdy nie może powstać w trybie zasiedzenia odrębna własność lokalu.

• Można nabyć w drodze zasiedzenia udział we współwłasności. Jest to „współzasiedzenie” w drodze współposiadania samoistnego oznaczonej nieruchomości. „Wielkość udziałów powinna wynikać ze zdarzenia będącego podstawą nabycia współposiadania (np. dziedziczenia). W ostateczności funkcjonuje domniemanie równości udziałów” (art.197 KC).

Należy tutaj rozróżnić dwie sytuacje: 1) gdy kilka osób łącznie współposiada daną rzecz w charakterze samoistnych posiadaczy; 2) gdy określona osoba, nie mająca statusu współwłaściciela, włada faktycznie daną rzeczą łącznie z uprawnionymi współwłaścicielami, którzy nie zgłaszają do jej faktycznego władztwa zastrzeżeń. W pierwszej sytuacji mamy do czynienia z nabyciem współwłasności do tej rzeczy z jednoczesnym nabyciem przez te osoby odpowiednich udziałów w tym prawie (niezależnie czy rzecz ta uprzednio należała do jednego czy więcej współwłaścicieli). W drugiej sytuacji mamy do czynienia z nabyciem udziału we współwłasności, przy jednoczesnym nabyciu przez zasiadającego statusu współwłaściciela.

ZASIEDZENIE INNYCH PRAW RZECZOWYCH

• Możliwość zasiedzenia prawa wieczystego użytkowania – możliwe jest zasiedzenie przez inną osobę już wcześniej ustanowionego we właściwym trybie prawa użytkowania wieczystego.

• W trybie zasiedzenia może być nabyta służebność gruntowa „gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia” (art. 292 KC).

• Hipoteka, podobnie jak służebność nie wygasają w skutek jej zasiedzenia (podobnie jak dożywocie).

• Zastaw, dotyczący ruchomości, podobnie jak hipoteka, nie wygasa na skutek zasiedzenia rzeczy.

Wierzyciel bowiem dysponujący hipotecznym zabezpieczeniem swojej wierzytelności na konkretnej nieruchomości, może dochodzić zaspokojenia z tej nieruchomości bez względu na to, czyją stała się ona własnością (art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece; Dz. U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 z późn. zm.).

Ograniczone prawo rzeczowe wygasa jeśli przejdzie na właściciela rzeczy obciążonej albo jeśli ten, komu prawo takie przysługuje nabędzie własność rzeczy obciążonej.

Prawa i obowiązki obligacyjne wynikające z zawartych przez poprzedniego właściciela umów, (…) biorąc pod uwagę pierwotny charakter nabycia własności w drodze zasiedzenia nie przechodzą one na nowego właściciela (zasiadającego). Roszczenia wynikające z tego rodzaju praw, kierować należy do poprzedniego właściciela nieruchomości który utracił swe prawo.

KTO MOŻE DOKONAĆ ZASIEDZENIA?

Podmiot dokonujący zasiedzenia powinien mieć status samoistnego posiadacza. Ustawodawca nie wprowadza zbyt wielu ograniczeń w stosunku do osoby zasiadającego.

• Cudzoziemcy – ustawa z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz. U. z 1996 r. nr 54, poz. 245 z późn. zm.) wymaga aby cudzoziemiec przed nabyciem nieruchomości znajdującej się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uzyskał stosowne zezwolenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Cudzoziemiec w celu skutecznego zasiedzenia nieruchomości położonej w Polsce powinien po spełnieniu wymogów z art. 172 KC uzyskać również stosowne zezwolenie.

• Osoby prawne – może być przez nie realizowane posiadanie, więc wskutek tego również, nabywanie własności w drodze zasiedzenia.

• Podmioty nie będące osobami prawnymi i fizycznymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną mogą dokonywać zasiedzenia na mocy art. 33 §1 KC, który nakazuje do tego rodzaju jednostek stosować odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

W stosunku do powyższych dwóch przykładów kluczowym przymiotem jakim powinien cechować się uprawniony podmiot jest możliwość przypisania temu podmiotowi zdolności prawnej (…).

• Osoby fizyczne – zasiedzenia mogą dokonać także osoby fizyczne nie posiadające pełnej zdolności do czynności prawnych, które posiadają zdolność prawną w pełnym zakresie. Należą tutaj osoby małoletnie w imieniu których zasiedzenia dokonuje inna osoba fizyczna np. ustawowy opiekun.

• Współmałżonkowie – w tej sytuacji zasiedzenia dokonują obydwoje małżonkowie lub jeden z małżonków (nawet jeżeli termin zasiedzenia upływa już po zawarciu małżeństwa; zasiedziane prawo własności wejdzie w skład majątku wspólnego).

• Spadkobranie – „zasiedzenie konkretnej rzeczy przez spadkodawcę jest kontynuowane przez jego spadkobierców”.

PRZESŁANKI ZASIEDZENIA

Kodeksowa regulacja przewiduje dwie podstawowe przesłanki zasiedzenia rzeczy tj. samoistne posiadanie i upływ czasu. W stosunku do rzeczy ruchomych trzecią przesłanką jest dobra wola posiadacza, w stosunku do nieruchomości ma ona wpływ na długość terminu zasiedzenia.

• Samoistne posiadanie – „posiadaczem samoistnym jest ten, kto rzeczą faktycznie włada jak właściciel”. Zasiedzenie może być dokonane przez samoistnego posiadacza który nie jest jednocześnie właścicielem rzeczy.

O charakterze posiadania decyduje stosunek posiadacza do własnej sytuacji prawnej przejawiający się w zachowaniach właściwych dla właściciela rzeczy.

Stan posiadania samoistnego współtworzą dwa elementy:

1. element fizyczny (corpus);

2. element wewnętrzny, cechujący się tym, że samoistny posiadacz włada rzeczą jako właściciel (animus domini);

Po rozpoczęciu posiadania samoistnego znaczenie ma rozpoznanie zdarzenia stanowiącego źródło nabycia posiadania.

Do zasiedzenia prowadzi zarówno posiadanie wykonywane osobiście, jak również wykonywane za pośrednictwem posiadacza zależnego lub dzierżyciela. Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje rzecz innej osobie w posiadanie zależne.

• upływ terminu – zasiedzenie następuje z upływem wyznaczonego przez ustawę terminu. Posiadanie musi być ciągłe i nieprzerwane. Domniemywa się też ciągłość posiadania (art. 340 zd. 1 KC). Należy zatem dowieść nabycie posiadania w odległym terminie i obecne jego trwanie. Niemożność posiadania wywołana przez przeszkodę przemijającą nie przerywa biegu posiadania (art. 340 zd. 2 KC).

nieruchomości – posiadacz samoistny nabywa prawo własności nieruchomości jeśli posiada ją nieprzerwanie od lat 20 (art. 172 §1 KC), jeśli natomiast nabył ją w złej wierze, po upływie lat 30 (art. 172 §2 KC).

Gdy posiadanie biegnie przeciwko właścicielowi małoletniemu to zasiedzenie nie może się dokonać wcześniej niż w upływem lat 2 od uzyskania pełnoletniości właściciela (art. 173 KC). Jeśli w ciągu biegu zasiedzenia nastąpiło przeniesienie posiadania, kolejny posiadacz może doliczyć do czasu, przez który sam posiada czas posiadania swojego poprzednika.

Gdy poprzedni posiadacz uzyskał posiadanie w złej wierze, następny posiadacz może doliczyć czas posiadania swego poprzednika tylko wtedy gdy w sumie czas posiadania obydwu posiadaczy wynosi przynajmniej 30 lat.

• Dobra wiara posiadacza – w dobrej wierze jest posiadacz, który pozostaje w błędnym ale usprawiedliwionym przeświadczeniu, że przysługuje mu prawo własności. W złej wierze pozostaje posiadacz, który wie lub przy dołożeniu należytej staranności powinien wiedzieć, że nie przysługuje mu prawo własności.

1. własność ruchomości można nabyć w drodze zasiedzenia tylko gdy posiadano rzecz w dobrej wierze.

2. W przypadku nieruchomości dobra wiara skraca termin upływu zasiedzenia (20 zamiast 30 lat).

Osoba która weszła w posiadanie nieruchomości na podstawie umowy mającej na celu przeniesienie własności, zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego nie jest posiadaczem w dobrej wierze.

Domniemanie dobrej wiary zakłada, że „jeśli ustawa uzależnia skutki od dobrej lub złej wiary domniemywa się istnienie dobrej wiary (art. 7 KC). Ma to znaczenie w przypadku osoby która uzyskała posiadanie nieruchomości w formie aktu notarialnego umowy zobowiązującej do przeniesienia jej własności.

SKUTKI ZASIEDZENIA

• Upływ terminu zasiedzenia pociąga za sobą nabycie własności nieruchomości przez jej posiadacza samoistnego (ex lege). Postanowienie sądu w tej sprawie ma charakter deklaratywny.

• Po stronie dotychczasowego właściciela upływ terminu zasiedzenia prowadzi do utraty przez niego prawa własności.

• Zasiedzenie ma charakter pierwotny gdyż nabycie własności następuje niezależnie od prawa poprzedniego właściciela.

• Wskutek upływu zasiedzenia, pomimo jego pierwotnego charakteru nie wygasają dotychczasowe obciążenia (hipoteka, służebności – nieruchomość; zastaw – rzeczy ruchome);

• Zasiedzenie dotyczy oprócz nieruchomości także jej części składowych.

• Niemożliwe jest zasiedzenie przynależności nieruchomości wraz z nieruchomością ale przynależności te są traktowane jak rzeczy ruchome.

• Współposiadanie samoistne rzeczy przez wspólników (…) prowadzi do nabycia rzeczy na współwłasność łączną do majątku spółki cywilnej.

• Zasiedzenie części nieruchomości gruntowej prowadzi do nabycia odrębnej nieruchomości. Podział tych nieruchomości następuje niezależnie od ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

NABYCIE WŁASNOŚCI RZECZY RUCHOMEJ

OD OSOBY NIEUPRAWNIONEJ

(art. 169 KC)

Zgodnie z obowiązującą na gruncie polskiego systemu prawnego zasadą, że nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada – nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet, przeniesienie własności rzeczy cudzej jest niedopuszczalne. W celu jednak uporządkowania obrotu gospodarczego i ochrony nabywcy działającego w dobrej wierze prawo cywilne przewiduje od tej zasady pewne wyjątki. Zasadniczym więc unormowaniem w przedmiotowym zakresie, a odnoszącym się do rzeczy ruchomej jest art. 169 KC regulujący przesłanki nabycia własności od osoby nieuprawnionej do rozporządzania rzeczą.

OSOBA NIEUPRAWNIONA DO ROZPORZĄDZANIA RZECZĄ

Nieuprawnionym do rozporządzania rzeczą jest ten, kto nie ma uprawnień rzeczą rozporządzać. Może nim być zatem np. najemca, użytkownik, dzierżawca, czyli osoby, którym właściciel powierzył rzecz, jak również osoba, która władała rzeczą wbrew jego woli np. złodziej, czy też bez jego wiedzy np. znalazca. Nieuprawnionym może być też sam właściciel, jeżeli zbywa rzecz zajętą w toku egzekucji. 1

Zgodnie z paragrafem 1 art.169: jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, ten uzyskuje jej własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie chyba, że działa w złej wierze.

PRZENIESIENIE WŁASNOŚCI WYWOŁUJE SKUTEK PRAWNY POD DWOMA WARUNKAMI

• wydania rzeczy- czyli przeniesienia nad nią władztwa w wyniku czego nabywca uzyskuje bezpośrednią władzę nad nią

• dobrej wiary nabywcy- nabywca pozostaje w przekonaniu usprawiedliwionym okolicznościami, że zbywca jest uprawniony do rozporządzania rzeczą. Zła wiara wyłącza w ogóle możliwość nabycia własności rzeczy w określonych w przepisie okolicznościach. Dobra wiara musi istnieć w czasie wydania rzeczy.

§2 przewiduje wyjątek od reguły wyrażonej w paragrafie 1, mianowicie zbycie rzeczy:

• zgubionej

• skradzionej

• lub w inny sposób utraconej przez właściciela

podobnie niezbędna jest dobra wiara nabywcy i wydanie mu rzeczy przez zbywcę, dochodzi jeszcze konieczność upływu trzech lat od daty kradzieży, zgubienia lub utraty rzeczy. Jeżeli rzecz zostaje zbyta przed upływem trzech lat nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego terminu.

Ograniczenie nie dotyczy: pieniędzy, dokumentów na okaziciela, ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej, lub w toku postępowania egzekucyjnego.2

SKUTKI NABYCIA WŁASNOŚCI RZECZY RUCHOMEJ OD OSOBY NIEUPRAWNIONEJ

Zasadniczym skutkiem nabycia przedmiotu od osoby nieuprawnionej jest utrata własności tej rzeczy przez dotychczasowego właściciela. Jeżeli rzecz była obciążona to z chwilą nabycia własności przez nabywcę wszelkie obciążenia dotyczące tej rzeczy wygasają. Warunkiem wygaśnięcia obciążeń jest jednak dobra wiara nabywcy.

Dobrą wiarę wyłącza niedołożenie przez nabywcę należytej staranności w celu zbadania, czy zbywca jest rzeczywiście osobą uprawnioną do rozporządzania zbywaną rzeczą.

Jak wiadomo praktyka prowokuje często zestawienie treści art. 169 paragraf 2 ze stanem faktycznym nabycia używanego samochodu, który okazał się samochodem kradzionym. Jak wyjaśnia SN z uchw. (7) z 30.03.1992 : „ Nabywca używanego samochodu powinien zachować stosownie do okoliczności- zwłaszcza gdy zbywca nie jest osobą zajmującą się zawodowo obrotem samochodami- szczególną ostrożność w celu upewnienia się, czy samochód nie pochodzi z kradzieży”.3

INNE WYPADKI NABYCIA I UTRATY WŁASNOŚCI

ZRZECZENIE SIĘ WŁASNOŚCI NIERUCHOMOŚCI (art. 179 KC)

Art. 179 został uznany za niezgodny z art. 2 oraz art. 165 Konstytucji RP, wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r. (Dz.U.05.48.462). Zgodnie z pkt II tego wyroku wymieniony wyżej przepis traci moc z dniem 15 lipca 2006 r.

Art. 2. Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.

Art. 165. 1. Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im prawo własności i inne prawa majątkowe.2. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.

Przedtem:

Art. 179. § 1. Właściciel może wyzbyć się własności nieruchomości przez to, że jej się zrzeknie. Zrzeczenie się wymaga formy aktu notarialnego.

§ 2. Nieruchomość, której właściciel się zrzekł, staje się własnością gminy, na obszarze której nieruchomość jest położona, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej. Jeżeli nieruchomość jest położona na obszarze kilku gmin, nieruchomość staje się własnością gminy, na obszarze której znajduje się jej większa część. Gmina ponosi odpowiedzialność z nieruchomości za jej obciążenia, ograniczoną do wartości nabytej nieruchomości według stanu w chwili nabycia, a według cen rynkowych w chwili zaspokojenia wierzyciela.

(Przed nowelą z 14 lutego 2003 r. nieruchomość stawała się własnością SP, ale potrzebna była zgoda starosty).

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami:

Art. 16. 1.  Państwowa lub samorządowa osoba prawna może zrzec się własności lub użytkowania wieczystego nieruchomości odpowiednio na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego.

(uchylono ustęp drugi, który mówił o zgodzie organu wykonawczego właściwej j.s.t.)

ZAWŁASZCZENIE NICZYJEJ RZECZY RUCHOMEJ (art. 180-181 KC)

Wspomniano już, że właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w takim zamiarze rzecz porzuci (art. 180 KC). W dalszym etapie własności ruchomej rzeczy niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art.181 KC). Następuje więc tu typowe zawłaszczenie rzeczy; zawłaszczenie prawnie dopuszczalne. Dla skutku prawnorzeczowego konieczne jest zawładnięcie rzeczą w intencji uzyskania własności.

ZAWŁASZCZENIE ROJU PSZCZÓŁ (art. 182 KC)

Rój pszczół stanowi zasadniczo, w charakterze zbioru rzeczy, własność prowadzącego pasiekę pszczelarza.

Rój pszczół staje się niczyim, jeżeli właściciel nie odszukał go w ciągu trzech dni od dnia wyrojenia (art. 182 § 1 zd. 1 k.c.). Właścicielowi wolno „w pościgu za rojem" wejść na cudzy grunt, powinien jednak naprawić wynikłą stąd szkodę (art. 182 § 1 zd. 2 k.c.). Cytowany przepis nie uprawnia jednak do wejścia na cudzy grunt „w poszukiwaniu" roju.

Rój pszczół, który stał się niczyim, podlega zawłaszczeniu przez kogokolwiek w trybie art. 181 k.c. poprzez „objęcie w posiadanie samoistne". Bez wątpienia zawłaszczenia może również dokonać poprzedni właściciel roju.

Gdy rój pszczół osiada po wyrojeniu w cudzym ulu:

a) nie zajętym - właściciel może żądać wydania roju za zwrotem kosztów (art. 182 § 2 k.c.). Należy oczywiście pamiętać, że po upływie trzech dni od wyrojenia mamy do czynienia z rojem niczyim (art. 182 § 1 zd. 1 k.c.), zatem dotychczasowy właściciel nie może już domagać się wydania roju, zaś właściciel ula może dokonać legalnego zawłaszczenia.

b) zajętym - staje się on własnością tego, czyją własnością był rój, który się w ulu znajdował (art. 182 § 3 zd. 1 k.c.). W tym więc przypadku następuje niezwłoczna utrata własności na rzecz wskazanej osoby. W dodatku dotychczasowemu właścicielowi nie przysługuje roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 182 § 3 zd. 2 k.c.).

ZNALEZIENIE RZECZY (art. 183-189 KC)

Zgubienie rzeczy przez właściciela nie uprawnia osób trzecich do jej zawłaszczenia. Nakazuje natomiast dochować obowiązków „uczciwego znalazcy”, określonych w ustawie (art. 183-184 KC). Dopiero dalsze „przemilczenie” właściciela uzasadnia nabycie własności rzeczy zgubionej przez znalazcę lub Skarb Państwa.

Należy tu skrupulatnie rozróżniać kategorię rzeczy „zgubionych” i „porzuconych” z zamiarem „wyzbycia się (czyli niczyich). Należy się zaś kierować indywidualnymi okolicznościami poszczególnych, konkretnych przypadków (przykład: stary telewizor porzucony na śmietniku jest rzeczą niczyją; natomiast portfel, który wypadł pasażerowi przy kasie dworcowej jest rzeczą zgubioną).

Pamiętajmy, że kto znalazł rzecz zgubioną powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeśli znalazca nie wie, kto jest uprawniony do odbioru rzeczy, albo jeżeli nie zna miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, powinien niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu właściwy organ państwowy (art. 183 § 1 KC).

Natomiast pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną znalazca powinien oddać niezwłocznie na przechowanie właściwemu organowi państwowemu, inne zaś rzeczy znalezione, tylko na żądanie tego organu (art. 184 § 1 KC).

Znalazca, który uczynił zadość swoim obowiązkom, może żądać znaleźnego w wysokości jednej dziesiątej wartości rzeczy, jeżeli zgłosił swoje roszczenie najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej do odbioru (art.186 KC).

Pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zastaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania-w ciągu dwóch lat od ich znalezienia stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy (art.187 KC). Tutaj więc spotykamy się z postacią przemilczenia stanowiącego uzasadnienie dla utraty własności.

Przepisy o rzeczach znalezionych stosuje się odpowiednio do

-rzeczy porzuconych bez zamiaru wyzbycia się własności,

-do zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły.

Szczegóły określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 czerwca 1966 r. w sprawie rzeczy znalezionych.

Przepisów tych nie stosuje się w razie

- znalezienia rzeczy w budynku publicznym albo w innym budynku lub pomieszczeniu otwartym dla publiczności ani w razie znalezienia rzeczy w wagonie kolejowym, na statku lub innym środku transportu publicznego. Znalazca obowiązany jest w tych wypadkach oddać rzecz zarządcy budynku lub pomieszczenia albo właściwemu zarządcy środków transportu publicznego, a ten postąpi z rzeczą zgodnie z właściwymi przepisami (art. 188 KC) 

^- ponadto, jeżeli rzecz mająca znaczniejszą wartość materialną albo wartość naukową lub artystyczną została znaleziona w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe, znalazca obowiązany jest oddać rzecz właściwemu organowi państwowemu. Rzecz znaleziona staje się własnością Skarbu Państwa, a znalazcy należy się odpowiednie wynagrodzenie (art. 189 KC). 

NABYCIE WŁASNOŚCI POŻYTKÓW MNATURALNYCH RZECZY (art. 190 KC)

Wiadomo, że pożytkami naturalnymi rzeczy są jej płody i inne odłączone od niej części składowe, od ile według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy.

Uprawniony do pobierania pożytków naturalnych uzyskuje ich własność poprzez odłączenie ich od rzeczy. Zatem faktyczna czynność „odłączenia" płodów rzeczy lub jej części składowych stanowi źródło nabycia własności pożytków jako odrębnych już rzeczy samoistnych.

Odłączone pożytki naturalne stanowią własność „osoby uprawnionej" do ich pobierania. Zasadniczo jest nią właściciel, a z mocy odrębnego stosunku prawnego stosowne uprawnienie może być udzielone innej osobie (użytkownikowi, dzierżawcy).

Odłączenie od rzeczy jej pożytków naturalnych przez osobę nieuprawnioną spowoduje bez wątpienia wyodrębnienie nowej rzeczy samoistnej (nowych rzeczy). Takie pożytki przypadną jednak, w sensie własności, osobie uprawnionej do ich pobierania, a nie osobie dokonującej odłączenia.

ZASADA SUPERFICIES SOLO CEDIT (art. 191 KC)

Pamiętamy bowiem, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania ( art. 48 k.c.).

Wiadomo także, iż częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego ( art. 47 § 2 k.c.).

W konsekwencji należało uznać, że wszelkie rzeczy ruchome tracą swoją odrębność prawną, jeżeli zostają połączone z nieruchomością (przeważnie z gruntem) w sposób trwały, tak że stają się jej częściami składowymi. Dotyczy to więc zasianych lub zasadzonych roślin (drzew, krzewów), czy materiałów użytych w konstrukcji budynków lub innych urządzeń. W ustawowym wyrażeniu przyjęto więc naturalną konstrukcję jurydyczną, według której własność nieruchomości „rozciąga się" na rzeczy ruchome połączone z nieruchomością.

W zasadniczej mierze chodzi tutaj o rzeczy ruchome połączone z nieruchomością gruntową (bez wyjątku w odniesieniu do zasianych lub zasadzonych roślin). Jednakże również z nieruchomością budynkową oraz ustanowioną nieruchomością lokalową mogą zostać trwale połączone określone rzeczy ruchome (chociażby materiały użyte w toku remontu).

Przy okazji trzeba jednak wspomnieć o możliwych wyjątkach od zasady superficies solo cedit. Wiadomo bowiem, że budynki trwale z gruntem związane oraz części budynków mogą według przepisów szczególnych stanowić odrębny od gruntu przedmiot własności (art. 46 § 1 in fine; zob. również art. 48 in principio k.c.). Trzeba też pamiętać, że urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 49 k.c.).

Określony normą art. 191 k.c. skutek prawny połączenia następuje bez względu na to, kto dokonał tego połączenia. Następuje zatem nawet wówczas, gdy właściciel nieruchomości użył cudzych rzeczy ruchomych albo gdy właściciel rzeczy ruchomych połączył je z cudzą nieruchomością. Nie można też wykluczyć działania osób trzecich.

PRZETWORZENIE/PRZEISTOCZENIE RZECZY(art. 192 KC)

§ 1. Ten, kto wytworzył nową rzecz ruchomą z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiałów.

§ 2. Jeżeli przetworzenie rzeczy było dokonane w złej wierze albo jeżeli wartość materiałów jest większa od wartości nakładu pracy, rzecz wytworzona staje się własnością właściciela materiałów.

Komentowany przepis dotyczy wytworzenia dla siebie („przetworzenia", „przeistoczenia") nowej rzeczy ruchomej z cudzych materiałów. Nie obejmuje zaś swoją regulacją stworzenia dzieła na zlecenie zamawiającego (umowa o dzieło), czy też w warunkach prowadzenia cudzej sprawy bez zlecenia.

Nadto niie wymaga znacznej różnicy pomiędzy wartością nakładu pracy a zużytych materiałów. Wystarczy zauważalna, choćby nieznaczna dysproporcja. Należy tu dokonać ustalenia rynkowej wartości nakładu pracy i rynkowej wartości zużytych materiałów w czasie wytworzenia rzeczy (przy uwzględnieniu stanu użytych materiałów).

Warunek dobrej wiary jest zaś spełniony, gdy wytwórca rzeczy pozostaje w błędnym, ale usprawiedliwionym okolicznościami przeświadczeniu, że przysługuje mu własność materiałów zużytych do wytworzenia nowej rzeczy.

Zatem w warunkach określonych hipotezą § 1 (w zw. z § 2) art. 192 k.c. właścicielem nowej rzeczy jest ex lege jej wytwórca. Mamy tu do czynienia z nabyciem pierwotnym, następującym z chwilą wytworzenia nowej rzeczy ruchomej. Oczywiście traci wówczas swoje prawo własności właściciel zużytych materiałów. Ewentualne, uzasadnione rozliczenie między wytwórcą rzeczy i jej właścicielem następuje według zasad określonych przepisami o bezpodstawnym wzbogaceniu.

W drugim wariancie, jeżeli przetworzenia rzeczy dokonano w złej wierze albo jeżeli wartość materiałów jest większa od wartości nakładu pracy, rzecz wytworzona staje się własnością właściciela materiałów (art. 192 § 2 k.c.).

Zatem właściciel zużytych materiałów staje się właścicielem nowej rzeczy ruchomej bądź to wtedy, gdy w proporcji do nakładu pracy przeważa wartość zużytych materiałów, bądź też wtedy, gdy wytwórca rzeczy, bez względu na wartość jego nakładu pracy, dokonał przetworzenia w złej wierze.

POŁĄCZENIE i POMIESZANIE RZECZY (art. 193 KC)

§ 1. Jeżeli rzeczy ruchome zostały połączone lub pomieszane w taki sposób, że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, dotychczasowi właściciele stają się współwłaścicielami całości. Udziały we współwłasności oznacza się według stosunku wartości rzeczy połączonych lub pomieszanych.

§ 2. Jednakże gdy jedna z rzeczy połączonych ma wartość znacznie większą aniżeli pozostałe, rzeczy mniejszej wartości stają się jej częściami składowymi.

Komentowany przepis obejmuje swoją hipotezą przypadki połączenia lub pomieszania rzeczy ruchomych należących do różnych (wielu) właścicieli. Uzupełnia więc, poprzez swą specyfikę, wcześniejsze przepisy o połączeniu rzeczy ruchomych z nieruchomością ( art. 191 k.c.) oraz o wytworzeniu nowej rzeczy ruchomej z cudzych materiałów ( art. 192 k.c.).

W konkretnym rozwiązaniu ustawodawca przyjął, że „jeżeli przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, dotychczasowi właściciele stają się współwłaścicielami całości" ( art. 193 § 1 zd. 1 in fine k.c.). Zatem a contrario (co zrozumiałe) nadające się do rozdzielenia połączone lub pomieszane rzeczy ruchome zachowują odrębny byt prawny, pozostając - z osobna - przedmiotem cudzej własności. Wówczas każdy z właścicieli może żądać „przywrócenia stanu poprzedniego" w rozumieniu art. 193 § 1 k.c. i odebrać swoje rzeczy (art. 222 § 1 k.c.).

Natomiast w przypadku, gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, zachodzi stosunek współwłasności. Każdy właściciel traci odrębną własność swych rzeczy ruchomych, nabywa zaś udział we współwłasności rzeczy połączonych lub pomieszanych. Nabycie udziału następuje ex lege i ma charakter nabycia pierwotnego.

Wymaga odrębnego podkreślenia, że udziały we współwłasności oznacza się według stosunku wartości rzeczy połączonych lub pomieszanych (art. 193 § 1 zd. 2 k.c.). Zachodzi tu potrzeba szacowania wartości rynkowej rzeczy.

Ustawodawca wyklucza jednak powstanie współwłasności, „gdy jedna z rzeczy połączonych ma wartość znacznie większą, aniżeli pozostałe". Wówczas rzeczy mniejszej wartości stają się jej częściami składowymi (art. 193 § 2 k.c.). Wszakże dotyczy to jedynie przypadków połączenia rzeczy ruchomych (z wykluczeniem pomieszania). Odrębną zaś kwestią jest dokonywanie stosownych rozliczeń według zasad bezpodstawnego wzbogacenia, a niekiedy według reżimu czynów niedozwolonych.

ART. 194.

Przepisy o przetworzeniu, połączeniu i pomieszaniu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody ani przepisom o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Wielokrotne nawiązywano już w toku wcześniejszych rozważań do problematyki rozliczeń stron w razie przetworzenia, połączenia i pomieszania rzeczy. Istotnie zachodzi potrzeba takich rozliczeń, o ile nastąpiłoby wzbogacenie jednej osoby kosztem cudzego majątku albo wyrządzenie szkody.

Mając to na uwadze, dokonano w komentowanym przepisie generalnego odesłania do właściwych przepisów dotyczących obowiązku naprawienia szkody oraz przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

W pierwszym rzędzie odesłano tu, z myślą o odpowiedzialności odszkodowawczej, do przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. k.c.) oraz ogólnych przepisów dotyczących ustalenia zakresu obowiązku odszkodowawczego (art. 361-363 k.c.). Natomiast z myślą o bezpodstawnym wzbogaceniu odesłano do art. 405 i n. k.c.

WSPÓŁWŁASNOŚĆ

Regułą jest, że prawo własności określonej rzeczy przysługuje tylko jednej osobie, ale niekiedy mamy do czynienia z podzielnością prawa, kiedy prawo własności przysługuje kilku osobom. Występuje wtedy tzw. współwłasność, uregulowana w art. 195 - 221 KC. Współwłasność jest stosunkiem pochodnym od własności, a więc nie jest samodzielną instytucją prawną. Wynika z tego, że do współwłasności odnoszą się wszystkie przepisy o własności, chyba, że co innego wynika z przepisów dotyczących własności przysługującej kilku osobom. Artykuł 195 stanowi: własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Z tej definicji możemy wyróżnić trzy zasadnicze cechy współwłasności, mianowicie: jedność przedmiotu, wielość podmiotów i niepodzielność wspólnego prawa. Jedność przedmiotu oznacza, że przedmiotem wspólnego prawa jest jedna rzecz ruchoma bądź nieruchoma. Wielość podmiotów objawia się, gdy wspólne prawo należy do kilku osób, a każda z tych osób korzysta z przymiotu właściciela- niezależnie od tego czy przedmiotem współwłasności jest rzecz podzielna czy też nie. Natomiast niepodzielność wspólnego prawa oznacza, że każdy ma prawo do całej rzeczy ograniczone takim samym prawem pozostałych współwłaścicieli. Trzeba zauważyć, że żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje odrębne, a zarazem wyłączne (skuteczne erga omnes i erga patres) prawo podmiotowe do wydzielonej fizycznie części rzeczy.

Współwłasność stanowi jedną z postaci własności podzielonej, co oznacza że własność może być podzielona:

- czasowo, co obecnie polskie prawo dopuszcza tylko w stosunku do rzeczy ruchomych
- według poszczególnych uprawnień składających się na własność (własność podzielona sensu stricto), czego obecnie polskie prawo nie dopuszcza
- według zakresu uprawnień przysługujących poszczególnym współwłaścicielom (kondominium pro indiviso) to jest właśnie właściwa współwłasność

Powstanie współwłasności objawia się najczęściej w drodze czynności prawnej (np. umowa sprzedaży lub darowizny, gdy istnieje kilku nabywców). Może również pochodzić ze spadkobrania, gdy spadek przechodzi na kilku spadkobierców (art. 1035 KC), z mocy samego prawa na skutek zasiedzenia, gdy rzecz posiadło kilka osób, a także w wyniku pomieszania lub połączenia rzeczy ruchomych. Ostatnim sposobem powstania współwłasności jest orzecznictwo sądowe (gdy sąd własność rzeczy przyznaje kilku osobom).

W artykule 196 KC, ustawodawca wyróżnia dwie postacie współwłasności: współwłasność w częściach ułamkowych i współwłasność łączną. Wobec zamkniętej listy praw rzeczowych tworzenie nowych współwłasności jest niedopuszczalne. W prawie rzeczowym uregulowana jest współwłasność w częściach ułamkowych. Współwłasność w częściach ułamkowych-> to instytucja samoistna, nie związana bezpośrednio z innym stosunkiem prawnym. Jest to stosunek prawny o charakterze przejściowym w którym każdemu ze współwłaścicieli przysługuje udział w prawie własności określony ułamkiem. Ułamek określa zakres uprawnień współwłaściciela w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych wobec innych współwłaścicieli. Analizując treść artykułu 197 KC można stwierdzić, że domniemanie równości udziałów jest domniemaniem wzruszalnym, tzn. że obowiązuje od chwili wykazania, że udziały są nierówne. Obalenie tego domniemania może nastąpić nawet prejudycjalnie w każdym postępowaniu, którego wynik zależy od wielkości udziałów współwłaścicieli. Stosunek ten jest regulowany jedynie przez prawo rzeczowe. Współwłaściciel może swobodnie rozporządzać swym udziałem we współwłasności, co wynika z art. 198 KC. Wzajemne stosunki między współwłaścicielami są stosunkami prawnorzeczowymi. Wynikają z nich także stosunki o charakterze obligacyjnym, np. w zakresie korzystania z rzeczy, zarządu wspólnym prawem. Są one jednak uboczne, nie wynikają z istoty współwłasności. Zarządzanie rzeczą wspólną polega na podejmowaniu wszelkich rozstrzygnięć i dokonywaniu wszelkiego rodzaju czynności dotyczących rzeczy wspólnej. Zarząd rzeczą dzielimy na

- umowny, co oznacza, że każdy ma prawo i obowiązek brać w nim udział. Klasycznym rozwiązaniem umownym jest powierzenie zarządu rzeczą wspólną zarządcy z grona współwłaścicieli lub osób trzecich, z równoczesnym określeniem praw i obowiązków zarządcy|. Ustalenie sposobu wykonywania zarządu wymaga zgodnego oświadczenia woli wszystkich współwłaścicieli. Z zasady zarządca uprawniony jest do dokonywania czynności zwykłego zarządu. Zachodzi jednak potrzeba udzielenia zarządcy pisemnego (ad solemnitatem) pełnomocnictwa ogólnego dla czynności prawnych z zakresu jego zarządu.

- ustawowy, co oznacza, że sposób zarządzania uregulowany jest w umowie. Również w praktyce przeważa jego zastosowanie . Ponadto model ustawowy jest komplementarny w stosunku do pozostałych. Model ustawowy przewiduje wspólne sprawowanie zarządu przez samych współwłaścicieli. Są oni zobowiązani do współdziałania w zarządzie rzeczą, co wynika z art. 200 KC. Przy czynnościach przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. Do czynności zwykłego zarządu potrzebna jest jedynie zgoda większości współwłaścicieli. Jeśli natomiast takiej zgody nie ma, każdy współwłaściciel z osobna może żądać upoważnienia sądowego do dokonywania czynności, co wynika z art. 201 KC. W granicach zwykłego zarządu mieści się bieżące gospodarowanie rzeczą, niepociągające nadzwyczajnych wydatków i nie prowadzące do zmiany przeznaczenia rzeczy

- sądowy, czyli roszczenie do sądu o rozstrzygnięcie spraw spornych

Korzystanie z rzeczy wspólnej może być regulowane podobnie jak zarząd rzeczą wspólną, tzn. mogą być ułożone ustawowo, umownie lub sądownie. Natomiast każdy ze współwłaścicieli może rzecz posiadać i czerpać z niej korzyści. Artykuł 207 KC stanowi bowiem: pożytki i inne przychody z rzeczy przypadają współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziałów; w takim samym stosunku współwłaściciele ponoszą wydatki i ciężary związane z rzeczą wspólną. Artykuł ten ma zastosowanie wtedy, gdy współwłaściciele inaczej nie postanowili, jest to bowiem przepis dyspozytywny.

Współwłasność w częściach ułamkowych może być również w każdym czasie, bez przeszkód zniesiona. Przyznano wręcz każdemu ze współwłaścicieli roszczenie o zniesienie współwłasności. W ramach współwłasności ułamkowej występują:

- odrębna własność lokali uregulowana w ustawie z dnia 24 czerwca 1994 o własności lokali
- wspólnoty gruntowe

- współwłasność spadkowa (art. 1035 KC i art. 1036 KC)

Natomiast współwłasność łączna, w której nie wyróżnia się udziałów jest zawsze stosunkiem prawnym związanym z innym stosunkiem prawnym. Inaczej mówiąc, jest jego prawną konsekwencją. Współwłasność łączna nie jest instytucją jednolitą bowiem każdy jej przypadek regulują przepisy szczególne, które je ustanawiają. Trzeba pamiętać , że w wypadku współwłasności łącznej nigdzie nie oznaczono wielkości udziałów ( w odróżnieniu od współwłasności w częściach ułamkowych). Nie można również w wypadku współwłasności łącznej rozporządzać udziałem we współwłasności. Najbardziej typowymi podstawami współwłasności łącznej są: małżeńska wspólność majątkowa ( art. 31- 46 KRO) i wspólność majątku wspólników spółki cywilnej ( art. 863 KC). Współwłasność łączna z mocy prawa powstaje i ustaje wraz z powstaniem i ustaniem tych stosunków prawnych. Należy zwrócić uwagę, że i w jednym, i w drugim przypadku, wbrew nazwie, w istocie nie jest to współwłasność, lecz wspólność, skoro obejmuje nie konkretną rzecz lecz masę majątkową.

Obok współwłasności bez żadnych przeszkód jurydycznych występuje w praktyce tzw. wspólność innych niż własność rzeczy praw majątkowych. Zazwyczaj dotyczy to dalszych praw rzeczowych (współużytkowanie wieczyste), względnych praw do rzeczy (współdzierżawa) lub innych praw majątkowych (wspólne wierzytelności). Wadliwe byłoby w ich przypadku używanie terminu „ współwłasność”, stąd też ustawodawca wprowadził neutralne pojęcie „ wspólność praw”. Jednakże dopuszcza się stosowanie tych pojęć analogicznie.

ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI

Współwłasność z założenia ma charakter tymczasowy, w dłuższym okresie bowiem nie satysfakcjonuje współwłaścicieli sytuacja, kiedy przy wykonywaniu władztwa nad rzeczą muszą liczyć się z interesem innych osób, którym przysługuje także prawo własności do tej samej rzeczy. Stwarza wiele trudność w wykonywaniu zarządu i korzystaniu z rzeczy wspólnej. Ponadto współwłaściciele muszą liczyć się z ryzykiem skierowania postępowania egzekucyjnego wobec rzeczy będącej przedmiotem współwłasności.

Zniesienie współwłasności jest więc zabiegiem pożądanym, a niekiedy nawet niezastąpionym, dlatego też, możliwość żądania przez każdego ze współwłaścicieli zniesienia współwłasności jest jednym z ich podstawowych uprawnień, z którego mogą korzystać niezależnie od czasu i woli pozostałych współwłaścicieli (art. 210 KC). Roszczenie to nie ulega przedawnieniu (art. 220 KC).

Uprawnienie żądania zniesienia współwłasności może być wyłączone przez czynność prawną tylko na czas nie przekraczający pięciu lat, dopuszczalne jest przedłużenie wyłączenia uprawnienia w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu na dalsze pięć lat; przedłużenie można ponowić(art. 210 KC).

Wyjątek stanowi sytuacja, gdy przedmiotem współwłasności jest droga, umożliwiająca poszczególnym właścicielom działek dostęp do drogi publicznej. Dopóki służy ona wszystkim właścicielom, dopóty nie jest dopuszczalne zniesienie współwłasności.

Zniesienie współwłasności polega na przeniesieniu udziałów we wspólnym prawie. może nastąpić w drodze umowy (1) zawartej między współwłaścicielami lub w postępowaniu sądowym (2).

1. Przepisy kodeksu cywilnego nie regulują umownego zniesienia współwłasności, przyjmuje się autonomię woli stron, ale w zakresie ograniczonym przepisami prawa. Umowa powinna być zawarta pomiędzy wszystkimi współwłaścicielami. Powinna ona zawierać:

   • sposób zniesienia współwłasności

   • oświadczenie o przeniesieniu udziałów (jeżeli takie następuje)

   • postanowienia dotyczące spłat lub dopłat (gdy takie rozliczenie jest konieczne ze względu na formę podziału)

   • termin dokonania spłat lub dopłat

   • termin wydania części lub całości nieruchomości

Umowa dot. nieruchomości musi być sporządzona w postaci aktu notarialnego, pod rygorem nieważności (art. 158 i 1037 KC).

2. Sądowe zniesienie współwłasności następuje w wyniku postanowienia sądu, zapadającego w postępowaniu nieprocesowym, którego zasady określają art. 617-625 KPC. Konieczne jest ustalenie wartości rzeczy będących przedmiotem postępowania, co zazwyczaj czynione jest na podstawie opinii biegłego.

SPOSOBY ZNIESIENIA WSPÓŁWŁASNOŚCI

Kodeks cywilny wyróżnia trzy sposoby zniesienia współwłasności (art. 211-212 KC):

• podział rzeczy wspólnej

• przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli

• sprzedaż rzeczy wspólnej

• PODZIAŁ RZECZY

Podstawowym sposobem zniesienia współwłasności jest podział (fizyczny) rzeczy wspólnej – w myśl art. 211 KC, zniesienia takiego może żądać każdy współwłaściciel, jeżeli:

• rzecz jest podzielna, a podział ten nie jest sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy

• nie spowoduje to istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia jej wartości.

Ustawowe ograniczenia tego podziału dotyczą nieruchomości, w szczególności nieruchomości rolnej. Wynika to z faktu, iż podziału nieruchomości można dokonać tylko jeżeli jest on zgodny z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego. Zgodność ta dotyczy zarówno przeznaczenia terenu, jak i możliwości zagospodarowania wydzielonych działek gruntu.

W wyniku podziału powstają nowe przedmioty własności, przypadające poszczególnym poprzednim właścicielom rzeczy macierzystej z której zostały wyodrębnione.

Zniesienie współwłasności w ten sposób może nastąpić zarówno w postaci umowy współwłaścicieli, jak również podziału takiego może dokonać sąd, dążący do wydzielenia części odpowiadających wielkości udziałów. Jeżeli podział tak nie jest możliwy, sąd orzeka o dopłatach między uczestnikami, które maja na celu wyrównanie udziałów.

Najczęściej w drodze podziału fizycznego, ze względu na istotę przedmiotu, nie będzie możliwe zniesienie współwłasności rzeczy ruchomej.

• PRZYZNANIE RZECZY NA WŁASNOŚC JEDNEMU ZE WSPÓŁWŁAŚCICIELI

Jeżeli zastosowanie podziału fizycznego nie jest możliwe lub gdy wszyscy współwłaściciele wyrażą taką zgodę, istnieje możliwość, przyznania w całości rzeczy wspólnej jednemu z nich na wyłączną własność. Można tego dokonać w trybie zarówno umownym, jak i sądowym. W postępowaniu sądowym orzeka się równocześnie o obowiązku spłaty pozostałych właścicieli, oznaczając termin i sposób uiszczenia spłat. Jeżeli zostaną one rozłożone na raty, termin ich uiszczenia nie może przekroczyć 10 lat. W przypadku umownego zniesienia współwłasności strony same regulują kwestię spłat.

• SPRZEDAŻ RZECZY WSPÓLNEJ

W ostateczności, tzn. gdy podział rzeczy wspólnej jest niedopuszczalny, a nie ma podstaw do przyznania jej któremukolwiek ze współwłaścicieli w całości, sąd może zarządzić sprzedaż rzeczy wspólnej (tzw. podział cywilny). W szczególności sąd zarządza sprzedaż rzeczy, gdy żaden ze współwłaścicieli nie wyraża zgody na przyznanie mu rzeczy. Oczywiście sprzedaż rzeczy wspólnej możliwa jest również w przypadku umownego zniesienia współwłasności, stosuje się wtedy przepisy powszechne prawa cywilnego. Natomiast w przypadku sądowego zniesienia współwłasności, sprzedaż rzeczy następuje w trybie licytacji prowadzonej tak, jak przy postępowaniu egzekucyjnym.

ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI GOSPODARSTW ROLNYCH

Ustawodawca odrębnie uregulował problematykę sądowego zniesienia współwłasności gospodarstw rolnych (art. 213 – 218 KC), stosując wiele umownych ograniczeń, które nie dotyczą jedna umownego zniesienia współwłasności.

W myśl art. 55³ KC: „Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.”

Obecnie obowiązuje ogólne postanowienie art. 213 KC, wg którego jeżeli zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego między współwłaścicielami byłoby sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, sąd powinien przyznać to gospodarstwo temu współwłaścicielowi, na którego wyrażają zgodę wszyscy współwłaściciele.

Przy podejmowaniu decyzji sąd powinien mieć na względzie istotne cechy decydujące o charakterze gospodarstwa rolnego (przydatność gruntu rolniczego, odpowiedni obszar, opłacalność działalności gospodarczej wynikająca z konfiguracji gruntów).

Zgoda wszystkich współwłaścicieli na przyznanie gospodarstwa jednemu z nich wiąże sąd. W przypadku braku takiej zgody, sad powinien przyznać gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego właściciela (art. 214 KC).

Sąd powinien mięć na uwadze zachowanie odpowiedniej struktury agrarnej gospodarstwa rolnego, jego efektywność oraz interesy bytowe wszystkich współwłaścicieli. Jeżeli określone warunki spełnia kilku z nich lub nie spełnia żaden, sąd powinien przyznać gospodarstwo temu z nich, który według oceny sądu opartej na wynikach postępowania dowodowego daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia.

Na wniosek wszystkich współwłaścicieli lub w wypadku niewyrażenia zgody przez żadnego ze współwłaścicieli na przyznanie mu gospodarstwa, sąd może również zarządzić jego sprzedaż.

Przy ustalaniu wysokości przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego, pierwszeństwo ma zgodna wola wszystkich współwłaścicieli. Jeżeli brak takiego porozumienia, o spłatach rozstrzyga sąd, który może owe przysługujące spłaty obniżyć, biorąc przy tym pod uwagę typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem zniesienia współwłasności oraz sytuację osobistą i majątkową współwłaścicieli zobowiązanych do spłat i współwłaścicieli zobowiązanych do ich otrzymania. Obniżenie spłat następuje w celu nieobciążania rolnika długami, których wysokość w istotny sposób ograniczałaby zdolność produkcyjną gospodarstwa. Jednak gdy cel ten nie może być osiągnięty, gdyż właściciel który otrzymał gospodarstwo rolne, zbył odpłatnie nieruchomości rolne wchodzące w jego skład, przed upływem pięciu lat od chwili zniesienia współwłasności, jest on zobowiązany wydać pozostałym właścicielom, którym przypadły spłaty niższe od należnych – proporcjonalnie do wielkości ich udziałów – korzyści wynikające z obniżenia spłat, chyba że celem zbycia było zapewnienie racjonalnego prowadzenia gospodarstwa (art. 217 KC)

Art. 218 KC przyznał właścicielom, którzy nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części, a którzy mieszkali w tym gospodarstwie od chwili zniesienia współwłasności, uprawnienie osobiste do dalszego nieodpłatnego zamieszkiwania, jednakże nie dłużej niż przez pięć lat, a gdy w chwili znoszenia współwłasności są małoletni - nie dłużej niż pięć lat od osiągnięcia pełnoletności. Ograniczenie terminem powyższym nie dotyczy współwłaścicieli trwale niezdolnych do pracy.

POSIADANIE

Art. 336. Posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel ( posiadacz samoistny ), jak i ten , kto nią włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą ( posiadacz zależny ).

Posiadanie to szczególny stan faktyczny, z którym prawo wiąże wiele skutków prawnych o zróżnicowanym charakterze, jak np. nabycie prawa przez upływ czasu ( zasiedzenie ), nabycie roszczenia o przeniesienie własności zajętego pod budowę gruntu, nabycie roszczeń z tytułu posiadania rzeczy i inne. Bez względu na to czy stan ten jest zgodny z prawem, czy nie, prawo udziela mu tymczasowej, prowizorycznej ochrony.

ELEMENTY POSIADANIA

Zgodnie z przeważającym poglądem doktryny oraz jednolitym stanowiskiem orzecznictwa na posiadanie w rozumieniu art. 336 składają się dwa elementy: element fizyczny, określany tradycyjnie jako corpus possessionis lub krótko corpus, oraz element psychiczny, określany jako animus rem sibi habendi, animus possidendi lub krótko jako animus. Elementy te bywają tez określane jako zewnętrzna i wewnętrzna strona posiadania. Wynikają one z następujących słów ustawy : słowa "kto nią ( rzeczą ) faktycznie włada", oznaczają element fizycznego władztwa, określenie zaś " jak właściciel", "jak użytkownik", itp. uwypukla element drugi. Mając na uwadze te dwa składniki posiadania , mówimy też, że posiadanie jest zjawiskiem psychofizycznym.

Element faktycznego władztwa nad rzeczą

Władztwo to zwane corpus stanowi związek posiadacza z rzeczą. Musi być on faktyczny, czyli zapewniać posiadaczowi możliwość wpływu na rzecz za pośrednictwem bezpośrednich środków fizycznych. Także wystarcza sama możliwość sprawowania faktycznej władzy nad rzeczą. Nie można wymagać ,aby posiadacz w każdej chwili miał fizyczny kontakt z rzeczą.

Posiadanie cechuje się trwałością władztwa nad rzeczą. Nie jest zatem posiadaniem władztwo chwilowe. Np. władanie rzeczą przez znalazcę poszukującego osoby uprawnionej do odbioru rzeczy.

Warto dodać, że według szczególnego przepisu posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to ,że oddaje rzecz drugiemu w posiadanie zależne.

Ważny jest fakt, że jak stwierdza art. 340 zd.2 KC niemożność posiadania wywołana przez przeszkodę przemijającą nie przerywa posiadania, a także ,że posiadanie przywrócone poczytuje się za nie przerwane (art. 345 KC).

Czynnik woli

Posiadanie jest stanem faktycznym przejawiającym się we władztwie nad rzeczą, władztwie , które jest wyrazem woli posiadania. Dlatego tez należy odróżnić pojecie władztwa nad rzeczą (corpus) od woli posiadania (animus). Element woli należy traktować jako dodatkowy czynnik charakteryzujący posiadanie.

Jakkolwiek, mimo, że z przepisów Kodeksu cywilnego nie wynika jednoznacznie konieczność występowania czynnika woli w posiadaniu, to można jego występowanie wywieść w drodze wykładni systemowej przepisów dotyczących posiadania. I tak, z art.336 KC wynika, że osoba, która włada rzeczą jak właściciel lub np. jak użytkownik, zastawnik jest posiadaczem. Właśnie to wskazuje na fakt, że posiadanie oprócz elementu faktycznego zawiera element psychiczny. Za przyjęciem czynnika woli przemawia także fakt, że wyodrębnia się posiadanie od dzierżenia , jak stwierdza art.338 KC Kto rzeczą faktycznie włada za kogo innego jest dzierżycielem; oraz , że istnieje możliwość nabycia posiadania w drodze traditio brevi manu ( art. 351 KC) lub consitutum possessorium (art. 349 KC), gdzie czynnik woli pełni decydującą rolę w akcie nabycia posiadania.

SPOSOBY NABYCIA POSIADANIA

Pierwotne nabycie posiadania

Odbywa się to przez jednostronny akt posiadacza polegający na objęciu rzeczy (occupatio ) połączony z wolą wykonywania określonego prawa względem rzeczy. Np.: objecie w posiadanie niczyjej rzeczy ruchomej (rzeczy porzuconej ), przywłaszczenie cudzej rzeczy zgubionej, kradzież cudzej rzeczy, zajęcie cudzej nieruchomości (opuszczonej lub zagospodarowanej).

Przeniesienie posiadania

Należy ono do pochodnych sposobów nabycia posiadania. Występuje, gdy posiadacz rzeczy przekazuje swoje posiadanie innej osobie. Następuje wówczas czynność prawna przeniesienia posiadania.

Zasadniczą formę przeniesienia posiadania stanowi traditio corporalis. Mianowicie przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy (art. 348 KC). Równocześnie według powołanego przepisu „wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą. Jest jednoznaczne z wydaniem rzeczy” ( traditio longa manu ).

Inne szczególne sposoby przeniesienia posiadania to:

• wg. formy constitutum possesorium „przeniesienie posiadania samoistnego może nastąpić także w ten sposób, że dotychczasowy posiadacz samoistny zachowa rzecz w swoim jako posiadacz zależny albo jako dzierżyciel na podstawie stosunku prawnego, który strony jednocześnie ustalą” (art. 349 KC),

• „jeżeli rzecz znajduje się w posiadaniu zależnym albo dzierżeniu osoby trzeciej, przeniesienie posiadania samoistnego następuje przez umowę i przez zawiadomienie posiadacza zależnego albo dzierżyciela” (art. 351 KC); np. właściciel sprzedaje rzecz, ale równocześnie strony zawierają umowę dzierżawy, pozostawiając nieruchomość w posiadaniu zależnym sprzedawcy,

• wg. formy traditio brevi manu „przeniesienie posiadania samoistnego na posiadacza zależnego albo dzierżyciela następuje na mocy samej umowy między stronami” (art. 351 KC); np. sprzedaż nieruchomości dotychczasowemu dzierżawcy.

Dziedziczenie posiadanie

Jest to kolejny pochodny sposób nabycia posiadania, nie uregulowany w Kodeksie cywilnym. Zasadę zamieszczoną w art. 176 paragraf 1 stanowiącą, że „ jeżeli podczas biegu zasiedzenia nastąpiło przeniesienie posiadania, obecny posiadacz może doliczyć do czasu, przez który sam posiada, czas posiadania swego poprzednika” „stosuje się odpowiednio, gdy obecny posiadacz jest spadkobiercą poprzedniego posiadacza” (art. 176 paragraf 2 KC).

Oceniając generalnie posiadanie podlega dziedziczeniu. W skład spadku wchodzi – bez kolizji z normą art. 922 paragraf 1 KC – jako zalążek prawa podmiotowego ze wszystkimi tymczasowymi skutkami prawnymi. Stąd właśnie bierze się możliwość doliczania czasu posiadania poprzednika spadkodawcy. Np. w postępowaniu o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie spadkobierca władający nieruchomością od 5 lat dolicza 15-letni okres posiadania swego poprzednika – spadkodawcy.

RODZAJE POSIADANIA

W art. 336 odnajdziemy dwa rodzaje posiadania: posiadanie samoistne i posiadanie zależne. Oczywiście podział ten nie jest wyczerpujący. W doktrynie prawa cywilnego posiadanie dzieli się na posiadanie w dobrej i złej wierze, wadliwe i niewadliwe, bezprawne i zgodne z prawem.

Posiadanie samoistne i zależne

Posiadanie samoistne (właścicielskie) odznacza się tym, że posiadacz rzeczy włada nią jak właściciel. Tylko ten, kto rzeczą faktycznie włada z zamiarem władania dla siebie jest jej posiadaczem samoistnym.

O charakterze posiadania decyduje, obok woli, także zakres posiadania. Toteż chociaż posiadacz wzniósł budynek na gruncie oddanym innej osobie w wieczyste użytkowanie (art. 231), to niewątpliwie jego wola i zakres posiadania zajętej pod budowę działki gruntu odpowiadałyby pojęciu posiadania samoistnego i dlatego jako posiadacz samoistny jest uprawniony do dochodzenia roszczenia z art. 231.

Oprócz posiadacza samoistnego, który jest właścicielem rzeczy istnieje jeszcze posiadacz samoistny bez tytułu prawnego, np. posiadanie wykonywane przez złodzieja czy nieuczciwego znalazcę.

Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje drugiemu rzecz w posiadanie zależne ( art. 337 KC ). Powstają wtedy dwa posiadania w stosunku do tej samej rzeczy.

Posiadaczem zależnym jest ten, kto włada rzeczą w zakresie innego prawa aniżeli prawo własności, władztwo nad cudzą rzeczą.

Posiadaczem zależnym, jest ten , kto władając rzeczą nie rości sobie do niej prawa własności, a postępuje z tą rzeczą tak jak osoba, której przysługuje do niej inne prawo. Takie posiadanie powstaje często w wypadku wydania rzeczy na podstawie umowy o czasowe z niej korzystanie. Zakres władztwa faktycznego nad rzeczą może odpowiadać uprawnieniom użytkownika wieczystego, najemcy, zastawnika.

Ten, kto korzysta z lokalu na podstawie umowy najmu, jest posiadaczem zależnym (prawa najmu), a jednocześnie dzierżycielem w zakresie prawa własności; we własnym imieniu i dla siebie wykonuje władztwo nad rzeczą tylko w granicach prawa najmu, jest więc posiadaczem zależnym. Posiadaczem zależnym w zakresie prawa użytkowania wieczystego jest także użytkownik wieczysty.

Gdy zdarzy się sytuacja, że dotychczasowy najemca, zacznie władać rzeczą jak właściciel, wtedy posiadanie zależne przekształca się w posiadanie samoistne.

Ogromne znaczenie dla odróżnienia posiadania samoistnego od posiadania zależnego odrywa element woli. Przy posiadaniu samoistnym posiadaczem ma wolę władania jak właściciel, a przy posiadaniu zależnym jego wola jest ograniczona zakresem uprawnień, które wynikają ze stosunku prawnego, będącego podstawą władztwa.

Posiadanie w dobrej i złej wierze

Istotne znaczenie ma podział na posiadacza w dobrej i złej wierze, za kryterium tego podziału można przyjąć przeświadczenie posiadacza, odnośnie rzeczywistych lub rzekomych jego uprawnień.

W przypadku, gdy posiadacz jest przekonany, że posiada rzecz zgodnie z prawem i jego przekonanie jest usprawiedliwione w okolicznościach danego wypadku, jest on posiadaczem w dobrej wierze. Dobra wiarę wyłącza pozytywna wiadomość o braku uprawnienia, jak i brak takiej świadomości spowodowany niedbalstwem. Na przykład posiadaczem w dobrej wierze jest nabywca nieruchomości, nie wiedzący o nieważności umowy z powodu wadliwości aktu notarialnego, a posiadaczem w złej wierze jest złodziej, jak też osoba kupująca rzecz, która mogła się zorientować, że zawiera umowę z osobą nieuprawnioną do sprzedaży.

Posiadacz w dobrej wierze ma lepszą sytuacją prawną, która umożliwia mu nabycie mu w drodze zasiedzenia własności rzeczy ruchomej (art. 174 KC), skrócenie terminu potrzebnego do zasiedzenia własności nieruchomości (art. 172 KC), nabycia rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej (art. 169 KC), nabycie w drodze zasiedzenia służebności gruntowej(art.292 KC) czy też rozliczenie między posiadaczem a właścicielem rzeczy (art. 224-226 KC)

Artykuł 7 KC zawiera generalne domniemanie dobrej wiary stanowiące, że „jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary. Na tym tle prowokuje zaś zastrzeżenia doktryny mocna teza Sądu Najwyższego, według której „osoba, która weszła w posiadanie nieruchomości, na podstawie umowy mającej na celu przeniesienie własności, zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego, nie jest samoistnym posiadaczem w dobrej wierze.

Posiadanie bezprawne i zgodne z prawem

Posiadaniem bezprawnym jest takie posiadanie, które jest niezgodne z prawem, a posiadaniem prawnym, takie które jest zgodne ze stanem prawnym. Posiadaczami samoistnymi bezprawnymi są np. złodziej, paser, nieformalny nabywca nieruchomości ,a posiadaczem zależnym bezprawnym jest np. osoba uważająca się za dzierżawcę i władająca rzeczą jak ona, podczas gdy nim nie jest. Samoistnym posiadaczem prawym jest właściciel, władający przedmiotem swojego prawa, a posiadaczem zależnym prawnym jest np. dzierżawca.

Posiadanie wadliwe i niewadliwe

Posiadanie wadliwe ( vitiosa possesio ) jest , gdy zostało ono nabyte przy użyciu środków niedozwolonych, wbrew woli dotychczasowego posiadacza np. zabór rzeczy.

Z posiadanie niewadliwym ( non vitiosa possessio ) mamy do czynienia, gdy posiadacz uzyskuje posiadanie od dotychczasowego posiadacza lub gdy nabywa je w sposób pierwotny co do rzeczy niebędącej w posiadaniu.

POSIADANIE SŁUŻEBNOŚCI

Art. 352 paragraf 1 KC stanowi, że kto faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności, jest posiadaczem służebności, a paragraf 2, że do posiadania służebności stosuje się odpowiednio przepisy o posiadaniu rzeczy.

Służebności dotyczące nieruchomości mogą być zarówno gruntowe i osobiste, obie zawierają uprawnienie do korzystania z nieruchomości ( art. 285 KC ) bez możliwości zupełnego władania nieruchomością. Zgodnie z art. 292 KC możliwe jest zasiedzenie służebności gruntowej polegającej na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia.

WSPÓŁPOSIADANIE RZECZY

Gdy posiadanie jest wykonywanie przez kilka osób mamy do czynienia z współposiadaniem. Jest to taki stan , gdy rzecz znajduje się we wspólnym władztwie kilku osób, które władają nią w taki sposób, jak to czynią współwłaściciele, gdy czynią to z wolą wykonywania wspólnie przysługujące prawa.

Odróżnia się dwa rodzaje współposiadania :

• pierwszy rodzaj polega na tym, że współposiadacze mogą je wykonywać tylko przy zgodnym współdziałaniu, np. współposiadania rzeczy wchodzących w skład gospodarstwa rolnego,

• drugi na tym, że każdy z współposiadaczy korzysta z całej rzeczy ,ale ale czyniąc to nie współdziała z pozostałymi współposiadaczami, np. korzystanie ze wspólnego pastwiska, ze wspólnej studni, wspólnej drogi.

Posiadanie a dzierżenie

Zgodnie z art. 338 KC : „Kto rzeczą faktycznie włada za kogo innego, jest dzierżycielem.” Zauważalne jest zatem podobieństwo z posiadaniem – gdyż obejmuje element faktycznego władztwa nad rzeczą - corpus, które objawia się poprzez widoczne zachowanie się. Główna różnica zarysowuje się w warstwie psychicznego czynnika woli. Przy posiadaniu występuje psychiczny element zamiaru władania rzeczą dla siebie (animus rem sibi habendi). Dzierżycielem jest natomiast osoba, która wprawdzie faktycznie włada rzeczą ale za kogo innego. Np. gdy wskazana osoba włada rzeczą za kogo innego; za wierzyciela ze stosunku zobowiązaniowego lub za osobę reprezentowaną.

Należy przy tym podkreślić, że posiadacz zależny nie jest dzierżycielem za posiadacza samoistnego. Zgodnie z art. 337 KC „Posiadacz samoistny nie traci posiadania przez to, że oddaje drugiemu rzecz w posiadanie zależne.” Jednakże posiadacz zależy wykonuje posiadanie cudzej rzeczy wyłącznie dla siebie.

Dodatkowo, trzeba nadmienić, iż do dzierżenie nie stosuje się przepisów dotyczących posiadania. Wyjątkiem jest art. 343 § 1 KC: „Posiadacz może zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania.”, § 2: Posiadacz nieruchomości może niezwłocznie po samowolnym naruszeniu posiadania przywrócić własnym działaniem stan poprzedni; nie wolno mu jednak stosować przy tym przemocy względem osób. Posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, może natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. Oba te paragrafy odnoszą się także do dzierżenia (art. 343 § 3 KC) .

Władztwo prekaryjne

Zarówno od posiadania jak i od dzierżenia należy odróżnić władztwo prekaryjne. Występuje ono w sytuacjach, gdy jedna osoba, kierując się grzecznością lub względami humanitarnymi, wyświadcza drugiej osobie przysługę, np. pozwala jej razem zamieszkać, korzystać z samochodu itp. Istotą władztwa prekaryjneo jest to, że osoby te nie są związane żadnym węzłem prawnym, a istnieje między nimi tylko stosunek grzecznościowy. W każdej chwili może być odwołana zgoda na wykonywanie takiego władztwa.

Domniemania związane z posiadaniem

Z posiadaniem ustawodawca łączy wiele różnorodnych skutków prawnych, które zależą od wielu zmiennych okoliczności. Na skutet tego, pojawia się wiele poważnych trudności dowodowych, które zasadniczo dotyczą ustalenia psychicznego elementu woli posiadacza. Z tego powodu istnieje arsenał domniemań prawnych o charakterze usuwalnym – wiążą aż do czasu obalenia ich dowodem przeciwnym (art. 6 KC w zw. Z art. 234 KPC)

Art. 6 KC: Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Art. 234 KPC: Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.

Domniemanie posiadania samoistnego

Art. 339 KC: Domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym. Domniemanie to jest użyteczne tam, gdzie ustawodawca wiąże określone skutki prawne z samoistnym charakterem posiadania (w szczególności przydatne w postępowaniu o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie).

W istocie w art. 339 KC odnajdujemy dwa domniemania: iż osoba, która rzeczą faktycznie włada jest jej posiadaczem, i drugie, iż jest posiadaczem samoistnym.

Domniemanie ciągłości posiadania

Art. 340 zd. 1 KC: Domniemywa się ciągłość posiadania. Ciągłość posiadania ma istotne znaczenie dla instytucji zasiedzenia. Posiadacz musi zatem jedynie udowodnić datę nabycia posiadania, nie musi zaś wykazać ustawicznej ciągłości posiadania.

Należy też wspomnieć, że brak możliwości posiadania spowodowany przez przeszkodę przemijającą nie przerywa posiadania (art. 340 zd. 2 KC), oraz „posiadanie przywrócone poczytuje się za nie przerwane” (art. 345 KC).

Domniemanie dobrej wiary

Art. 7 KC: „Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary”. Posiadacz korzysta z domniemania dobrej wiary ilekroć ustawodawca uzależnia pozytywne dla posiadacza skutki właśnie od dobrej wiary.

Domniemanie zgodności posiadania ze stanem prawnym

Art. 341 KC: „Domniemywa się, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Domniemanie to dotyczy również posiadania przez poprzedniego posiadacza.” Jest to prawomanifestująca funkcja posiadania, a także ostateczne domniemanie własności. Na t domniemanie nie można się powołać przeciwko domniemaniu prawa wynikającemu z wpisu do księgi wieczystej.

SĄDOWA OCHRONA POSIADANIA

W polskim systemie prawnym ustawodawca zapewnia ochronę posiadania zarówno wówczas, gdy posiadanie jest elementem treści określonego prawa podmiotowego, jak też w sytuacji, gdy posiadanie występuje w oderwaniu od prawa podmiotowego.

W art. 342 KC został ustanowiony zakaz naruszania posiadania, w myśl tego przepisu;

„nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze”.

Zakaz ten jest bezwzględny. Pod względem podmiotowym chroni każde posiadanie (samoistne oraz zależne, w dobrej i złej wierze, prawne i bezprawne a także wadliwe i niewadliwe), co oznacza, że ochrona ta ma charakter obiektywny. Natomiast pod względem podmiotowym odnosi się do każdego, a więc również do osoby uprawnionej. Ochrona posiadania jest ochroną samego stanu faktycznego, nosi ona nazwę ochrony posesoryjnej, w odróżnieniu od ochrony petytoryjnej, która jest ochroną samego prawa.

PRZESŁANKI OCHRONY SĄDOWEJ

Posiadaczowi, którego posiadanie zostało samowolnie naruszone, przysługuje również (obok obrony koniecznej i dozwolonej samopomocy) ochrona sądowa. Posiadacz może z niej skorzystać w każdym wypadku naruszenia posiadania. Z samowolnym naruszeniem posiadania mamy do czynienia wtedy, gdy osoba wkraczająca w sferę cudzego posiadania nie jest do tego uprawniona, a więc czyni to bezprawnie.

Naruszenie posiadania może przybrać dwojaką postać: pozbawienia posiadania i zakłócenia posiadania. Przez pozbawienie posiadania należy rozumieć takie działanie, którego skutkiem jest utrata przez posiadacza władztwa nad rzeczą. Natomiast wtargnięcie w sferę władztwa posiadacza to takie działanie, które jednak nie pozbawia go tego władztwa, np. przejazd przez nieruchomość sąsiednią w celu skrócenia sobie drogi..

Z faktu naruszenia posiadania powstają dla posiadacza roszczenia o tzw. przywrócenie posiadania zwane roszczeniami posesoryjnymi;

1. roszczenie o przywrócenie stanu poprzedniego,

2. roszczenie o zaniechanie naruszeń (art.344§1 KC),

3. roszczenie o wstrzymanie budowy (cautio damni infecti); przysługuje jedynie posiadaczowi nieruchomości (art. 347 KC).

Wniesienie powództwa posesoryjnego przez posiadacza nie jest uzależnione, o czym była mowa powyżej od dobrej lub złej wiary oraz rodzaju posiadania, roszczenie to nie jest także zależne od zgodności posiadania ze stanem prawnym. Wyjątkiem jest sytuacja, w której powstały na skutek naruszenia posiadania stan jest zgodny z prawem, co zostało stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego powołanego do rozpoznawania spraw tego rodzaju organu państwowego (art. 344 § 1 zd.2 KC); chodzi tu o orzeczenie, które zostało wydane po naruszeniu posiadania, ale przed zakończeniem procesu posesoryjnego.

Istnienie tylko możliwości naruszenia posiadania przyszłości nie jest wystarczającą przesłanką do żądania ochrony, podobnie jak ingerencja przypadkowa czy nawet jednorazowa, jeżeli z okoliczności wynika, że nie było woli naruszenia posiadania.

O naruszeniu posiadania można mówić także w sytuacji, gdy ktoś narusza jest spokój posiadacza. W takim wypadku treścią roszczenia posesoryjnego jest żądanie zaniechania gróźb, a nie nakazanie pozwanemu powstrzymania się od działań, których mógłby dokonać realizując groźbę.

Sprawy o ochronę posiadania, rozpatrywane są w postępowaniu odrębnym- Postępowanie w sprawach o naruszenie posiadania (art. 478- 479 KPC). Sprawy o ochronę naruszonego posiadania bez względu na wartość przedmiotu sporu należą do właściwości rzeczowej sądów rejonowych. W postępowaniu o naruszenie posiadania bada się ostatni stan posiadania oraz fakt jego naruszenia. Przedmiotem badania sądu nie jest natomiast samo prawo do rzeczy ani dobra wiara pozwanego. W sprawach o naruszenie posiadania nie jest dopuszczalne wniesienie powództwa wzajemnego (art. 479 KPC). W sprawach tych nie przysługuje także kasacja (art. 392§2 pkt 1 KPC).

TREŚĆ ROSZCZENIA POSESORYJNEGO

Przepis art. 344§ 1 KC przewiduje dwa roszczenia posesoryjne;

1. o przywrócenie naruszonego stanu posiadania,

2. o zaniechanie dalszych naruszeń

Treść roszczenia o ochronę posiadania zależna jest od tego, czy nastąpiło zakłócenie lub pozbawienie posiadania. W zależności od tego, do jakiego rodzaju naruszenia posiadania

doszło, takie roszczenie będzie przysługiwało posiadaczowi.

Celem roszczenia o przywrócenie posiadania (restytucyjnego) jest przywrócenie posiadaczowi władztwa nad rzeczą w dotychczasowym zakresie. Chodzi tutaj jednak jedynie o odwrócenie takich zmian, które są odwracalne.

Posiadacz może żądać od naruszającego zaniechania dalszych naruszeń, jeżeli naruszenie zostało już dokonane, oraz jeżeli istnieje realne zagrożenie takiego naruszenia.

Jeżeli w wyniku naruszenia posiadania rzecz uległa zniszczeniu, wówczas roszczenie posesoryjne wygasa podobnie jak wygasło posiadanie rzeczy. W takim wypadku dotychczasowemu posiadaczowi rzeczy przysługują roszczenia odszkodowawcze i to dochodzone w zwykłym trybie, a nie w ramach postępowania odrębnego w sprawach o naruszenie posiadania.

Roszczenie posesoryjne nie obejmuje żądań petytoryjnych ani odszkodowawczych.

LEGITYMACJA PROCESOWA STRON

Legitymowanym czynnie w procesie posesoryjnym jest aktualny posiadacz rzeczy, zarówno posiadacz samoistny jak i zależny, niezależnie od ich dobrej czy złej wiary. Legitymacja czynna przysługuje mu niezależnie od tego, czy do naruszenia posiadania doszło w sposób zawiniony czy niezawiniony przez naruszyciela.

W doktrynie przedmiotem kontrowersji było zagadnienie legitymacji czynnej spadkobiercy, który w chwili naruszenia posiadania nie objął jeszcze w posiadanie rzeczy należącej do spadku. Obecnie przyjmuje się, że spadkobierca jest uprawniony do dochodzenia roszczenia posesoryjnego od chwili otwarcia spadku. Ochrona sądowa przysługuje również posiadaczowi służebności.

Powództwa posesoryjnego nie może wnieść dzierżyciel rzeczy ani prekarzysta.

Legitymacja czynna nie przysługuje również w stosunkach między współposiadaczami rzeczy, jeżeli nie da się ustalić zakresu współposiadania (art. 346KC). Natomiast, jeżeli naruszenia dopuściła się osoba trzecia, każdemu za współposiadaczy przysługuje roszczenie posesoryjne.

Legitymowanym biernie jest każdy, kto dopuści się naruszenia posiadania oraz ten, na czyją korzyść naruszenie posiadania nastąpiło. Legitymowanym biernie może być także spadkobierca osoby, która naruszyła posiadanie samowolnie.

Jeżeli rzecz znajduje się w posiadaniu zależnym, to zarówno posiadaczowi samoistnemu jak i zależnemu przysługują roszczenia posesoryjne. Każdy z nich wykonuje, bowiem. W innym zakresie, władztwo nad rzeczą we własnym imieniu. Mogą oni zatem występować z roszczeniami posesoryjnymi łącznie albo oddzielnie.

ORZECZENIE SĄDU W PROCESIE POSESORYJNYM

Wyrok orzekający o przywróceniu posiadania powinien odpowiadać dwu wymaganiom;

1. Musi być tak sformułowany, aby nadawał się do egzekucji, a zatem musi wskazywać sposób przywrócenia stanu poprzedniego, tj. zawierać dyspozycje, których wykonanie do tego doprowadzi.

2. Sformułowanie wyroku powinno wskazywać, że zapadł on w trybie posesoryjnym (a zatem, że ma charakter tymczasowy), a nie petytoryjnym. Najlepiej, gdy wyrok taki nakazuje przywrócenie posiadania w określony sposób.

Skutkiem wyroku zapadłego w procesie posesoryjnym uwzględniającego żądanie powoda jest także to, że posiadanie przywrócone poczytuje się za nieprzerwane (art. 345 KC). Skutek taki powstaje dopiero z chwilą wykonania wyroku. Ma to istotne znaczenie przy obliczaniu terminu zasiedzenia.

Ochrona posesoryjna nie daje podstaw do żądania, aby naruszający przywrócił poprzedni stan rzeczy. Można tego żądać jedynie wówczas, gdy zmiany są odwracalne i gdy jest to niezbędne dla samego przywrócenia władztwa nad rzeczą lub do zagwarantowania posiadaczowi dalszego wykonywania tego władztwa.

Wyrok wydany w procesie posesoryjnym jest skuteczny także względem osoby, której przysługuje prawo władania rzeczą. Do wyroku w procesie posesoryjnym mają zastosowanie przepisy KPC dotyczące powagi rzeczy osądzonej (art.366 KPC).

TERMIN ZAWITY ROSZCZENIA POSESORYJNEGO

Roszczenia posesoryjne mogą być dochodzone jedynie w terminie roku od dnia naruszenia posiadania (art.344 § 2 KC). Po upływie tego terminu roszczenie posesoryjne wygasa. Jest to, zatem termin zawity.

Początek biegu tego terminu liczy się od momentu samowolnego naruszenia posiadania.

Z kolei, uwzględnione już wyrokiem sądu roszczenie posesoryjne przedawnia się z upływem 10 lat od uprawomocnienia się wyroku (art. 125 § 1 KC). Przepis art. 344 § 2 KC dotyczy, bowiem jedynie terminu rocznego na dochodzenie roszczenia posesoryjnego, a egzekucja nakazanego roszczenia odbywa się według zasad ogólnych.

OCHRONA POSIADANIA MIĘDZY WSPÓŁPOSIADACZAMI

W przypadku współposiadania, jeżeli posiadacze władają wyodrębnionymi częściami rzeczy (pssesio pro divisio), dopuszczalna jest ochrona posesoryjna posiadaczy względem innych posiadaczy tej samej rzeczy.

W sytuacji, gdy nie ma możliwości określenia zakresu posiadania ochrona posesoryjna nie będzie dopuszczalna. Nie dotyczy to jednak sytuacji powstałej między posiadaczem samoistnym lub zależnym a posiadaczem służebności oraz w sytuacji dokonanego podziału quod usum, określającego sferę władztwa nad częściami rzeczy przez poszczególnych posiadaczy.

Jeżeli każdy ze współposiadaczy włada całością rzeczy i nie ma możliwości, aby ustalić zakres przysługującego każdemu z nich władztwa nad rzeczą (współposiadanie pro indivisio), to żadnemu z nich nie przysługuje względem innych posiadaczy roszczenie posesoryjne.

Zakres współposiadania daje się ustalić wówczas, gdy każdy ze współposiadaczy korzysta z całej rzeczy lub jej części w sposób niezależny od innych. Z roszczenie, posesoryjnym może wystąpić np. współposiadacz sieni.

Roszczenie o wstrzymanie budowy

Szczególną odmianą roszczenia posesoryjnego jest roszczenie o wstrzymanie budowy (art. 347 KC cautio damni infecti).

Roszczenie to przysługuje jedynie posiadaczowi nieruchomości przy spełnieniu jednej z dwóch przesłanek;

1. budowa mogłaby naruszyć jego posiadanie, np. prowadzone prace wskazują na to, że w przyszłości zostanie przekroczona granica nieruchomości,

2. budowa może grozić wyrządzeniem mu szkody, np. prowadzone prace mogą spowodować zniszczenia na nieruchomości sąsiedniej.

Ochrona z art. 347 KC ma charakter prewencyjny, ponieważ roszczenia o wstrzymanie budowy można dochodzić przed rozpoczęciem budowy. Dochodzenie tego roszczenia jest ograniczone miesięcznym terminem od dnia rozpoczęcia budowy. Po upływie zawitego terminu przewidzianego w art. 347 § 2 KC, roszczenie wygasa.

POZASĄDOWE ŚRODKI OCHRONY POSIADANIA

1. Uwagi Ogólne

Ustawodawca w polskim systemie prawnym wprowadził zakaz naruszania posiadania. Wynika to z art. 342 KC „nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze”. Jest ono chronione odrębnymi, własnymi środkami. Sformułowany w tym artykule zakaz ma charakter bezwzględny. Oznacza to, że pod względem przedmiotowym chroni każde posiadanie (samoistne, i zależne, w dobrej i złej wierze, prawne i bezprawne, wadliwe i niewadliwe), pod względem zaś podmiotowym odnosi się do każdego, a więc także do osoby uprawnionej. Oznacza to, że nawet właścicielowi nie wolno naruszać posiadania wykonywanego bezprawnie przez inną osobę względem jego rzeczy.

Ochrona posiadania pełni następujące funkcje:

- jest skutecznym narzędziem do walki z samowolą, której nie powinno się tolerować nawet wtedy, gdy dopuszcza się jej osoba uprawniona w celu obrony swojego prawa;

- służy w rzeczywistości ochronie własności i innych praw do rzeczy, zwłaszcza w sytuacji gdy stan własności jest trudny do udowodnienia, najczęściej bowiem posiadaczem jest osoba uprawniona;

- w szczególnych okolicznościach (np. gdy posiadaczem jest nieformalny nabywca nieruchomości ) na ochronę zasługuje samo posiadanie, z którym łączą się określone korzyści (np. możliwość uzyskania pożytków z rzeczy, perspektywa nabycia własności w drodze zasiedzenia ). Korzyści te są nazywane „korzyściami posiadania” lub „dobrodziejstwem posiadania” (beneficium possesionis).

Kodeks Cywilny przewiduje dwie, odmiennej natury, postacie ochrony posiadania. Najpierw wskazuje ochronę przez samego posiadacza tzw. ochrona własna, a są to obrona konieczna oraz dozwolona samopomoc. W drugiej kolejności wskazuje drogę sądową ochrony posiadania, przyznając posiadaczowi stosowne roszczenie posesoryjne.

Pierwsza ma charakter ograniczony, druga jest pełna. Ograniczony zakres wynika z tego, że ochrona musi się mieścić w granicach określonych przez ustawodawcę, by uniknąć przedwczesnego lub spóźnionego stosowania środków pozasądowych i wykluczyć wszelką samowolę.

Korzystanie z roszczenia posesoryjnego na drodze sądowej stanowi zwykłą ochronę, która ze względu na łagodne przesłanki roszczenia posesoryjnego jest przyśpieszona i zazwyczaj skuteczna.

OBRONA KONIECZNA

W myśl art. 343 § 1 KC posiadacz może zastosować obronę konieczną, aby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania. Oznacza to, że obronę tą posiadacz może zastosować wtedy, gdy chodzi o odparcie naruszenia posiadania, a więc w momencie, gdy posiadacz przychwyci naruszającego jego posiadanie na gorącym uczynku, w momencie zamachu, w momencie powstania stanu zagrożenia np. przyłapie złodzieja wynoszącego z mieszkania jakiś przedmiot albo spostrzeże, że sąsiad usiłuje przesunąć płot w głąb jego gruntu, aby w ten sposób powiększyć stan swojego posiadania. Obrona konieczna ma na celu zapobieżenie naruszeniu posiadania.

Naruszenie posiadania jest to każde zachowanie, które doprowadzi do utrudnienia posiadaczowi wykonywania władztwa nad rzeczą. Naruszenie musi prowadzić do bezpośredniego zagrożenia lub spowodować utratę częściową lub całkowitą władztwa. Natomiast jest obojętne, czy zachowanie się naruszającego będzie miało postać działania fizycznego, czy jedynie psychicznego. Warto zaznaczyć, iż obronę konieczną można zastosować wówczas, gdy cel naruszającego posiadanie nie został jeszcze osiągnięty. (W kwestii tej wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 27.03.1987 r.).

We wcześniej cytowanym przepisie KC nie określono granic obrony koniecznej. Jeśli ma być konieczna posiadacz może zastosować takie środki, jakie w danych okolicznościach są potrzebne do odparcia naruszenia. Z ogólnych jednak założeń obrony koniecznej wynika, że zastosowane środki muszą pozostawać we właściwej proporcji do celu, jaki za ich pomocą zainteresowany zamierza osiągnąć. Nie byłoby dopuszczalne np. uderzenie kijem dziecka, aby przeszkodzić mu w zerwaniu jabłka z drzewa, czy strzelanie do złodzieja kobiecej torebki.

Przepis art. 343 § 1 KC powinien być interpretowany w kontekście art. 423 KC, który mówi o obronie koniecznej przed zamachami na jakiekolwiek dobra. (W kwestii zakresu stosowania obrony koniecznej wypowiedział się także SN w wyroku z 27.05.1985 r.)

DOZWOLONA SAMOPOMOC

Dozwolona samopomoc jest sposobem ochrony posiadania, który może być zastosowany, jeżeli naruszenie posiadania zostało już dokonane. Ustawodawca odmiennie reguluje stosowanie dozwolonej samopomocy w odniesieniu do posiadania nieruchomości i ruchomości. W przypadku nieruchomości ma zastosowanie norma art. 343 § 2 zd. 1 KC, zaś zd. 2 tego przepisu odnosi się do dozwolonej samopomocy w odniesieniu do posiadania ruchomości. Samopomoc zmierza do przywrócenia władztwa nad rzeczą, które zostało utracone, zakłócone lub naruszone.

Przywrócenie w drodze samopomocy posiadania nieruchomości może nastąpić tylko niezwłocznie, tzn. tylko w stosunkowo krótkim czasie po naruszeniu; niekoniecznie więc natychmiast, ale jednak w stosunkowo krótkim, warunkowanym okolicznościami danego przypadku, odstępie czasu od chwili naruszenia posiadania. Dalsze ograniczenie polega na tym, że w celu przywrócenia posiadania nieruchomości posiadaczowi nie wolno stosować przemocy względem osób. Ma to na celu uniknięcie ewentualnej, bardzo realnej w tych okolicznościach, bójki wraz z jej konsekwencjami.

Np. niezwłoczne usunięcie postawionych na nieruchomości znaków granicznych, zakopanie na nieruchomości wykopanego rowu, rozebranie postawionego płotu.

W przypadku ruchomości chodzi jedynie o bardziej drastyczny sposób naruszenia posiadania polegający na pozbawieniu posiadania. Samopomoc w celu odzyskania rzeczy ruchomej jest dopuszczalna wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

- zachodzi niebezpieczeństwo niepowetowanej straty (np. ukrycia zabranej rzeczy),

- samopomoc musi nastąpić natychmiast, tzn. bezpośrednio po naruszeniu.

Posiadacz może zastosować wszelką „niezbędną” samopomoc, więc takie środki przymusu osobistego, które są odpowiednie w stosunku do rozmiaru naruszenia i sposobu przywrócenia posiadania. (Podobnie w odniesieniu do oceny przesłanek obrony koniecznej także SN w wyroku z 27.03.1968 r. stwierdził, że stosowanie dozwolonej samopomocy z art. 343 § 2 KC , stanowi wyjątek od ogólnej zasady, polegającej na zakazie stosowania samopomocy).

Np.: właścicielka kopie w nogę i wyrywa swoją torebkę z rąk uciekającego złodzieja.

Z obydwu wymienionych środków ochrony własnej może korzystać nie tylko posiadacz, ale także dzierżyciel (art. 342 KC).

Należy pamiętać również, że przepisy o ochronie posiadania stosuje się odpowiednio do ochrony władania lokalem (art. 343¹ KC). Lokalem jest lokal służący do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych, a także lokal będący pracownią twórcy do prowadzenia działalności w dziedzinie kultury i sztuki. Nie jest nim zatem np. hotel, bursa itp. – lokal przeznaczony do krótkotrwałego pobytu.

^{OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE}

^{POJĘCIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{Podstawowym prawem rzeczowym jest prawo własności, obejmujące najszerszy zakres uprawnień wobec rzeczy. Dotyczy ono rzeczy własnej i obejmuje pełen zakres możliwych uprawnień, jedynie sporadycznie ograniczonych przez szczególne przepisy prawa oraz ograniczony przez klauzulę zasad współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa.}

^{Prawa rzeczowe ograniczone są prawami na rzeczy cudzej, a więc i sfera uprawnień jest w tym przypadku ograniczona do władzy jaka została przyznana przez ustawodawcę.}

^{Istotą ograniczonych praw rzeczowych jest wykonywanie niektórych uprawnień na cudzej rzeczy, przysługujących w zwykłych warunkach jej właścicielowi. W tym znaczeniu stanowią obciążenie prawa własności. Obciążenia ta są rozmaite, odmienne w przypadku poszczególnych praw jednak nigdy nie pozbawiają właściciela wszystkich jego uprawnień względem rzeczy.}

^{Ograniczone prawa rzeczowe oznaczają najczęściej korzystanie w oznaczonym zakresie z cudzej rzeczy. Dotyczy to prawa użytkowania, służebności i spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.}

^{W niektórych przypadkach, jak zastaw lub hipoteka, brakuje takich uprawnień, a przyznany i chroniony interes osoby uprawnionej polega tylko na tym, że może ona zaspokoić swoją wierzytelność z obciążonej rzeczy. Korzyść uprawnionego realizuje się więc poprzez egzekucję z rzeczy obciążonej a ciężar właściciela polega na konieczności znoszenia takiej egzekucji.}

^{ZAMKNIĘTY KATALOG OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{Najistotniejsze znaczenie prawne ma zaznaczenie zamkniętego katalogu w stosunku do ograniczonych praw rzeczowych. Wymagane jest bowiem przypomnienie, że jedynie wybrane prawa z szerokiej gamy praw na rzeczach cudzych uzyskują z woli ustawodawcy charakter praw rzeczowych czy, w tym przypadku, ograniczonych praw rzeczowych.}

^{Art. 244} § 1 KC stanowi, iż ograniczonymi prawami rzeczowymi są : użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.” Wszelkie zmiany w tym katalogu, czy to jego poszerzenie czy zawężenie, wymaga zmiany ustawodawstwa.

PRZEDMIOT OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH

Przedmiotem praw rzeczowych są rzeczy, jednakże w drodze wyjątku –z mocy przepisu szczególnego – spotykamy obok tego także wybrane postacie ograniczonych praw rzeczowych obciążających inne prawa majątkowe. Dopuszcza się użytkowanie praw (art. 265 KC), zastaw na prawach (art. 327 KC), hipotekę na użytkowaniu wieczystym (art. 65 ust. 3 KWU), hipotekę na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu (art. 65 ust. 4 pkt. 1-3 KWU) oraz hipotekę na wierzytelności zabezpieczonej hipoteką (art. 65 ust. 4 pkt. 4 KWU). Są one jednak formami ubocznymi, występujących równolegle do podstawowych postaci praw na rzeczach.

Spośród wszystkich ograniczonych praw rzeczowych jedynie użytkowanie ma charakter uniwersalny gdyż może dotyczyć zarówno rzeczy ruchomych jak i nieruchomości.

W przeważającej mierze problematyka ograniczonych praw rzeczowych dotyczy nieruchomości. Zastawu można dokonać jedynie na rzeczy ruchomej. Służebności, wszystkie rodzaje spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu oraz hipotek dotyczą natomiast jedynie nieruchomości.

SAMOISTNE I AKCESORYJNE PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE

Wyróżniają się dwa rodzaje ograniczonych praw rzeczowych.

Jedne służą korzystaniu z rzeczy cudzej w oznaczonym zakresie, drugie – zabezpieczeniu wierzytelności. Nie uprawniają one do korzystania z cudzej rzeczy, dają jedynie możliwość zaspokojenia wierzytelności z obciążonej rzeczy w trybie egzekucji.

Z tej różnorodności funkcji i treści wiąże się podział na prawa samoistne i akcesoryjne.

Do samoistnych zaliczamy prawo użytkowania , służebności i spółdzielcze prawo do lokalu. Zastaw i hipoteka mają natomiast charakter wybitnie akcesoryjny.

Prawa samoistne mają swój oddzielny byt prawny, co oznacza, iż ich ustanowienie i dalsze działanie nie jest zależne od innych praw. Spełniają własną funkcję, upoważniając do korzystania z obciążonej rzeczy.

Prawa akcesoryjne służą do zabezpieczenia wierzytelności a więc nie można mówić w tym wypadku o oddzielnym bycie prawnym. Wygasają wraz z wygaśnięciem wierzytelności i nie dają uprawnienia do korzystania z obciążonej rzeczy.

POWSTANIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH

Zasadniczym zdarzeniem prawnym, powodującym powstanie ograniczonego prawa rzeczowego, jest umowne ustanowienie prawa. Wyjątkowo ustawodawca dopuszcza jeszcze powstanie ograniczonych praw rzeczowych w innym trybie : z mocy samego prawa, na mocy orzeczenia sądowego i na mocy decyzji administracyjnej.

Umowę, na mocy której następuje ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego zawierają właściciel obciążonej rzeczy i nabywca prawa. Właściciel oświadcza swoją wolę obciążenia rzeczy poprzez ustanowienie oznaczonego prawa rzeczowego, a jego kontrahent oświadcza wolę nabycia ustanowionego prawa. Należy dodać, że w przypadku nieruchomości forma aktu notarialnego potrzebne jest tylko dla oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia. Umowa ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego może w takim wypadku składać się z oświadczeń woli złożonych w różnym czasie i różnej formie, przy czym nabywca prawa może swoje oświadczenie złożyć nawet przez czynności dorozumiane. W umowie określa się rodzaj i treść ustanawianego prawa, przy czym nie można naruszać bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa rzeczowego. Nie wolno zmieniać ustawowej treści i charakteru właściwego prawa. Jest jednak miejsce na ustalenie szczegółów, takich jak ograniczenie pory dnia do korzystania ze studni sąsiada lub ustalenie ściśle wyznaczonej trasy przejazdu przez jego teren.

W przypadku hipoteki należy koniecznie określić jej wysokość, stosownie do wysokości zabezpieczonej wierzytelności.

Możliwe jest także rozłożenie ciężarów związanych z rzeczą, np. w przypadku użytkowania i służebności.

Nabycie ograniczonego prawa rzeczowego następuje solo consensu z mocy zobowiązująco-rozporządzajacej umowy o ustanowieniu prawa. Do ustanowienia zastawu niezbędna jest jeszcze realna czynność wydania rzeczy wierzycielowi czy wpis do księgi wieczystej w przypadku hipoteki.

Jeśli ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego następuje dla wykonania uprzedniego zobowiązania, ważność umowy zależy od istnienia tego zobowiązania. Obowiązuje tutaj więc zasada przyczynowości.

W przypadku nieruchomości zobowiązanie powinno być powołane w akcie notarialnym zawierającym oświadczenie woli właściciela o ustanowieniu prawa.

POWSTANIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH Z MOCY SAMEGO PRAWA

^{Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na istniejącą, choć ograniczoną, możliwość zasiedzenia służebności. Art. 292 KC stanowi, iż służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w przypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia. Przepisy o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie stosuje się odpowiednio.”}

^{POWSTANIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH NA PODSTAWIE ORZECZENIA SĄDOWEGO}

^{Określone prawa mogą powstać na podstawie orzeczenia właściwego sądu. Chodzi tu o konstytutywne orzeczenie mające charakter zdarzenia cywilnoprawnego. W takiej sytuacji wymagane jest upoważnienie ustawodawcy dające sądowi kompetencję do ukształtowania stosunku prawnego między stronami.}

^{Sąd posiada takie kompetencje przede wszystkim w obszarze prawa sąsiedzkiego. Należy tu przypomnieć chociażby możliwość ustanowienia służebności drogi koniecznej.}

^{Również przy zniesieniu współwłasności może zajść potrzeba ustanowienia odpowiednich służebności. Art. 212 KC stanowi, iż przy udziale gruntu sąd może obciążyć poszczególne części potrzebnymi służebnościami gruntowymi.}

^{POWSTANIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH NA PODSTAWIE DECYZJI ADMINISTRACYJNEJ}

^{Decyzja administracyjna jest najrzadziej spotykaną możliwością powstania ograniczonych praw rzeczowych. Wynika to głównie z faktu, że współcześnie nie ma możliwości oddawania w trybie decyzji administracyjnej w użytkowanie nieruchomości państwowych i komunalnych.}

^{Niemniej jednak istnieje jeszcze możliwość ograniczenia cudzego prawa własności w trybie wywłaszczenia. Wywłaszczenie nieruchomości polega na pozbawieniu lub ograniczeniu w drodze decyzji prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości.}

^{ZMIANA TREŚCI OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{Art. 28} § 1 ^{KC stanowi, iż do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego potrzebna jest umowa między uprawnionym a właścicielem rzeczy obciążonej, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze wieczystej – wpis do tej księgi.} § 2 tego samego artykułu zaznacza, że jeżeli zmiana treści prawa dotyka osoby trzeciej, do zmiany potrzebna jest zgoda tej osoby. Oświadczenie osoby trzeciej powinno być złożone jednej ze stron.

Zmiana treści ograniczonych praw rzeczowych nie może zmieniać ustawowej treści i charakteru prawa oraz naruszać przepisów bezwzględnie obowiązujących. Możliwe jednak jest, dla przykładu, zmiana przebiegu drogi koniecznej czy ograniczenie zakresu użytkowania rzeczy.
Ustawa nie zastrzega dla umowy zmieniającej treści ustanowionego prawa żadnej formy szczególnej. Należy jednak pamiętać, że jeśli umowa zawarta była na piśmie do jej zmiany również potrzebna jest forma pisemna. W przypadku zmiany treści prawa wpisanego do księgi wieczystej niezbędne jest sporządzenie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym.

W wyjątkowych wypadkach zmiana treści ograniczonego prawa rzeczowego może nastąpić na mocy orzeczenia sądowego.

PRZENIESIENIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH

Zagadnienie przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych dotyczy jedynie praw zbywalnych. Dlatego prawo użytkowania i służebności osobiste są niemożliwe do przeniesienia. Zbywalne bez ograniczeń jest natomiast spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Służebność gruntowa może zostać zbyta jedynie jako prawo związane z własnością nieruchomości władnącej. Zastaw i hipoteka nie mogą być przeniesione bez przelewu zabezpieczonej wierzytelności.

PIERWSZEŃSTWO OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH

^{KOLIZJA OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{W praktyce często występuje fakt, w którym to jedna rzecz obciążona jest kilkoma ograniczonymi prawami rzeczowymi, tego samego lub odmiennego rodzaju. Może wówczas zaistnieć kolizja polegająca na tym, że wykonywanie jednego prawa odbywałoby się uszczerbkiem dla innego.}

^{Uszczerbek może polegać na całkowitym wyłączeniu możliwości wykonywania innego prawa. Jak przykład można podać ustanowienie użytkowania jednej nieruchomości na rzecz dwóch różnych użytkowników bez żadnego ograniczenia któregokolwiek z tych dwóch praw.}

^{Uszczerbek może również przyjąć charakter częściowy. Dla przykładu – może przeszkadzać w pełnym wykonywaniu prawa użytkowania nieruchomości przyznana komu innemu służebność drogi koniecznej.}

^{Należy jednak zaznaczyć, że może zajść sytuacja, w której mimo mnogości praw nie zachodzi żadna kolizja między ograniczonymi prawami rzeczowymi obciążającymi tą samą rzecz.}

^{PIERWSZEŃSTWO PRAW WPISANYCH DO KSIĘGI WIECZYSTEJ}

^{Ustawodawca z góry określił hierarchię praw.}

^{I tak ograniczone prawo rzeczowe ujawnione w księdze wieczystej ma pierwszeństwo przed takim prawem w księdze nie ujawnionym. Nie ma w tym przypadku znaczenia czas ustanowienia danych praw.}

^{O pierwszeństwie ograniczonych praw rzeczowych wpisanych do księgi wieczystej rozstrzyga chwila, od której liczą się skutki dokonanego wpisu. Trzeba zaznaczyć, iż wpis w księdze wieczystej ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu, zatem o pierwszeństwie decyduje chwila złożenia wniosku o wpis.}

^{PIERWSZEŃSTWO INNYCH OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{W pozostałym zakresie problematykę pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych regulują przepisy KC.}

^{Art. 249 KC stanowi, iż jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tą samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej.}

^{ZMIANA PIERWSZEŃSTWA OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{Do zmiany pierwszeństwa potrzebna jest umowa między tym, czyje prawo ma ustąpić pierwszeństwa, a tym czuje prawo ma uzyskać pierwszeństwo ustępującego prawa. Jeżeli chociaż jedno z tych praw jest ujawnione w księdze wieczystej, potrzebny jest także wpis do księgi wieczystej.}

^{Niedopuszczone jest natomiast stosowanie zmiany pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych w celu uszczuplenia praw osób trzecich lokowanych dotychczas pośrodku w ustalonej wcześniej hierarchii praw obciążających tę samą rzecz.}

^{WYGAŚNIĘCIE OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{ZRZECZENIE SIĘ PRAWA}

^{Wśród przepisów ogólnych ustawodawca reguluje zrzeczenie się prawa oraz konfuzję.}

^{Jeżeli uprawniony zrzeka się ograniczonego prawa rzeczowego, prawo to wygasa. Oświadczenie o zrzeczeniu się prawa powinno być złożone właścicielowi rzeczy obciążonej.}

^{Gdy ustawa nie stanowi inaczej, a prawo było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie prawa z księgi wieczystej. Podstawę wniosku o takie działanie stanowi dokument zawierający oświadczenie o zrzeczeniu się prawa z podpisem notarialnie poświadczonym.}

^{Zdarza się, że na skutek różnorodnych zdarzeń prawnych, następujących od czasu ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, dokonuje się zjednoczenie w jednej osobie prawa własności i ograniczonego prawa rzeczowego. Odpada wówczas potrzeba podtrzymywania bytu prawnego ograniczonego prawa rzeczowego.}

^{W Kodeksie cywilnym postanowiono, że ograniczone prawo rzeczowe wygasa, jeżeli przejdzie na właściciela rzeczy obciążonej albo jeżeli ten, komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej.}

^{INNE ŹRÓDŁA WYGAŚNIĘCIA OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{Jeżeli ograniczone prawo rzeczowe zostało ustanowione z zastrzeżeniem terminu końcowego, wygasa z upływem tego terminu.}

^{Wygasa ono również wraz ze śmiercią uprawnionego, choćby strony nie zastrzegały żadnego terminu końcowego. Dotyczy to użytkowania i służebności osobistych.}

^{W przypadku użytkowania i służebności gruntowych prawa rzeczowe wygasają na skutek niewykonywania przez 10 lat.}

^{Wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Podobnie w przypadku zastawu.}

^{W przypadku służebności gruntowych istnieje również możliwość zniesienia służebności na mocy konstytutywnego orzeczenia sądowego.}

^{Istnieje również możliwość wywłaszczenia ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość.}

^{OCHRONA OGRANICZONYCH PRAW RZECZOWYCH}

^{Ograniczone prawa rzeczowe mają charakter bezwzględny. Do ochrony ograniczonych praw rzeczowych stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności.}

^{W przypadku hipoteki ustawa o księgach wieczystych i hipotece ustanawia własne środki ochrony hipoteki, dostosowane do specyfiki tego prawa rzeczowego.}

^{Ze względu na bezwzględny charakter ograniczonych praw rzeczowych roszczenia przysługują zarówno przeciwko osobom trzecim, jak też przeciwko właścicielowi rzeczy obciążonej.}

UŻYTKOWANIE I SŁUŻEBNOŚĆ

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POJĘCIA, RODZAJE, TREŚĆ, WYKONANIE, WYGAŚNIĘCIE

Użytkowanie (art. 244 § 1 KC) – prawo użytkowania polega na obciążeniu rzeczy prawem do jej używania i pobierania jej pożytków (art. 252 KC).

Powstanie użytkowania następuje w trybie umownego ustanowienia prawa. Stosowną umowę zawiera właściciel rzeczy obciążanej z jej przyszłym użytkownikiem. Nie istnieje prawo użytkowania w trybie zasiedzenia, nie można również nabyć użytkowania w formie konstytutywnego orzeczenia sądu. Istnieje wprawdzie możliwość stwierdzenia (nakazania) w trybie art. 64 KC obowiązku złożenia oświadczenie woli o ustanowienie prawa użytkowania, jednak tylko w przypadku gdy z mocy innego zdarzenia właściciel jest zobowiązany do zawarcia umowy. W tym przypadku orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie woli zobowiązanego.

Jeżeli chodzi o treść zawieranej umowy sprowadza się ona do złożenia zgodnych oświadczeń woli o ustanowienie prawa użytkowania określonej rzeczy. Należy przy tym bezwzględnie przestrzegać obowiązujących przepisów prawa, nie naruszając wyznaczonej przez ustawodawcę treści prawa użytkowania. Strony maja jedynie swobodę oznaczenia terminu końcowego dla ustanowionego użytkowania. Jeżeli takiego terminu nie ma to prawo użytkowania gaśnie wraz ze śmiercią osoby użytkującej rzecz (art. 266 KC).

Istnieje również możliwość określenia odpłatności za użytkowanie. Można również ograniczyć zakres użytkowania przez wyłączenie oznaczonych pożytków rzeczy (art. 253 § 1 KC). Ponadto wykonywanie użytkowania nieruchomości można ograniczyć do jej oznaczonej części (art. 253 § 2 KC). Swoboda stron dotyczy także uregulowania problemu rozkładu ciężarów związanych z rzeczą.

Przedmiot użytkowania stanowią rzeczy (art. 252 KC) zarówno ruchome jak i nieruchomości.

Użytkowanie obciąża oznaczoną rzecz w całości, rozciąga się też na jej części składowe (art. 47, 48 KC) oraz w przypadku braku odmiennego postanowienia umownego na jej przynależności (art. 52 KC). Wyjątkiem jest tutaj użytkowanie nieruchomości , które można ograniczyć do jej oznaczonej części (art. 253 § 2 KC).

Występują również odstępstwa od tej zasady. Jeżeli użytkowanie obejmuje pieniądze lub inne rzeczy oznaczone co do gatunku, użytkownik staje się z chwilą wydania przedmiotu ich właścicielem. Po wygaśnięciu użytkowania zobowiązany jest do zwrotu rzeczy na podstawie przepisów o zwrocie pożyczki (art. 264 KC). Jest to tzw. Użytkowanie nieprawidłowe.

Jeżeli użytkowanie obejmuje określony zestaw środków produkcji, użytkownik może w granicach prawidłowej gospodarki zastępować poszczególne składniki innymi. Włączone w ten sposób składniki stają się własnością właściciela użytkowanego zespołu środków (art. 257 § 1 KC).

Szczególną postacią użytkowania jest użytkowanie praw (art. 265 § 1). Do użytkowania praw stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu rzeczy (art. 265 § 2). Do ustanowienia użytkowania praw stosuje się przepisy o przeniesieniu tego praw (art. 265 § 3).

Zakres użytkowania można ograniczyć przez wyłączenie oznaczonych pożytków rzeczy (art. 253 § 1 KC). Wówczas właściciel zachowuje prawo do pobierania wyłączonych pożytków.

Użytkowanie ma charakter osobisty, niezbywalny. Jednakże użytkownik nie musi swojego prawa wykonywać osobiście. Może więc oddać rzeczy osobie trzeciej do eksploatacji na podstawie obligacyjnego stosunku najmu, dzierżawy lub użyczenia.

Użytkowanie jest prawem bezwzględnym. Wyłącznie uprawnionym do korzystania z rzeczy jest tu użytkownik, osoby trzecie zobowiązane są do powstrzymania się od naruszenia uprawnień użytkownika.

Właściciel nie ma obowiązku czynić jakichkolwiek nakładów na użytkowaną rzecz, a jeżeli takowe nakłady poczynił ma prawo żądać ich zwrotu na podstawie przepisów o prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 259 KC). Tak samo sprawa ma się z użytkownikiem który poczynił nakłady do których nie był zobowiązany.

Prawo użytkowania wygasa w razie zrzeczenia się prawa oraz w wypadku konfuzji. Użytkowanie wygasa również wskutek niewykonywania go przez dziesięć lat (art. 255 KC). Przyjmuje się tu założenie, że długotrwałe zaniechania wykonywania praw świadczy o jego zbędności dla osoby użytkownika. Wygaśnięcie użytkowania rodzi obowiązek zwrotu rzeczy.

Użytkowanie przez osoby fizyczne – będąc prawem ściśle związanym z osobą użytkownika, wygasa najpóźniej z jego śmiercią, nie wchodzi zatem do spadku i nie przechodzi na spadkobierców (art. 922 § 2 KC).

Najistotniejsze jest tutaj ograniczenie, że użytkownik zobowiązany jest zachować substancje rzeczy oraz jej dotychczasowe przeznaczenie (art. 267 § 2 KC).

Użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne – chodzi tutaj o produkcyjne przeznaczenie użytkowania, a jego przedmiotem są grunty. Występuje w dwóch odmianach: użytkowanie gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa i użytkowanie wkładów gruntowych wniesionych przez członków spółdzielni.

Rolnicza spółdzielnia produkcyjna może zmieniać przeznaczenie użytkowanych przez siebie gruntów Skarbu Państwa, a także naruszyć ich substancję, chyba że w decyzji o przekazaniu gruntu zastrzeżono inaczej (art. 275 KC). Jeżeli użytkowanie gruntu Skarbu Państwa przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną wygasło, budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane i stanowiące własność spółdzielni stają się własnością Skarbu Państwa. Spółdzielnia może zażądać zapłaty wartości tych budynków i urządzeń w chwili wygaśnięcia użytkowania, chyba że zostały wzniesione wbrew gospodarczemu przeznaczeniu gruntu (art. 273 KC). Przepisy stosuje się odpowiednio również do drzew i roślin (art. 274 KC).

Użytkowanie wkładów gruntowych – jeżeli statut rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub umowa z członkiem spółdzielni nie stanowią inaczej spółdzielnia nabywa z chwilą przejęcia wniesionych przez członka wkładów gruntowych ich użytkowanie (art. 277 § 1). Użytkowanie przez spółdzielnię wkładów gruntowych jest odpłatne.

Statut rolniczej spółdzielni produkcyjnej może postanawiać, że gdy wymaga tego prawidłowe wykonanie zadań spółdzielni przysługuje jej uprawnienie do zmiany przeznaczenia wkładów gruntowych oraz uprawnienie do naruszania ich substancji albo jedno z tych uprawnień (art. 278). Budynki i inne urządzenia wzniesione przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na gruncie stanowiącym wkład gruntowy stają się jej własnością (art. 279 § 1 KC). Natomiast budynki wzniesione wcześniej przez członka spółdzielni, a wnoszone do majątku spółdzielni wraz z gruntem stanowią przedmiot użytkowania spółdzielni.

Wygaśnięcie użytkowania wkładu gruntowego wniesionego przez członka spółdzielni jest równoznaczne z ustaniem stosunku członkowstwa. Członek wycofujący swój wkład powinien otrzymać ten sam grunt, który wniósł, jeżeli potrzeby wspólnej gospodarki nie stoją temu na przeszkodzie. W przeciwnym wypadku otrzymuje równoważny grunt z uwzględnieniem interesów obu stron. Zasada tą stosuje się odpowiednio do budynków i innych urządzeń. Kodeks cywilny stanowi natomiast, że w przypadku wygaśnięcia użytkowania gruntu działka na której znajdują się budynki lub urządzenia będące własnością spółdzielni może być przez spółdzielnię przejęta za zapłatą wartości w chwili wygaśnięcia użytkowania. Drzewa i inne rośliny zasadzone przez spółdzielnię stają się własnością właściciela gruntu (art. 279 § 2).

Użytkowanie w ramach timesharingu – korzystanie z budynków lub pomieszczeń mieszkalnych określone mianem timesharingu może mieć postać prawa osobistego, w tym wierzytelności albo prawa rzeczowego w szczególności użytkowania. Użytkowania takie jest zbywalne i podlega dziedziczeniu. Nie obowiązuje tutaj też zasada, że użytkowanie wygasa na skutek niewykonywania przez dziesięć lat. Natomiast wygada najpóźniej z upływem pięćdziesięciu lat od jego ustanowienia (art. 270¹ § 1 KC).

Służebności - stanowią grupę ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomości. Wyróżniamy służebności gruntowe przysługujące każdemu właścicielowi nieruchomości władnącej oraz służebności osobiste przysługujące osobie fizycznej.

Nieruchomość można obciążyć na rzecz właściciela innej nieruchomości (nieruchomości władnącej) prawem, którego treść polega bądź na tym, że właściciel nieruchomości władnącej może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążone, bądź na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możliwości dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź na tym, że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień, które mu względem nieruchomości władnącej przysługują na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności (art. 285 § 1 KC).

• służebność czynna - polega na korzystaniu z obciążonej nieruchomości w oznaczonym zakresie, np. w postaci przejazdu, przechodu, drogi koniecznej, czerpania wody

• służebność bierna - polega na zakazaniu właścicielowi nieruchomości obciążonej podejmowania określonych zachowań, do których w braku służebności byłby uprawniony w ramach swego prawa własności np. zakaz budowy, zakaz zabudowy przy granicy (służebność światła)

Służebność gruntowa powstaje przede wszystkim w trybie umownym. Następuje tu zawarcie umowy między właścicielem nieruchomości obciążonej a nabywającym prawo służebności właścicielem nieruchomości władnącej. Dla oświadczenia woli nieruchomości konieczne jest dochowanie pod rygorem nieważności formy aktu notarialnego.

Nabycie służebności następuje więc mocą umowy o podwójnym skutku: zobowiązująco – rozporządzającym. Jeżeli ustanowienie służebności następuje dla wykonania uprzedniego zobowiązania, ważność zawieranej umowy zależy od istnienia tego zobowiązania.

Służebność gruntową można nabyć także przez zasiedzenie, ale tylko w wypadku , gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia (art. 292 KC). Posiadaczem takiej służebności jest ten kto faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności (art. 352 § 1). Do zasiedzenia służebności niezbędny jest równolegle upływ określonego przez ustawę czasu posiadania służebności. Jeżeli posiadacz służebności uzyskał jej posiadanie w dobrej wierze, wystarczy upływ dwudziestu lat nieprzerwanego korzystania z cudzej nieruchomości, w przypadku złej wiary okres ten zwiększa się do lat trzydziestu. Precyzuje to artykuł 172 KC.

Zakres służebności gruntowej i sposób jej wykonywania oznacza się według zasad współżycia społecznego przy uwzględnieniu zwyczajów miejscowych. Ponadto służebność gruntowa powinna być wykonywana w taki sposób żeby jak najmniej utrudniała korzystanie z nieruchomości obciążonej. Jeżeli chodzi o rozkład ciężarów związanych z utrzymaniem urządzeń potrzebnych do wykonywania służebności to przy braku odmiennej umowy obowiązek ten obciąża właściciela nieruchomości władnącej.

Służebność drogi koniecznej – jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właściciela gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (art. 145 § 1 KC).

Według art. 145 KC roszczenie o ustanowienie drogi koniecznej przysługuje właścicielowi nieruchomości, a także użytkownikowi wieczystemu.

Służebność drogi koniecznej polega na prawie przechodu i przejazdu, nie można stosować natomiast służebności drogi koniecznej do przeprowadzenia przez cudze grunty sieci energetycznych, wodociągowych, kanalizacyjnych itp.

Służebność drogi koniecznej można ustanowić na podstawie umowy stron lub orzeczenia sądu. Zawarcie umowy następuje w momencie zgody właściciela nieruchomości obciążonej na roszczenia właściciela nieruchomości władnącej. W przeciwnym razie niezbędna jest droga postępowania sądowego.

Przeprowadzenie drogi koniecznej następuje z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszych obciążeniem gruntów, przez które droga konieczna ma prowadzić (art. 145 § 2 KC).

Jeżeli przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia przekroczono bez winy umyślnej granice sąsiedniego gruntu, właściciel tego gruntu nie może żądać przywrócenia stanu poprzedniego, chyba że bez nieuzasadnionej zwłoki sprzeciwił się przekroczeniu granicy albo że grozi mu niewspółmiernie wielka szkoda. Natomiast może on żądać albo stosownego wynagrodzenia w zamian za ustanowienie służebności gruntowej, albo wykupienia zajętej części gruntu, jak również tej części która na skutek budowy straciła dla niego znaczenie gospodarcze (art. 151 KC).

Zmiana treści służebności gruntowej może nastąpić w trybie umowy zawieranej przez właściciela nieruchomości władnącej i właściciela nieruchomości obciążonej (art. 248 § 1 KC). Ponadto zmiana treści lub sposobu wykonywania służebności może nastąpić w przymusowym trybie sądowym. Jeżeli po ustanowieniu służebności gruntowej powstanie ważna potrzeba gospodarcza, właściciel nieruchomości obciążonej może żądać za wynagrodzeniem zmiany treści lub sposobu wykonywania służebności, chyba że żądana zmiana przyniosłaby niewspółmierny uszczerbek nieruchomości władnącej (art. 291 KC).

Służebność gruntowa wygasa wskutek niewykonywania przez dziesięć lat. W przypadku gdy treść służebności gruntowej polega na obowiązku nieczynienia, przepis ten stosuje się tylko wtedy, gdy na nieruchomości obciążone istnieje od lat dziesięciu stan rzeczy sprzeczny z treścią służebności. Wygaśnięcie służebności może także nastąpić na mocy orzeczenia sądowego. Właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zniesienia służebności gruntowej za wynagrodzeniem, jeżeli skutek zmiany stosunków służebność stała się dla niego szczególnie uciążliwa, a nie jest konieczna do prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej (art. 294 KC).

Służebności osobiste – nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej (art. 296).. Może występować zarówno w formie czynnej jak i biernej. Odrębna regulacja dotyczy jedynie osobistej służebności mieszkania.

Jeżeli chodzi o służebności osobiste to uprawnionym tutaj nie jest każdy właściciel nieruchomości władnącej lecz imiennie oznaczona osoba fizyczna, właściwie nie występuje tu w ogóle pojęcie nieruchomości władnącej.

Służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego (art. 299). Nie przechodzi więc na spadkobiercę w drodze dziedziczenia. Jest ona również niezbywalna.

Jeżeli uprawniony z tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień przy wykonywaniu swego prawa, właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zmiany służebności na rentę (art. 303).

Osobista służebność mieszkania – uprawnionemu przysługuje tu, w charakterze prawa rzeczowego, uprawnienie do zamieszkiwania w budynku położonym na cudzej nieruchomości. Zakres tej służebności określa umowa stron. Uprawniony może zajmować cały budynek lub jego oznaczone pomieszczenia. Osoba mająca służebność mieszkania może przyjąć na mieszkanie małżonka i dzieci małoletnie. Inne osoby może przyjąć tylko wtedy, gdy są one przez niego utrzymywani albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego (art. 301 § 1 KC). Dzieci przyjęte jako małoletnie mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletniości. Można się również umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi. Osoba mająca służebność ma prawo do korzystania z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku.

PRAWA ZASTAWNICZE

– ZASTAW I HIPOTEKA –

Prawne zabezpieczenia wierzytelności:

Istota stosunku zobowiązaniowego polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić (art. 353 § 1 KC). W ślad za tym dłużnik ponosi odpowiedzialność osobistą, tzn. wierzyciel może egzekwować swoją należność z całego majątku dłużnika., zarówno obecnego jak i przyszłego, aż do całkowitego zaspokojenia wierzytelności (Wierzytelność - uprawnienie do żądania spełnienia świadczenia z określonego stosunku zobowiązaniowego przysługujące wierzycielowi wobec dłużnika i składające się z jednego lub wielu roszczeń lub praw kształtujących).

Nie ma jednak pewności, że jego wierzytelność zostanie zaspokojona. Przed niebezpieczeństwem niewypłacalności dłużnika mają chronić wierzyciela różne formy ich zabezpieczenia. Dzieli się je na:

• zabezpieczenia osobowe: obok dłużnika głównego zobowiązania do zapłaty długu jest inna osoba (dłużnik dodatkowy), który z perspektywy podstawowego stosunku zobowiązaniowego jest osobą trzecią względem wierzyciel; zalicza się tu instrumenty p. cywilnego (np. poręczenie, przelew wierzytelności na zabezpieczenie, przystąpienie do długu), p. bankowego (gwarancja bankowa) i p. wekslowego (poręczenie wekslowe – aval, weksel własny in blanco).

• zabezpieczenia rzeczowe – gwarancją zaspokojenia wierzytelności jest odpowiedzialność określoną rzeczą przez właściciela tej rzeczy; np. przewłaszczenie na zabezpieczenie, zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej, prawo zatrzymania, kaucja, blokada środków pieniężnych oraz zastaw i hipoteka.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ZASTAW

(art. 306 – 335 KC)

1. POJĘCIE ZASTAWU.

W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można rzecz ruchomą obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne (art. 306 § 1 KC).

2. TERMINOLOGIA.

W stosunku prawnym zastawu występują podmioty o właściwych sobie określeniach. Wierzyciel uzyskujący zabezpieczenie nazywa się zastawnikiem, a osoba dająca zabezpieczenie – zastawcą. Kto może być zastawcą? Otóż najogólniej mówiąc będzie to podmiot uprawniony do rozporządzania rzeczą, (np. właściciel). Zastawcą może być dłużnik lub osoba trzecia, przy czym dłużnik wierzytelności obciążonej zastawem odpowiada wobec wierzyciela całym swoim majątkiem, a nie tylko rzeczami obciążonymi zastawem. Jeżeli zatem dłużnik jest zastawcą, to jego odpowiedzialność rzeczowa z tytułu ustanowionego zabezpieczenia występuje obok odpowiedzialności osobistej całym majątkiem obecnym i przyszłym. Jeżeli natomiast dłużnik jest osobą trzecią, to odpowiada tylko rzeczowo z tytułu obciążenia przedmiotu zastawu.

Przykład nr 1: X udziela Y pożyczki w kwocie 800 tysięcy złotych. Y nie jest właścicielką żadnych atrakcyjnych nieruchomości, bo gdyby tak było, to mogłaby ustanowić na nich hipotekę stanowiącą zabezpieczenie wierzytelności X. Y znajduje jednak inne rozwiązanie problemu: obciąża zastawem na rzecz X cenną kolekcję obrazów będącą jej własnością. X przystaje na taki sposób zabezpieczenia swojej wierzytelności (umowa zastawu). W tym przykładzie dłużnikiem osobistym a zarazem dłużnikiem rzeczowym (zastawcą) jest – rzecz jasna – Y.

Przykład nr 2: X udziela Y pożyczki w kwocie 800 tysięcy złotych. Y nie jest jednak człowiekiem zbyt zamożnym. Sytuacja wydaje się patowa. Na szczęście pojawia się osoba trzecia: wuj Y – Z, który udziela zabezpieczenia długu Y w ten sposób, że ustanawia zastaw na cennym zbiorze numizmatycznym stanowiącym własność Z. W tym przykładzie dłużnikiem osobistym jest Y, a dłużnikiem rzeczowym (zastawcą) – Z.

3. PRZEDMIOT ZASTAWU.

1. rzeczy ruchome – rozciąga się na jej części składowe oraz przynależności, tylko rzeczy mające wartość majątkową i nie wyjęte z obrotu;

2. udział współwłaściciela rzeczy ruchomej;

3. prawa zbywalne.

Przedmiotem zastawu nie mogą być nieruchomości (hipoteka).

4. ZAKRES ZABEZPIECZENIA.

Zastaw zabezpiecza oznaczoną wierzytelność (zarówno pieniężną jak i niepieniężną). Może to być także wierzytelność przyszła i warunkowa.

Zastaw zabezpiecza: wierzytelność główną oraz roszczenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną, w szczególności roszczenia o

• odsetki nieprzedawnione,

• odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania,

• zwrot nakładów na rzecz

• oraz o przyznane koszty zaspokojenia wierzytelności.

5. RODZAJE ZASTAWU:

1. zastaw umowny (tradycyjny, zwykły) uregulowany w przepisach Kodeksu cywilnego;

2. zastaw ustawowy;

3. zastaw skarbowy, o którym mowa w przepisach ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa;

4. zastaw rejestrowy, uregulowany przez ustawę z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów.

Inny podział zastawu:

1. zastaw na rzeczach ruchomych,

2. zastaw na prawach.

6. POWSTANIE ZASTAWU UMOWNEGO.

Z art. 307 § 1 k.c. wynika, że do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa między właścicielem a wierzycielem oraz, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły. Oznacza to, iż umowa o ustanowienie zastawu nie jest czynnością prawną konsensualną (bo do ustanowienia zastawu nie wystarczy sama umowa), lecz stanowi ona czynność prawną realną. Istnieje jednak pewien wyjątek: jeżeli rzecz znajduje się w dzierżeniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarcza sama umowa. Kto to jest dzierżyciel? Dzierżycielem jest ten, kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego (art. 338 k.c.) – np. spedytor, przedsiębiorca składowy, przechowawca itp.

7. TREŚĆ ZASTAWU.

Dwa przywileje wierzyciela (zastawnika):

1. możliwość zaspokojenia się z rzeczy obciążonej zastawem bez względu na to czyją stała się własnością (zastawnik może zaspokoić się z rzeczy oddanej w zastaw, pomimo, że dłużnik przeniósł własność rzeczy na osobę trzecią --- zastrzeżenie zakazujące zbycia/obciążenia będzie nieważne/ wyj. przy z. rejestrowym);

2. pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi, tj. tymi którzy na zabezpieczenie swoich wierzytelności nie ustanowili zabezpieczenia rzeczowego

Uwaga: należy pamiętać o wierzytelnościach uprzywilejowanych mających wyższe pierwszeństwo – art. 1025 KPC:

„Z kwoty uzyskanej z egzekucji zaspokaja się w następującej kolejności:

1. koszty egzekucyjne,

2. należności alimentacyjne,

3. należności za pracę za okres 3 miesięcy do wysokości najniższego wynagrodzenia za pracę określonego w odrębnych przepisach oraz renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i koszty zwykłego pogrzebu dłużnika,

4. należności wynikające z wierzytelności zabezpieczonych hipoteką morską,

5. należności zabezpieczone hipotecznie lub zastawem rejestrowym albo zabezpieczone przez wpisanie do innego rejestru,

6. należności za pracę niezaspokojone w kolejności trzeciej,

7. należności, do których stosuje się przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, o ile nie zostały zaspokojone w kolejności piątej,

8. należności zabezpieczone prawem zastawu lub które korzystały z ustawowego pierwszeństwa niewymienionego w kolejnościach wcześniejszych,

9. należności wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję,

10. inne należności.”).

8. AKCESORYJNY CHARAKTER ZASTAWU.

Zastaw ma charakter akcesoryjny stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza. Zatem nie może powstać ani istnieć bez tej wierzytelności (wyj. dot. wierzytelności przyszłej lub warunkowej).

Skutki:

• przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu;

• w razie przeniesienia wierzytelności z wyłączeniem zastawu zastaw wygasa;

• zastaw nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza;

• wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej zastawem powoduje wygaśnięcie zastawu.

9. PODSTAWOWE REGULACJE DOTYCZĄCE ZASTAWU UMOWNEGO.

1. reguła pierwszeństwa: jeżeli w chwili ustanowienia zastawu rzecz jest już obciążona innym prawem rzeczowym, zastaw powstały później ma pierwszeństwo przed prawem powstałym wcześniej, chyba że zastawnik działał w złej wierze (wyjątek od zasady ogólnej z art. 249 KC),

2. nieważność zastrzeżenia zakazu zbycia lub obciążenia rzeczy: nieważne jest zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że nie dokona zbycia lub obciążenia rzeczy przed wygaśnięciem zastawu,

3. sposób zaspokojenia zastawnika: zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym;

(Oznacza to, iż wierzyciel uzyskać tytuł wykonawczy (tytuł egzekucyjny + klauzula wykonalności; np. prawomocne orzeczenie sądu lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu, ugoda zawarta przed sądem, wyrok sądu polubownego, ugoda zawarta przed sądem polubownym, akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji) a następnie złożyć wniosek egzekucyjny u komornika --- sprzedaż licytacyjna i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży.); prawidłowa kolejność zaspokojenia: 1. koszty postępowania, 2. odsetki od wierzytelności; 3. wierzytelność.

4. pożytki z rzeczy: jeżeli rzecz obciążona zastawem przynosi pożytki, zastawnik powinien, w braku odmiennej umowy, pobierać je i zaliczać na poczet wierzytelności i związanych z nią roszczeń (po wygaśnięciu zastawu obowiązany jest złożyć zastawcy rachunek); poza tym nie prawa korzystania z rzeczy

5. nakłady poczynione na rzecz: jeżeli zastawnik poczynił nakłady na rzecz, do których nie był obowiązany, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia,

6. narażenie rzeczy na utratę lub uszkodzenie: jeżeli rzecz obciążona zastawem zostaje narażona na utratę lub uszkodzenie, zastawca może żądać bądź złożenia rzeczy do depozytu sądowego, bądź zwrotu rzeczy za jednoczesnym ustanowieniem innego zabezpieczenia wierzytelności, bądź sprzedaży rzeczy(wtedy zastaw przechodzi na uzyskane cenę, która powinna być złożona do depozytu sądowego).

10. ZASTAW USTAWOWY:

Powstaje ex lege (z mocy samego prawa) na mocy szczególnego przepisu ustawy, np.:

• art. 670 KC dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, z którym najemca zalega dłużej niż rok, wynajmującemu przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu;

• art. 432 KC posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne dla zabezpieczenia roszczenie o naprawienie szkody; na zajętym zwierzęciu uzyskuje on ustawowe prawo zastawu;

• inne (art. 588, 701 i 802 KC)

Do zastawu ustawowego stosuje się odpowiednio przepisy o umownym zastawie na rzeczach ruchomych.

11. ZASTAW SKARBOWY.

Z art. 41 § 1 Ordynacji podatkowej wynika, że Skarbowi Państwa i jednostkom samorządu terytorialnego z tytułu:

1. zobowiązań podatkowych powstałych z dniem doręczenia decyzji organu podatkowego, ustalającej wysokość tych zobowiązań, a także z tytułu

2. zaległości podatkowych stanowiących ich dochód oraz odsetek za zwłokę od tych zaległości

przysługuje zastaw skarbowy na wszystkich będących własnością podatnika oraz stanowiących współwłasność łączną podatnika i jego małżonka rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych, jeżeli wartość poszczególnych rzeczy lub praw wynosi w dniu ustanowienia zastawu co najmniej 10.000 zł.

Zastaw skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych (prowadzone przez urzędy skarbowe). Rejestry zastawów skarbowych prowadzone są przez naczelników urzędów skarbowych, natomiast Centralny Rejestr Zastawów Skarbowych prowadzi minister właściwy do spraw finansów publicznych.

Zastawem skarbowym nie mogą być obciążone rzeczy lub prawa majątkowe niepodlegające egzekucji oraz mogące być przedmiotem hipoteki.

Zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego następuje w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Wpis zastawu skarbowego do rejestru dokonywany jest na podstawie doręczonej decyzji:

1. ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego,

2. określającej wysokość zobowiązania podatkowego,

3. określającej wysokość odsetek za zwłokę,

4. o odpowiedzialności podatkowej płatnika lub inkasenta,

5. o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej,

6. o odpowiedzialności spadkobiercy,

7. określającej wysokość zwrotu podatku.

Zastaw skarbowy wygasa:

1. z mocy prawa z dniem wygaśnięcia zobowiązania podatkowego albo

2. z dniem wykreślenia wpisu z rejestru zastawów skarbowych, albo

3. z dniem egzekucyjnej sprzedaży przedmiotu zastawu.

12. ZASTAW REJESTROWY.

Zastaw rejestrowy może być ustanowiony w celu zabezpieczenia wierzytelności:

1. Skarbu Państwa i innej państwowej osoby prawnej,

2. jednostki samorządu terytorialnego, związku jednostek samorządu terytorialnego i innej gminnej, powiatowej i wojewódzkiej osoby prawnej,

3. banku krajowego,

4. banku zagranicznego,

5. osoby prawnej, której celem określonym w ustawie jest udzielanie pożyczek i kredytów,

6. międzynarodowej organizacji finansowej, której członkiem jest Rzeczpospolita Polska,

7. innego podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

8. posiadaczy obligacji wyemitowanych na podstawie ustawy o obligacjach oraz innych papierów dłużnych wyemitowanych na podstawie odpowiednich aktów prawnych obowiązujących w krajach należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),

9. funduszu sekurytyzacyjnego w rozumieniu ustawy z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. Nr 146, poz. 1546).

Przedmiot zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome (z wyjątkiem statków morskich wpisanych do rejestru okrętowego), a także zbywalne prawa majątkowe.

Najważniejsze różnice w stosunku do zastawu zwykłego (tradycyjnego):

1. Do ustanowienia zastawu rejestrowego potrzebna jest umowa (zawarta na piśmie pod rygorem nieważności) między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem) oraz wpis do rejestru zastawów (prowadzone przez sądy rejonowe – wydziały gospodarcze).

2. Rzeczy obciążone zastawem rejestrowym mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej wskazanej w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego, jeżeli wyraziła ona na to zgodę.

3. W umowie zastawniczej dopuszczalne jest zastrzeżenie, przez które zastawca zobowiązuje się względem zastawnika, że przed wygaśnięciem zastawu rejestrowego nie dokona zbycia lub obciążenia przedmiotu zastawu (zbycie lub obciążenie przedmiotu zastawu rejestrowego, dokonane wbrew wspomnianemu zastrzeżeniu jest jednak ważne, jeżeli osoba, na której rzecz zastawca dokonał zbycia lub obciążenia, nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o tym zastrzeżeniu w chwili zawarcia umowy z zastawcą).

4. W umowie zastawniczej można wyłączyć tryb egzekucji sądowej przez to, że zaspokojenie wierzyciela nastąpi przez:

1. przejęcie przez niego na własność przedmiotu zastawu rejestrowego;

2. sprzedaż w drodze przetargu publicznego prowadzonego przez komornika/notariusza;

3. zaspokojenie z dochodu jaki przynosi przedsiębiorstwo zastawcy (dłużnika), w skład którego wchodzi przedmiot zastawu.

Jeśli zamierzamy kupić auto używane (czyli „z drugiej ręki”), to należy upewnić się, czy samochód ten nie figuruje w rejestrze zastawów. Jak kosztowne może być nasze zaniechanie, obrazuje przykład zaczerpnięty z tygodnika „Motor” nr 13/2005. W listopadzie 2004 r. komornik odebrał samochód pewnemu niepełnosprawnemu mieszkańcowi Olsztyna. Okazało się, że pojazd był zabezpieczeniem kredytu, jaki bank udzielił jego poprzedniemu właścicielowi. Samochód został wpisany do sądowego rejestru zastawów. Nie wiedział o tym jednak kupujący go Jan W. „W żadnych dokumentach nie było wpisu, że auto jest zarejestrowane. Przez 4 lata używał go nie wiedząc, że poprzedni właściciel nie spłacił zobowiązania. Dowiedział się o tym, gdy dostał z banku wezwanie do spłaty ponad 16 tys. zł lub oddania samochodu.” Dla ważności zastawu rejestrowego nie ma żadnego znaczenia czy jest on wpisany w dowodzie rejestracyjnym. Nabywca zastawionego auta nie zwrócił się o informację do rejestru, ponieważ nie miał pojęcia o jego istnieniu.

13. WYGAŚNIĘCE PRAWA ZASTAWU.

Zastaw jako prawo rzeczowe ograniczone wygasa z przyczyn przewidzianych dla wygaśnięcia tych praw w razie:

1. zrzeczenia się tego prawa przez zastawnika;

2. konfuzji (z wyj. gdy wierzytelność zabezpieczona zastawem jest obciążona prawem osoby trzecie lub na jej rzecz zajęta).

Ponadto przepisy o zastawie przewidują wygaśnięcie zastawu w przypadku:

1. wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej zastawem;

2. przeniesienia wierzytelności zabezpieczonej zastawem z wyłączeniem zastawu;

3. zwrotu przez zastawnika rzeczy zastawcy.

Po wygaśnięciu zastawu zastawnik obowiązany jest wydać rzecz zastawcy.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

HIPOTEKA

(art. 65-112 KWU)

1. POJĘCIE HIPOTEKI.

W celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości (hipoteka) – art. 65 KWU § 1 KWU.

2. TERMINOLOGIA.

W stosunku prawnym zastawu występują podmioty o właściwych sobie określeniach. Wierzyciel uzyskujący zabezpieczenie nazywa się wierzycielem hipotecznym, a osoba dająca zabezpieczenie (właściciel obciążonej nieruchomości) – dłużnikiem hipotecznym. Podobnie jak w przypadku zastawu, hipotekę może ustanowić właściciel nie będący dłużnikiem osobistym względem wierzyciela.

3. PRZEDMIOT HIPOTEKI.

Zasadą jest, że hipoteką mogą być obciążone tylko te przedmioty, co do których ustawa wyraźnie tak stanowi. Przyjmuje się również, że przedmiot, na którym może być ustanowiona hipoteka, nie może być przedmiotem zastawu.

Przedmiotem hipoteki może być:

• nieruchomość wraz z jej częściami składowymi oraz przynależnościami (szczegóły zob. art. 84-86 KWU)

• udział współwłaściciela we własności nieruchomości

• użytkowanie wieczyste

• spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu

• wierzytelność zabezpieczona hipoteką

4. ZAKRES ZABEZPIECZENIA.

Hipoteka zabezpiecza tylko wierzytelności pieniężne i może być wyrażona tylko w oznaczonej sumie pieniężnej (co do hipoteki kaucyjnej patrz pkt 5).

Podobnie jak zastaw będzie też zabezpieczać roszczenia związane z zabezpieczoną wierzytelnością główną, np. roszczenie o

• odsetki nieprzedawnione,

• odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania,

• inne.

5. RODZAJE HIPOTEKI:

Wyróżnia się:

• HIPOTEKĘ UMOWNĄ – powstaje na podstawie umowy zawartej przez wierzyciela z właścicielem nieruchomości lub z innym uprawnionym; oświadczenie właściciela, którego prawo ma być obciążone powinno być złożone w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności (oświadczenie wierzyciela może być złożone w dowolnej formie) Ponadto do ustanowienia hipoteki umownej niezbędny jest wpis do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym.

W umowie należy określić zabezpieczoną wierzytelność ze wskazaniem jej wysokości (przy hipotece kaucyjnej przynajmniej dokonać oznaczenia najwyższej sumy zabezpieczenia);

• HIPOTEKĘ PRZYMUSOWĄ – ma ona zabezpieczać egzekucję wierzytelności już istniejącej. Ustanawia się ją najczęściej wbrew woli dłużnika, któremu przysługuje prawo własności nieruchomości. Przymusowy charakter tej hipoteki wyraża się w tym, że ustanawia się ją na jednostronny wniosek wierzyciela, którego podstawą jest tytuł wykonawczy. Do powstania hipoteki przymusowej konieczny jest wpis do księgi wieczystej.

Hipoteka przymusowa może mieć dwojaki charakter: hipoteki zwykłej lub kaucyjnej.

Hipoteka przymusowa zwykła wpisana jest w księdze wieczystej na podstawie dokumentu stwierdzającego ostateczne istnienie i wysokość wierzytelności, natomiast hipoteka przymusowa wpisana na podstawie nieprawomocnego orzeczenia sądu, tymczasowego zarządzenia (obecnie już postanowienia) sądu zabezpieczającego powództwo na czas trwania toczącego się procesu jest hipoteką kaucyjną

• SKARBOWA HIPOTEKA PRZYMUSOWA - przysługuje Skarbowi Państwa i jednostkom samorządu terytorialnego na wszystkich nieruchomościach podatnika, płatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osób trzecich z tytułu zobowiązań podatkowych, a także z tytułu zaległości podatkowych i odsetek ; dla jeje ustanowienia konieczny jest wpis do księgi wieczystej (konstytutywny), a podstawę wpisu stanowi doręczona decyzja organu podatkowego (rodzaje – zobacz zastaw) albo tytuł wykonawczy lub zarządzenie tymczasowe, jeżeli może być wystawione na podstawie przepisów o post. egzek. w adm.

• HIPOTEKĘ KAUCYJNĄ – zabezpieczenie hipoteką wierzytelności o wysokości jeszcze nie ustalonej do wysokości oznaczonej sumy najwyższej. Może ona powstać na podstawie umowy lub jako hipoteka przymusowa, w wypadkach w ustawie określonych. Może ona również zabezpieczać wierzytelności mogące powstać w przyszłości z określonego stosunku prawnego, czy też wierzytelności z dokumentów zbywalnych przez indos ( z czeku lub weksla), chociażby wysokość wierzytelności była z góry ustalona

• HIPOTEKĘ ŁĄCZNĄ – może powstać z mocy samego prawa w razie podziału nieruchomości obciążonej hipoteką na kilka mniejszych nieruchomości. Tak powstała hipoteka ciąży w całości na wszystkich nieruchomościach utworzonych przez ten podział. Skutki jej powstania polegają na tym, że wierzyciel może żądać zaspokojenia całej wierzytelności z jednej z obciążonych nieruchomości, z każdej lub z niektórych z nich w dowolnych częściach albo też może dokonać podziału hipoteki między poszczególne nieruchomości. Omawiany przepis przewiduje także umowną hipotekę łączną, która powstaje na podstawie umowy wierzyciela z właścicielem kilku nieruchomości.

6. TREŚĆ HIPOTEKI.

Zobacz uprawnienia zastawnika.

7 AKCESORYJNY CHARAKTER ZASTAWU.

Hipoteka ma charakter akcesoryjny stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza. Zatem nie może powstać ani istnieć bez tej wierzytelności (wyj. dot. hipoteki kaucyjnej).

Skutki:

• hipoteka nie może być przeniesiona bez wierzytelności, którą zabezpiecza;

• wierzytelność zabezpieczona hipoteką nie może być przeniesiona bez hipoteki;

• wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką powoduje wygaśnięcie hipoteki, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

8. PODSTAWOWE REGULACJE DOTYCZĄCE ZASTAWU UMOWNEGO.

1. reguła pierwszeństwa: prawo jawne późniejsze ma pierwszeństwo przed prawem wcześniejszym ale niejawnym (nie wpisanym do księgi wieczystej); w przypadku praw jawnych rozstrzyga chwila wpisu do księgi wieczystej (złożenia wniosku – bo wpis ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku)

2. nieważność zastrzeżenia zakazu zbycia lub obciążenia rzeczy: nieważne jest zastrzeżenie, przez które właściciel nieruchomości zobowiązałby się względem wierzyciela hipotecznego, że nie dokona zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki,

3. sposób zaspokojenia zastawnika: zaspokojenie zastawnika z rzeczy obciążonej następuje według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym;

4. ochrona hipoteki: 1. jeżeli właściciel lub osoba trzecia oddziałuje na nieruchomość w taki sposób, że może to pociągać za sobą zmniejszenie jej wartości w stopniu zagrażającym bezpieczeństwu hipoteki, wierzyciel może żądać zaniechania tych działań; 2. jeżeli na skutek okoliczności za które właściciel odpowiada, wartość nieruchomości uległa zmniejszeniu w stopniu zagrażającym bezpieczeństwu hipoteki, wierzyciel może wyznaczyć właścicielowi odpow. termin do przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego albo do ustanowienia dostatecznego zabezpieczenia dodatkowego. Po jego bezskutecznym upływie może żądać zaspokojenia z nieruchomości obciążonej. 3. jeżeli za takie zmniejszenie wartości właściciel nie odpowiada, hipoteka obejmuje przysługujące właścicielowi roszczenie o naprawienie szkody.

9. WYGAŚNIĘCE HIPOTEKI.

Hipoteka jako prawo rzeczowe ograniczone wygasa z przyczyn przewidzianych dla wygaśnięcia tych praw w razie:

1. zrzeczenia się tego prawa przez wierzyciela;

2. konfuzji.

Ponadto przepisy o hipotece przewidują wygaśnięcie hipoteki w przypadku:

1. wygaśnięcia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką;

2. złożenia zabezpieczonej kwoty do depozytu sądowego i zrzeczenia się jej odebrania z powrotem;

3. wykreślenia z księgi wieczystej hipoteki bez ważnej podstawy prawnej (wygasa po upływie 10 lat).

Dla wygaśnięcia hipoteki niezbędne jest jej wykreślenie z księgi wieczystej (wykreślenie ma charakter konstytutywny).

Jeżeli nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami to wygaśnięcie jednej z nich powoduje posuwanie się naprzód dalszych, istniejących jeszcze hipotek.

ZASTAW KLASYCZNY	HIPOTEKA
Rodzaj zabezpieczonej wierzytelności
Wierzytelność pieniężna i niepieniężna; także przyszła i warunkowa; także roszczenia związane z wierzytelnością (np. odsetki, koszty postępow.)	Tylko pieniężna i wyrażona w oznaczonej sumie pieniężnej (wyj. hipoteka kaucyjna), roszczenia związane z wierzytelnością (np. odsetki, koszty postępowania)
Przedmiot
1) rzeczy ruchome wraz z częściami składowymi i przynależnościami, nie wyjęte z obrotu, mające wartość majątkową, 2) udział współwłaściciela, tzn. ułamkowa część rzeczy (za zgoda pozostałych wydana zastawnikowi), 3) prawa zbywalne: np.: wkłady na imiennych książeczkach oszczędnościowych, wierzytelności, udział w spółce z o.o., prawa w zakresie wyznaczalności, papiery wartościowe (akcje, obligacje, weksle własne i trasowane)	1) prawo własności nieruchomości, 2) część ułamkowa nieruchomości, jeżeli stanowi udział współwłaściciela, 3) użytkowanie wieczyste (i udział w nim), 4) spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu 5) wierzytelność zabezpieczona hipoteką
Podstawa powstania
1) umowa + wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej (zastaw umowny), 2) ex lege – z mocy szczególnych przepisów, (zastaw ustawowy), 3) decyzja administracyjna stanowiące podstawę wpisu do rejestru zastawów skarbowych (zastaw skarbowy), 4) umowa (na piśmie pod rygorem nieważności) + wpis do rejestru zastawu prowadzonego przez sąd rejonowy (zastaw rejestrowy)	1) umowa (hipoteka umowna) oraz wpis do księgi wieczystej, 2) orzeczenie sadu lub innego organu (hipoteka przymusowa) oraz wpis do księgi wieczystej, 3) decyzja administracyjna stanowiąca podstawę wpisu do księgi wieczystej oraz wpis do księgi wieczystej (np. skarbowa hipoteka przymusowa) 4) ex lege – przy podziale nieruchomości obciążonej hipoteką (hipoteka łączna)
Wygaśnięcie praw
1) wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności, 2) przeniesienie zabezpieczonej wierzytelności bez przeniesienia zastawu, 3) zwrócenie przez zastawnika rzeczy zastawcy, 4) konfuzja, 5) zrzeczenie się przez zastawnika.	wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności, złożenie zabezpieczonej kwoty do depozytu sądowego i zrzeczenie się jej odebrania, wykreślenie z księgi wieczystej bez podstawy prawnej (wygasa po upływie 10 lat) konfuzja, zrzeczenie się przez uprawnionego

POSTĘPOWANIE WIECZYSTOKSIEGOWE

Należy przypomnieć, ze prowadzenie ksiąg wieczystych należy do właściwości sądów rejonowych, zaś tryb tego postępowania jest nieprocesowy i odbywa się według zasad określonych w art. 626¹ - 626¹³.

1. DOKONYWANIE WPISÓW

Wpis w księdze wieczystej może zostać złożony na wniosek i w jego granicach. Osobami upoważnionymi są :

• Właściciel nieruchomości

• Użytkownik wieczysty

• Osoba na rzecz, której wpis ma nastąpić

• Wierzyciel, jeśli przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej

2. PODSTAWA WPISU

Wpis w księdze wieczystej może zostać złożony na podstawie dokumentu z podpisem notarialne poświadczonym, jeżeli przepisy nie przewidują innej formy dokumentu. W grę wchodzą dokumenty stanowiące o powstaniu, przeniesieniu, obciążeniu i wygaśnięciu prawa, jak również dokumenty o charakterze deklaratoryjnym, stwierdzające stan prawnorzeczowy nieruchomości. Zaś do wpisu ograniczonego prawa rzeczowego wystarczy jedynie dokument obejmujący oświadczenie właściciela o ustanowieniu tego prawa.

Należy zwrócić uwagę na spotykane wymaganie złożenia dokumentu w postaci:

• Aktu notarialnego

• Orzeczenia sądowego

• Decyzji administracyjnej

3. ZAKRES KOGNICJI SĄDU

Rozpoznając wniosek o wpis do księgi wieczystej, sąd bada jedynie:

• Treść i formę wniosku – w celu poznania żądania wnioskodawcy, czy dotyczy ujawnienia prawa podlegającego wpisom do księgi wieczystej

• Treść i formę załączonych dokumentów – by sprawdzić, czy określony dokument dokonuje lub stwierdza dokonanie zmian stanu prawnego nieruchomości

• Treść księgi wieczystej – czy nie ma przeszkód do dokonania wpisu

4. ORZECZENIE SĄDU

W postępowaniu wieczystoksięgowym wpis w księdze wieczystej jest orzeczeniem (wpisem jest także wykreślenie).W postępowaniu wieczystoksięgowym zapadają także orzeczenia negatywne, gdzie sąd oddala wniosek o wpis. Owa sytuacja ma miejsce, gdy występuje brak podstaw albo istnieją przeszkody do jego dokonania. Oddalenie wniosku następuje w trybie postanowienia, które w przeciwieństwie do wpisu podlega uzasadnieniu.

5. ZASKARŻALNOŚĆ ORZECZEŃ

Orzeczenia sądu wieczystoksięgowego podlegają zaskarżeniu w trypie apelacji. Zaskarżeniu podlega wpis do księgi wieczystej, jak i postanowienie oddalające wniosek o dokonanie wpisu. Należy zaznaczyć, że sąd II instancji rozpoznaje sprawę w identycznych granicach jak sąd wieczystoksięgowy (bada jedynie treść i formę wniosku, treść i formę załączonych dokumentów oraz treść księgi wieczystej). Powodzenie zaskarżenia zależy zaś od uzasadnionych zarzutów apelacyjnych.

1 Uwaga: celowo pominięto problematykę rzeczowego prawa użytkowania wieczystego ze względu na czasowe ograniczenia wykładu. Polega ono – najogólniej mówiąc – na oddaniu (do korzystania i rozporządzania) nieruchomości gruntowej stanowiącej własność Skarbu Państwa, gminy lub związku gmin, osobie fizycznej lub prawnej na czas określony 99 lat (wyjątkowo krócej, lecz nie mniej niż 40 lat). Użytkowanie wieczyste jest formą pośrednią pomiędzy prawem własności, a ograniczonymi prawami rzeczowymi, z tym że jego treść zbliżona jest do prawa własności (zob. art. 233 KC).

2 Zastaw rejestrowy nie wymaga czynności realnej wydania, lecz konstytutywnego wpisu do rejestru zastawów prowadzonego przez wydziały gospodarcze sądów rejonowych, a ponadto jego beneficjentem mogą być tylko podmioty ściśle określone w ustawie (m.in. SP, j.s.t., banki, określone podmioty prowadzące działalność gospodarczą).

Zastaw skarbowy zaś powstaje ex lege z tytułu zobowiązań i zaległości podatkowych i jest wpisywany do rejestru skarbowego prowadzonego przez naczelnika właściwego urzędu skarbowego – wpis ten jednak charakter deklaratoryjny.

1 Gniewek Edward. Prawo rzeczowe. str. 84-85.

2 Skowrońska-Bocian Elżbieta. Komentarz do Kodeksu Cywilnego, Księga czwarta – Spadki, str. 258-259.

3 Rudnicki Stanisław. Własność nieruchomości. str. 157.

3