P R A W O R Z E C Z O W E.

RES dzieli się na :

RES CONPORALES (zmysłowe)

rzeczy podpadające pod zmysły ludzkie, w szczególności dotyk.

„ Rzeczy, które można dotknąć takie jak grunt, niewolnik, suknia, złoto, srebro i w końcu niezliczone
różne rzeczy”- Gajus.

RES INCONPORALES (niezmysłowe)

rzeczy istniejące tylko w pojęciu ludzkim „ Dotknąć nie można

[…] spadek, użytkowanie, zobowiązania zaciągnięte w jakikolwiek sposób”.

Res in nostro patrimonio- rzeczy w obiegu obywateli rzymskich
Res in commercio- rzeczy w obiegu.
Res extra nostrum patrimonium- rzeczy poza majątkiem poszczególnych obywateli, wyjęte z obiegu.
Res extra commercium- rzeczy wyjęte z obiegu.

Rzeczy mogły być wyjęte z obiegu na podstawie res humani iuris (prawa ludzkiego) lub na podstawie
res divini iuris (prawa boskiego).

• Res extra humani iuris

– res omnium communes – rzeczy wspólne dla wszystkich ludzi, oddane i przeznaczone do

swobodnego użytku wszystkich jednostek: powietrze, woda płynąca, morze i jego brzegi.

– Res publicae – rzeczy publiczne, nie mogące znajdować się w niczyim majątku. „ Uznaje się je

za rzeczy należące do ogółu” Gajus. Drogi publiczne, porty, stadiony, pomniki, mosty, ulice,
place publiczne, teatry, łaźnie etc.

Res extra commercium divini iuris

– Res sacrae – rzeczy poświęcone bóstwom niebiańskim (dii super) min: świątynie, ołtarze.

Wyłączone z obiegu na podstawie publicznego aktu poświecenia z udziałem pontyfikatów i
przedstawicieli państwa rzymskiego. UWAGA! Res sacra mogła stać się z powrotem
przedmiotem obrotu poprzez akt religijny PROFANATIO.

– Res religiosae- rzeczy poświęcone bóstwom związanym z kultem zmarłych: grobowce, urny z

prochami zmarłych.

– Res sanctae- rzeczy oddane pod opiekę bogów, bez aktu poświęcenia znajdowały się pod

ochroną sakralną, mury, bramy miasta, oraz znaki graniczne pomiędzy gruntami.

Res in commercio:
Res mancipi : należały do nich grunty położone w Italii, najstarsze służebności gruntowe wiejskie: iter,
actus, via, aquaeductus, niewolników oraz zwierzęta pociągowe i juczne (woły, konie, osły i muły)

• przy przeniesieniu własności należało dokonać formalnych aktów prawa cywilnego

MANCIPATIO LUB IN IURE CESIO, dostępne tylko dla obywateli rzymskich

Res nec mancipi: inne grunty, pieniądze, zwierzęta poznane przez Rzymian, później np. słonie,
wielbłądy

• przy przeniesieniu własności wystarczała nieformalna TRADITIO

Res mobiles
Res immobiles – rzeczą nieruchomą był grunt ( Res soli, fundus, solum, praedium), obejmował pewną
odgraniczoną część powierzchni razem z tym co jest z nią trwale połączone w sposób naturalny: rośliny,
drzewa, jak i sztuczny np. budynki oraz z tym co znajduje się pod powierzchnią np. minerały.

Podział znany już w ustawie XII tablic ( tab 6, i 3), rozróżnienie było istotne dla zasiedzenia,
zastosowaniu interdyktów posesoryjnych czy zakazie zbywania majątku posagowego. W pr. Klasycznym
tylko RUCHOME rzeczy mogły być przedmiotem kradzieży.

Res corporales :

Corpora quae continentur uno spiru- rzeczy pojedyncze, które stanowią pewną całość. ''Rzeczy, które
obejmuje jedna kategoria, jeden duch'', nie można oddzielić części np. kamień, niewolnik, zwierzę, lub
obraz, waza czyli rzeczy złączone w sposób naturalny lub sztuczny.

Corpora ex contingentibus- składały się z kilku części pojedynczych (składowych), stanowiących razem
jedną całość, w taki sposób, że powstaje nowa rzecz np. dom, statek , wóz i z chwilą powstania rzeczy
złożonej stosunku prawne dotyczące danej rzeczy składowej ulegały zawieszeniu. np. Belka lub cegła
włączona w strop domu, lub koło jeden z elementów wozu. Przestawało być to odrebnym podmiotem
prawa. UWAGA! właściciel takiej rzeczy, która stała się częścią składową mógł domagać się jej
odłączenia jeśli było to fizycznie możliwe.

• actio ad exhibendum- skarga o okazanie ,

• rei vindicatio- skarga wydobywcza, jeżeli pozwany nie chciał dobrowolnie oddać rzeczy. ( nie

było możliwe w stosunku do budynków, ponieważ ustawa XII tbl, aby zapobiec dewastacji,
stanowiła , że belki nie można odłączyć od domu.)

• actio de tigno iuncto – właściciel za pomocą tej skargi mógł żądać od właściciela budynku

podwójnej wartości (duplum), wartości zużytego materiału.

Corpus ex distantibus- rzecz zbiorowa, zbiór kilku rzeczy oznaczonych wspólną nazwą, które jako
całość służyły temu samemu celowi gospodarczemu np. trzoda, biblioteka, muzeum. Każda z nich miała
swój byt samodzielny bez względu na przynależność do całości. Przedmiotem stosunku prawnego mogły
być:

– poszczególne rzeczy wchodzące w skł. Rzeczy zbiorowej np. sprzedaż jednej książki czy owcy.
– Rzecz zbiorowa jako całość np. sprzedaż całej biblioteki, czy też trzody.

Genus- cechy gatunkowe np. mąka, oliwa, pieniądze, zboże, te które można odmierzyć, odliczyć,
odważyć kategorie te określane były jako RES FUNGIBILES- rzeczy zamienne.

Species- rzeczy oznaczone indywidualnie, oznaczano za pomocą cech indywidualnych np. niewolnik
Kwintus, rzeźba Fidiasza, Koń rasy arabskiej :D i były to rzeczy RES INFUNGIBILES czyli rzeczy
niezamienne.

• Przedmiotem kontraktu, pożyczki, oraz depozytu nieprawidłowego mogły być rzeczy oznaczone

gatunkowo.

• Przedmiotem użyczenia rzeczy oznaczone indywidualnie.

Res quae ipso usu consumuntur zaliczano te, których normalne użycie, zgodne z ich gospodarczym
przeznaczeniem prowadziło do zużycia np. wino, oliwa, zboże, opał, pieniądze.
Wszystkie inne rzeczy były w rozumieniu prawnym niezużywalne np. koń, niewolnik, grunt, meble.
Tylko rzeczy niezużywalne mogły być przedmiotem kontraktu najmu lub użyczenia rzeczy oraz
użytkowania.

Partes pro divisio- rzeczy nadające się do fizycznego podziału, bez zmiany wartości rozłożyć na
mniejsze np. wino, oliwa, mąka których każda stanowiła nową, odrębną całość różniąca się jedynie
wielkością lub objętością.

Pars pro indivisio- części niepodzielne, podział fizyczny niemożliwy. każdy ze współwłaścicieli miał na
niej ułamkową (idealną część) prawa własności lub użytkowania rzeczy.

Pertinentia ( przynależności)- fizycznie i prawnie odrębne rzeczy uboczne, niebędące częścią składową
rzeczy głównej, które miały trwale służyć do jej lepszego gospodarczego użytku np. okiennice lub
klucze były przynależnościami domu, nawóz, zapasy zboża czy słomy przynależnościami gruntu.

POŻYTKI

Fructus civiles- pożytki cywilne, wszelkie dochody z rzeczy, a więc zarówno ograniczone, jak i dochody
o pewnej wartości pieniężnej np. czynsz z dzierżawy gruntu lub wynajmu lokalu, odsetki.
Fructus naturales – określane jako płody stanowiące zwyczajny, z reguły periodyczny przychód
gospodarczy z pewnej rzeczy np. rośliny, drzewo, owoce, mleko, wełna, praca niewolników jakie wydaje
ona bez zmian lub zniszczenia swej istoty.

• Jabłka wiszące jeszcze na jabłoni nie były samoistnymi rzeczami, stanowiły one część składową,

po odłaczeniu, stawały się odrębnymi rzeczami.

Posiadanie- faktyczne władztwo osoby nad rzeczą. ''Własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem''
Ulpian. ''Posiadanie jest rzeczą faktu a nie prawa'' Paulus.
np. np. podmiot A może być posiadaczem , a nie jest właścicielem, a podmiot B może być posiadaczem
i właścicielem.
Okres klasyczny wyłania dwa elementy posiadania:
CORPUS- fizyczny stosunek osoby do rzeczy. Zetkniecie się osoby fizycznej z rzeczą. Zewnętrzny
element posiadania (obiektywny, materialny)
ANIMUS- tj. wola, zamiar zatrzymania rzeczy jako swojej, wewnętrzny element posiadania
(psychiczny).

Posiadanie = faktyczne władztwo potrzebne do zasiedzenia ( usus) oraz posiadania gruntów rolnych
(possesio).

• UST. XII tbl. Jeżeli ktoś w określonym czasie sprawował faktyczne władztwo nad rzeczą mógł w

drodze zasiedzenia nabyć własność tej rzeczy. To władztwo faktyczne to właśnie usus.

• Possesio, grunty publiczne przydzielano poszczególnym rodom, stanowiły jednak własność

państwa rzymskiego, a poszczególne rody uzyskiwały jedynie władztwo faktyczne (possesio).
Possesio pater familiasa (zwierzchnika rodu :)) doznawała ochrony prawnej, za pomocą
interdyktów, stosowane wobec os. trzecich naruszających władanie faktyczne.

• Posiadanie mogło prowadzić do nabycia własności drogą zasiedzenia.

• Possesio podlegało odrębnej ochronie prawnej, realizowaną za pomocą interdyktów pretorskich

tzw. ochrona posesoryjna.

Possesio civilis – posiadanie, które obejmowało władztwo faktyczne (corpus) i wolę zachowania rzeczy
dla siebie (animus).
Possesio naturalis – posiadanie naturalne, rzecz w fizycznym władaniu + brak woli zachowania tej
rzeczy dla siebie (posiadanie rzeczy nie w swoim imieniu, lecz w cudzym – in possessione esse, habere,
tenere (mieć w posiadaniu, trzymać ,dzierżyć)
Posiadacze naturalni: depozytariusz, komodatariusz, usufruktuariusz, emfiteuta, superficjariusz.

Possesio ad interdicta- posiadanie (corpus i animus) które chronione było za pomocą środków
posesoryjnych- interdyktów pretorskich. (każdy posiadacz suo nomine, nawet złodziej):
Nie korzystali z niej wierzyciele, wyjątkami tutaj byli: Wierzyciel( zastawnik), Prekarzysta (oddano
rzecz na jakiś użytek), depozytariusz sekwestrowy ( rzecz pozostawała u niego z polecenia sądu, aż do
rozstrzygnięcia sprawy), Emfiteuta (miał rzecz w dzierżawie wieczystej) , Superficjariusz tj ten który
korzystał z budynku postawionego przez siebie, na cudzym gruncie

Possesio iusta- posiadanie rzeczy słuszne zgodny z pewnym prawem (posiadanie właściciela na
podstawie prawa własności)
Posessio iniusta- posiadanie niesłuszne, stan nie był zgodny z prawem, brak prawa do rzeczy, którą
posiadała osoba np. posiadanie rzeczy przez złodzieja. Posiadanie to określane było jako wadliwe
POSESSIO VITIOSA, ''jeśli zostało nabyte od przeciwnika było wadliwe'':

– Vi (siłą)
– clam (potajemnie)

– precario (w sposób prekaryjny)

Possesio bonae fidei (posiadanie w dobrej wierze) gdy posiadacz był przekonany, że jego posiadanie
odpowiada jego prawu do rzeczy. Posiadanie takie było podstawą do zasiedzenia USUCAPIO.
Possesio male fidei (posiadanie w złej wierze) posiadanie niezgodne z istniejącym stanem prawnym.

Nabycie posiadania następowało wskutek corpe et animo, nabycie władztwa fizycznego z zamiarem
przywłaszczenia jej sobie.

NABYCIE CORPUS (stos. fizyczny)

• pierwotne tj bez udziału poprzednika rzeczy ruchomej wymagano zawładnięcia przedmiotem

( np. schwytania dzikich zwierząt) przy rzeczy ruchomej wymagano wkroczenia na grunt oraz
przyswojenia go sobie w znaczeniu gosp. np. ogrodzenia.

• Pochodne nabycie nieruchomości: fizyczne zetknięcie się z rzeczą corpe et tactu (ciałem i

dotykiem) np. wejścia na grunt i obejście jego granic, później objęcie ''oczami i wolą''( w ok.
cesarstwa) przy współudziale dotychczasowego właściciela.
Ruchomości: wystarczyło, że stosownie do umowy rzecz dostała się w zasięg władztwa nabywcy
np. wręczenie kluczy od stodoły w której znajduje się przedmiot umowy. Lub nabywca sam ją
poddał w swoje władztwo np. poprzez ustalenie dozorcy rzeczy. Było to TRADITIO LONGA
MANU ''wydanie długą ręką”'.

NABYCIE ANIMUS:(wola)

• przy nabyciu pierwotnym sam fakt przy użyciu siły wskazywał wolę władania tą rzeczą (animus)
• przy pochodnym nabyciu kwestię nabycia animus rozstrzygano CAUSA POSSESIONIS

czynności prawnej na podstawie której zostało nabyte posiadanie.
np. osobnik A wszedł w posiadanie res na podstawie kontraktu kupna-sprzedaży to miał wole
zatrzymania rzeczy dla siebie. Natomiast jeśli osobnik A wszedł na teren jako detentor np. na
podstawie kontraktu depozytu, nie mógł samowolnie zmienić animus ale dokonać zasiedzenia
rzeczy.

NABYCIE WYJĄTKOWE
Solo animo tj sama wola, poprzez zmianę czynnika subiektywnego, bez wręczenia rzeczy:
Traditio brevi manu- wtedy kiedy dzierżyciel stawał się posiadaczem na podstawie umowy z
dotychczasowym jej posiadaczem.
np. X wręczał osobie Y wazę jako depozyt, następnie X sprzedał wazę Y, strony umawiały się że Y staje
się posiadaczem.
Constitutum possessiorum- dotychczasowy posiadacz wyzbywał się posiadania, ale dzierżył nadal recz
w imieniu nowego nabywcy.
np. X (posiadacz) sprzedawał dom Y ale mieszkał w nim jako najemca (lokator.)

Utrata posiadania następowała z chwilą utracenia jednego z elementow posiadania (corpus lub animus):
utrata corpus np. kradzież, zniszczenie, lub zgubienie. (porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej
stanowiło przejaw utraty corpus i animus).
Posiadanie tracono również wskutek śmierci lub przeniesienie do rzeczy extra commercium.

Ochrona posesoryjna:
Interdykty- na ich podstawie pretor zakazywał naruszania posiadania lub nakazywał przywrócenie
posiadania dotychczasowemu posiadaczowi- ochrona posesoryjna (poza procesowa)

interdicta retinendae possessionis (interdykty służące do utrzymania naruszonego posiadania)

interdictum ubi possedetis- służył do ochrony posiadacza nieruchomości (gruntów i budynków). Pretor
nakazywał aby posiadanie miała ta strona, która w chwili udzielenia interdyktu była posiadaczem
niewadliwym, ale gdyby posiadacz żądający wydania interdyktu w czasie postępowania okazał się p.
wadliwym, posiadanie przypada przeciwnikowi.

Interdictum utrubi:
służyło do ochrony posiadania rzeczy ruchomej, szczególnie niewolników. Uprawnionym do wniesienia
tego był nie tylko zaniepokojony posiadacz ale również ten który posiadanie rzeczy utracił. Uprawnienia
przypadały tej która więcej razy w roku była posiadaczem niewadliwym.

Interdicta recuperandae possesionis (interdykty nakazujące zwrot rzeczy)
interdictum unde vi – przywrócenie posiadania nieruchomości na rzecz posiadacza niewadliwego, który
został wyzuty z posiadania przemocą.
Pozwanym mógł być: ten kto dokonał wyzucia, mający daną rzecz, osoba trzecia za której poleceniem
nastapiło wyzucie z posiadania.
Cel: odzyskanie gruntu ze wszystkimi owocami.
czas: rok od wyzucia.

De vi armata: przeciw X dokonał wyzucia z posiadania Y za pomocą siły zbronej.
Czas: nieograniczony. mógł go wnieść także posiadacz wadliwy.

Interdictum de precario:

– przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy odwołalnie używanej posiadaczowi mimo

wezwania.

– Czas: nieograniczony

interdictum quod vi aut clam- ochrona przeciwko zakłóceniu posiadania.

– przez X(właściciela) przeciwko temu kto przemocą lub potajemnie dokonał zmiany na jego

gruncie np. ściął drzewo

Własność- wg ustawy XII tablic własność można było nabyć drogą zasiedzenia wskutek posiadania
rzeczy.
Dominium (propertas)- pełne i bezwzględne władztwo prawne nad rzeczą.
Possessio- władztwo faktyczne
Własność chroniona była za pomocą actiones in rem (skarg rzeczowych), skutecznych wobec wszystkich
(erga omnes). Właściciel za pomocą:
ACTIO NEGOTARIA mógł wystąpić przeciwko każdemu, kto naruszał jego własność.
REI VINDICATIO mógł dochodzić zwrotu rzeczy od kogokolwiek kto rzecz posiadał , nie majc do tego
prawa.
ATRYBUTY WŁAŚCICIELA:
ius possidenti- prawo do posiadania rzeczy
ius utendi prawo do używania rzeczy
ius abutedi prawo do zużywania rzeczy
ius fruendi prawo do pobierania rzeczy z pożytków
ius disponendi- prawo do zarządzania rzeczą

Własność kwirytarna (dominium ex iure Qurintum)- najstarszy rodzaj własności uznanej i chronionej
wg ius civile. Znana od XII tbl, tylko dla obywateli rzymskich, obejmowała res mancipi, nabywanie
drogą formalnych aktów prawa cywilnego (mancipatio, in iure cessio), res nec mancipi( traditio).
Właścicielom kwirytarnym przysługuje ochrona:
- rei vindicatio,
- actio negotaria.

Własność bonitarna- posiadanie rzeczy w swoim majątku, nabyte przez traditio.
Ochrona własności bonitarnej:

– Exeptio rei venditae ac traditae (właściciel Kwirytarny (zbywca) wstąpił za pomocą rei

vindicatio i żądał od właściciela bonitarnego (nabywcy) zwrotu rzeczy, wówczas pretor udzielał
zarzutu procesowego rzeczy sprzedanej i tradowanej.

– Actio publiciana – powództwo wzorowane na skardze cywilnej rei vindicatio, jeśli właściciel

bonitarny został wyzuty z posiadania.

Ograniczenie prawa własności wynikające z prawa sąsiedzkiego:
Immissiones- wpływy z gruntu sąsiedzkiego ciał lotnych ( np. dymu, zapachu, pary, ciepła) lub stałych
( np. odpryski kamieni). W wypadku nadmiernych wpływów mógł dochodzić do ich zaprzestania:
interdictum uti posseditis lub actio negotaria.

Actio aquae arcendae- skarga w sprawie powstrzymania spływu wody deszczowej. Znana już od XII
tablic

Interdictum de glande legenda- wg ustawy XII tbl właściciel gruntu był zobowiązany dozwolić
sąsiadowi wstępu co 3 dzień na swój grunt celem zebrania owoców, które spadły na grunt sąsiada, wg
interdyktu pretorskiego de glande legenda.

Cautio damni infecti- zabezpieczenie grożącej szkody, gdyby pewnemu gruntowi groziła szkoda, przez
zawalenie się budynku lub innych urządzeń sąsiada. Udzielający zabezpieczenia przyrzekał

stypulacyjnie pokryć ewentualne szkody.

Operis novi nuntiatio- sprzeciw co do nowej budowli. Wznoszący budowlę winien wstrzymać budowę,
jeśli właściciel gruntu obok czuł się zagrożony, jeśli tego nie uczynił, mogło być zastosowane przez
pretora interdictum demolitorium nakazujące usunięcie budowli.

Interdictum de arboribus caedendis – interdykt o konieczności ścięcia drzew.

Communio pro indivisio – współwłasność, każdy ze współwłaścicieli miał określony,równy, swobodny
w swojej części, udział w prawie własności - pars pro indivsio. Całą rzeczą mogli rozporządzać jedynie
wszyscy współwłaściciele. Utrzymanie rzeczy, przypadało wszystkim właścicielom po równo. Skargi
przeciwko zniesieniu współwłasności:

– actio communi dividundo- ogólna skarga o zniesienie współwłasności

– actio familiae ercisundae- gdy wspólność majątkowa powstała wskutek spadkobrania.

Nabycie własności:

IUS CIVILE: mancipatio, in iure cessio, usucapio(zasiedzenie), audiudicatio (przysądzenie rzeczy
przez sędziego w procesie działowym).
IUS GENTIUM: traditio, occupatio (zawłaszczenie).

Pierwotne (niezależne od prawa własności, bez udziału poprzednika):

– occupatio ( zawłaszczenie)

– accessio ( połaczenie)
– thesauri invemito (znalezienie skarbu)

– nabycie własności na pożytkach
– specificatio (przerobienie rzeczy)

– usucapio (zasiedzenie)

Pochodne (deratywne) nabycie od poprzednika, musi istnieć zbywca i nabywca
sposoby:

– mancipatio

– in iure cessio
– traditio

ZASIEDZENIE
'Zasiedzenie jest to nabycie własności skutkiem ciągłego posiadania przez czas określony ustawą''
Modestyn
Usucapio zasiedzenie wg ius civile, z usucapio mogli nabyć tylko obywatele rzymscy, tylko na rzeczach,
które były własnością kwirytarną. W ok prawa archaicznego i klasycznego do zasiedzenia wynosił: rok
dla ruchomości, dla nieruchomości- dwa lata. Z usucapio wykluczone były rzeczy skradzione oraz
zabrane przemocą.

Longi temporis praescrptio ( II w)

– dla gruntów prowincjonalnych
– skarga przedawnienia, przedawnienie skargi powoda

– w sposób ten można uniknąć zasądzenia

Rzeczy nadające się do zasiedzenia (res habilis) tylko rzecz znajdująca się w obiegu, nie podlegały jej:
1.

– res publicae, res divini iuris – wyjęte z obiegu
– res fiscales- należące do skarbu państwa

– res dominicae- należące do cesarza i kościoła
– res furtivae- skradzione (ustawa XII tabl, lex Atinia III/II w. przed Chr.

– res vi possesae- nabyte siłą (lex Iulia et Plautia 78-63 przed Chr.)
2. słusznej podstawy zasiedzenia (titulus)
3. bona fidei (dobrej wiary)
4. posiadania (possesio) nieprzerwalne posiadanie
5. oznaczonego czasu (tempus) dla ruchomości rok, dla nieruchomości dwa lata, w prawie

Justynianskim dla zasiedzenia zwyczajnego: trzy lata dla ruchomości, dla nieruchomości dziesięć
lat, lub dwadzieścia lat ( w wypadku zamieszkania w różnych prowncjach)

res habilis+ titulus+ bona fides+ possesio+ tempus= ZASIEDZENIE.

LONGISSIMI TEMPORIS PRAESCRIPTO (zasiedzenie nadzwyczajne, zarzut długiego okresu)

– Justynian 528r.

– Wydłużenie terminów zasiedzenia zwyczajnego 30,40 lat jeśli rzecz należała do cesarza, skarbu

państwa, kościoła lub fundacji dobroczynnych.

– Odejście od titulus

– można było nawet nabyć własność na rzecz skradzionych.

OCCUPATIO- ZAWŁASZCZENIE.

– najstarszy sposób nabycia własności.

– Polega na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej - res nullius
– ''rzecz niczyja przypada temu, kto pierwszy ją zawłaszczył''

– Rzeczy niczyje:1. te które można zawłaszczyć w powietrzu, na ziemi i morzu: dzikie zwierzęta,

ryby i ptaki. 2. Wyrzucone na brzeg morski np. muszle, szlachetne kamienie 3.insula in mara nata
wyspa powstała na morzu 4. res delerictae rzeczy świadomie porzucone przez właścicieli w celu
pozbycia się własności np. wyrzucenie statku podczas burzy 5. res hostiles rzeczy należące do
nieprzyjaciela, które w chwili wybuchu wojny będą na terytorium rzymskim.

ACCESIO AKCESJA:

– NABYCIE WŁASNOŚCI NA RZECZY UBOCZNEJ WSKUTEK TRWAŁEGO POŁACZENIA

JEJ RZECZY Z GŁÓWNĄ RZECZĄ, W TEN SPOSÓB, ŻE RZECZ UBOCZNA STAWAŁA
SIĘ JEJ CZĘŚCIĄ.

– ''przyrost przypada właścicielowi rzeczy głównej''
– połączenie nieruchomości: 1. alluvio (przymulisko) gdy rzeka publiczna powiększała czyjś grunt

nadbrzeżny poprzez powolny przyrost.2. avulsio (oderwisko) następowało, gdy rzeka publiczna
odrywała kawał gruntu w swym górnym biegu i przyłączała do czyjegoś gruntu położonego
niżej. W tym wypadku własność nabywano dopiero z chwilą połączenia gruntów w sposób
trwały (np. wskutek przerastania korzeni do gruntu nadbrzeżnego).3.avelus derelictus
(opuszczone koryto rzeki) Jeżeli rzeka publiczna zmieniła swój bieg, opróżnione koryto rzeczne
(alveus derelictus) przypadało właścicielom gruntów przybrzeżnych. Grunty rozgraniczano
wówczas linią biegnącą przez środek koryta. 4.insula in flumine nata (wyspa powstała na
rzece)Wyspę, która powstała na rzece publicznej (insula in flumine nata), dzielono między
właścicieli gruntów przybrzeżnych wzdłuż linii biegnącej przez środek koryta – analogicznie jak
opróżnione koryto rzeczne.

– Połaczenie ruchomości z nieruchomościami: 1.'' To co znajduje się na powierzchni przypada

gruntowi'' 2. inaedificatio (zbudowanie) kiedy ktoś zbudował dom na nie swoim gruncie, ze

swojego materiału, właściciel ziemi= właścicielem domu. 3. plantatio (zasiedzenie) roślina
zostaje zasadzona na cudzym gruncie ( np. drzewa) z chwilą wypuszczenia korzeni, staje się
własnością właściciela ziemi, podobnie z zasianym ziarnem.

– Połączenie Ruchomości z ruchomościami 1. FERRUMINATIO trwałego i niewidocznego

połączenia rzeczy z tego samego metalu, głównie żelaza, poprzez zespawanie, wskutek czego
przedstawiały one pewną jednolitą rzecz. Właściciel rzeczy głównej. 2. Plumbatio połączenie
pewnej rzeczy metalowej za pomocą innego metalu głównie ołowiu z rzeczą główną w ten
sposób, że połączenie było widoczne a odłączenie ich od siebie możliwe. Właściciel mógł żądać
odłączenia.

– Confusio zlanie płynów należących do różnych właścicieli, w wyniku tego tworzyla się

mieszanina, nie można było wydzielić części składowych, stad powstała współwłasność. Udziały
były uzależnione od wartości poszczególnych wkładów.

– Commictio- zmieszanie rzeczy stałych, jeśli odłączenie było możliwe każdy właściciel mógł

żądać zwrotu rzeczy- vindicatio pro parte, w przypadku niemożliwości rozdzielenia powstawała
współwłasność.

Przerobienie (specificatio)
Zachodziła wówczas jeśli ktoś zamienił pewną rzecz, w taki sposób, że powstała nowa rzecz.
Gdy ktoś przerobił bezprawnie nie swoją rzecz:
Sabinianie własność nowej rzeczy przyznawali właścicielowi materiału pierwotnego.
Prokulianie własność nowej rzeczy przypisywali specyfikantowi (wytwórcy).

Media sententia (w prawie klasycznym)

• jeśli nową rzecz, można przywrócić do pierwotnego stanu, własność na niej nabywał właściciel

dawnego materiału, a przetwórca mógł dochodzić roszczeń z tytułu włożonej pracy.

• Jeśli nie można przywrócić do stanu pierwotnego własność na niej nabywał wytwórca tj.

specyfikant, ale tylko wtedy kiedy robił to bona fidei. Właściciel mógł dochodzić rozszczeń z
powodu użytego materiału.

Nabycie własności na pożytkach np. Jabłoń na której rosną jabłka (rzecz macierzysta) jednolita, z chwilą
odłączenia stają się rzeczami odrębymi. Na podstawie seperacji własność na pożytkach mogły nabyć
inne osoby : 1. posiadacz w dobrej wierze, który otrzymywał pożytki za ''uprawę i troskę'' 2. emfiteuta
na podstawie uprawień.

Mancipatio – obrzęd uchwycenia ręką, formalny akt przeniesienia własności kwirytarnej na rzeczach
zaliczanych do res mancipi. Pierwotnie była kupnem gotówkowym. Kupca nabywał pewna rzecz za
oznaczoną ilość kruszcu odważonego na wadze. Przy obecności pięciu świadków, dojrzałych,
pełnoprawnych obywateli rzymskich. Oraz trzymającego wagę.

In iure cessio- odstąpienie w procesie.
Wykształcona na podstwie formuły skargi windykacyjnej, akt dokonywany przed magistraturą.
Formalny i abstrakcyjny sposób przeniesienia własności dostępny tylko dla obywateli, wymagał udziału
władzy publicznej. Stosowany w wypadku: res mancpi, res nec mancipi, służebność, usufructus, cały
spadek
Za pomocą in iure cessio:

• nabywano własność kwirytarną (w szczególności na res mancipi),

• ustanawiano służebności,
• powierniczo przenoszono własność rzeczy,

• dokonywano darowizny,
• wyzwalano niewolników (manumissio vindicta),

• dokonywano adopcji,

• odstępowano spadek (in iure cessio hereditatis).

Traditio, bezpośrednie pozbawione formalistyki przeniesienie własności polegające na wydaniu rzeczy z
ręki do ręki, dostępna także dla nieobywateli, w prawie Justyniańskim pochodny sposób nabycia
własności.
Wymogi:

– wydanie rzeczy (przeniesienie posiadania)

– prawnie uznany cel, skierowany na nabycie własności.
– Musiała być wręczona nabywcy przez zbywcę

– iusta causa traditionis – słuszna z prawem.

Ochrona własności:
ochrona posesoryjna- dotyczyła faktu posiadania, a nie tytułu prawnego, spór o posiadanie.
ochrona petytoryjna- właściciel nie miał posiadania rzeczy, został wyzuty z posiadania, lub doznał
naruszenia w wykonywaniu swojego prawa własności. Spór o prawo do rzeczy.

Ochrona posesoryjna za pomocą: (ofensywna)
Rei vindicatio- skargi windykacyjnej
Actio publiciana- skargi publicjańskiej.

Ochrona petytoryjna (defensywna)
actio negotaria

Ochrona posesoryjna i petytoryjna
Rodzaj ochrony

Przedmiot ochrony Funkcje

Sposób
postepowania

Srodki ochrony

Posesoryjna

Posiadanie

Przywrócenie ładu
powizorycznego

Postępowanie
administracyjne
(pozasądowe)

Interdykty
pretorskie

Petytoryjna

Własność

Definidywne
rozstrzygnięcie co
do własności
prawa.

Postępowanie
procesowe

Skargi:
windykacyjna
negotaryjna
publicjańska

Rei vindicatio
powództwo windykacyjne służyło kwirytarnemu właścicielowi rzeczy do „wydobycia” jej od osoby
nieuprawnionej → „skarga wydobywcza”.
Powodem mógł być taki pretendent, który nie był posiadaczem rzeczy spornej, ale twierdził, że jest jej
właścicielem kwirytarnym.
Rei vindicatio chroniła tylko interesy obywateli, a po zniesieniu własności kwirytarnej chroniła każdego
właściciela.
W procesie legisakcyjnym pozwany musiał w kontrawindykacji podnieść takie same pretensje do
władania rzeczą jak powód. W prawie klasycznym wystarczyło to, że pozwany legitymował się faktem
posiadania (possessio civilis czy possessio ad interdicta) i ograniczał się do kwestionowania żądań
powoda.
Sporna była legitymacja u dzierżycieli w zależności czy dzierżyciel wywodził swoje władanie od
właściciela czy od osoby nieuprawnionej.
Justynian usankcjonował

rei vindicatio

przeciw

ficti possessores

czyli:

a) temu, kto bezpodstawnie wdał się w spór (qui liti se obtulit) – przez przeciągnięcie pozornego sporu

umożliwiłoby to prawdziwemu posiadaczowi dokończenia zasiedzenia oraz
b) temu, kto podstępnie wyzbył się posiadania (qui dolo dessit possidere)
np. przez zniszczenie rzeczy spornej.
Obowiązek udowodnienia prawa własności spoczywał na powodzie. Pozwany ograniczał się do
kwestionowania uprawnienia przeciwnika → jeżeli powód nie udowodnił swego twierdzenia to pozwany
utrzymywał się przy posiadaniu.
Za pomocą rei vindicatio można było dochodzić zwrotu res corporales, indywidualnie
oznaczonych.
W procesie windykacyjnym powód dążył do sądowego uznania swego prawa własności i do
przywrócenia stanu zgodnego z jego prawem (do wejścia w posiadanie rzeczy spornej).
Jeśli rzecz sporna przynosiła pożytki, powstawał problem komu one przypadają za okres naruszenia
prawa własności: właścicielowi czy posiadaczowi. Posiadacz w dobrej wierze po przegranym procesie
windykacyjnym zobowiązany był oddać tylko rzecz macierzystą, a od Justyniana musiał zwrócić pożytki
jeszcze nie zużyte (fructus exstantes). Posiadacz w złej wierze musiał zwrócić rzecz sporną, wszystkie
pożytki nawet tych, których nie zebrał z własnej winy → odszkodowanie.

Przegrywający spór posiadacz rzeczy zgłaszał ze swojej strony pretensje do odszkodowania za

nakłady poczynione na rzecz sporną.
Posiadacz w dobrej wierze miał prawo do zwrotów nakładów koniecznych i użytecznych, a zwrot
nakładów zbytkowych uzależniony był od gustu właściciela. Posiadacz w złej wierze miał prawo do
zwrotu tylko nakładów koniecznych.

Pożytki i nakłady:

Nakłady poniesione przez posiadacza bona fidei podlegały zwrotowi gdy były konieczne impensae
necessariae, użyteczne impensae utiles; zbytkowe impensae voluptuariae mógł sobie zabrać gdy nie
powodowało to zniszczenia rzeczy. Posiadaczowi male fidei przysługiwał jedynie zwrot nakładów
koniecznych. Dla zabezpieczenia jego praw przysługiwało mu prawo retencji ius retentionis –
zatrzymania rzeczy do czasu rozliczenia nakładów.Poza wydaniem samej rzeczy winien pozwany
zwrócić powodowi pobrane z niej pożytki (fructus). Posiadacz w dobrej wierze zwracał tylko pożytki
zebrane po litis contestatio, natomiast posiadacz w złej wierze zwracał wszelkie owoce (nawet te których
nie pobrał z własnej winy). powód miał obowiązek zwrócić pozwanemu nakłady na rzeczy. Prawo
rzymskie odróżnia trzy rodzaje nakładów.
Takie, które trzeba poczynić, by rzecz w ogóle istniała albo znacznie się nie pogorszyła, to nakłady
konieczne (impensae necessariae).
Te, które tylko podnosiły wartość rzeczy, to nakłady użyteczne (impensae
utiles).
Poczynione natomiast dla ozdoby, zwały się nakładami zbytkownymi( impensae voluptuariae).

Actio negotaria:

Actio negatoria przysługiwało właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania rzeczy,
ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób. Przykładem takiego naruszenia mogą być złośliwie
kierowane przykre wyziewy na grunt właściciela (immissiones), najczęściej polegało ono na
bezprawnym wykonywaniu jakiejś służebności.
Właściciel kwirytarny w tym przypadku miał do dyspozycji powództwo, którego treść zaprzeczała to, że
pozwanemu przysługiwało prawo naruszenia jego własności. Pozwany, aby wygrać proces musiał
udowodnić, że przysługuje mu do rzeczy prawo, którego treść wykonywał.
Powód dążył do sądowego uznania, że jego własność jest wolna od spornych ograniczeń i do
zabezpieczenia, że zakłócenie nie powtórzy się w przyszłości. Formą takiego zabezpieczenia była cautio
de non amplius turbando.

Actio publiciana
Posiadacz rzeczy, który nie nabył jeszcze własności kwirytarnej, lecz znajdował się w stanie
prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie, utraciwszy swe władztwo, mógł się domagać jego
przywrócenia za pomocą actio Publiciana.
Powództwo to było wzorowane na

rei vindicatio

. Formułka w powództwie publicjańskim zawierała

fikcję, która traktowała posiadacza znajdującego się dopiero na drodze do zasiedzenia jakby już tego
dokonał – zatem jak gdyby był już właścicielem kwirytarnym. Actio Publiciana była środkiem ochrony
petytoryjnej.
Z actio Publiciana mogły korzystać następujące kategorie osób:
a) właściciel bonitarny (gdy nabył res mancipi od właściciela kwirytarnego przez traditio, jeżeli utracił
posiadanie tej rzeczy przed dokonaniem zasiedzenia to mógł posłużyć się actio Publiciana ze skutkiem
wobec kogokolwiek),
b) posiadacz, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną do zasiedzenia,
ale od nieuprawnionego (powództwo to było skuteczne wobec przeciwnika gorzej uprawnionego)
c) właściciel kwirytarny (wykazywał, że przed utratą posiadania znajdował się na drodze do
zasiedzenia).
W prawie justyniańskim zniesiono różnice pomiędzy własnością kwirytarną a bonitarną → a. P.
zachowała znaczenie już tylko jako środek ochrony nabywcy od niewłaściciela.

Prawa na rzeczy cudzej (iura in re aliena):
prawa rzeczowe ograniczone:
Służebność (servitutes) jest
ograniczonym prawem rzeczowym, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w
pewien ściśle określony sposób.
Własność daje możliwość do korzystania z rzeczy w zasadzie bez ograniczenia. Służebność natomiast
daje prawo do korzystania z rzeczy cudzej, ale w sposób ograniczony i ukierunkowany w zależności od
rodzaju służebności.
Wśród serwitutów odróżnia się w prawie rzymskim służebności gruntowe (servitutes praediorum) od
osobistych (servitutes personarum).

Służebności gruntowe.

Służebności gruntowe wymagają do swego powstania dwóch gruntów, z których jeden jest władnący
(praedium dominas), a drugi służebny (praedium serviens).
Przy służebnościach gruntowych podmiotami prawa są, z jednej strony każdorazowy właściciel gruntu
panującego, a z drugiej – każdorazowy właściciel gruntu służebnego. Z uwagi na swój stosunek do
gruntu pierwszy z tych podmiotów miał prawo korzystać z gruntu służebnego w sposób ograniczony.
Ze względu na przeznaczenie gruntu Rzymianie dzielili związane z nimi serwituty na:

-

służebności gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) – należały do res mancipi

- iter – prawo przechodu przez cudzy grunt
- actus – prawo przechodu i przepędzania zwierząt przez cudzy grunt
- via – prawo przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu przez cudzy grunt
- aquae ductus – prawo przeprowadzenia dopływu wody przez cudzy grunt
- aquae haustus – prawo czerpania wody z cudzego gruntu

-

służebności gruntów miejskich (servitutes praediorum urbanorum)

- sevitus oneris ferendi – prawo oparcia się o istniejącą już ścianę sąsiada (oszczędność jednej ściany)
- servitus tigni immitendi – prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada
- servitus stillicidi – „prawo okapu” (tzn. kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada)
- servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości

Służebności osobiste.

Służebności osobiste mogły dotyczyć gruntu, ale ich cechą charakterystyczną było to, że

przysługiwały zawsze tylko jakiejś osobie. Osobisty charakter takiej służebności oznaczał, że była ona
prawem podmiotowym niezbywalnym i kończyła się z zasady najpóźniej wraz ze śmiercią osoby
uprawnionej.

Najważniejszą i zarazem najstarszą służebnością osobistą było użytkowanie (usufructus) czyli

prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji rzeczy.
Było to duże obciążenie dla właściciela rzeczy -> na rzeczy powstawała „nuda prioprietas”.
Użytkowanie musiało być ściśle określone w czasie, najwyżej dożywotnio; nie było dziedziczne oraz nie
było zbywalne. Capitis deminutio użytkownika kończyła użytkowanie. Użytkownik mógł się zrzec
swego prawa na rzecz właściciela. Użytkownik mógł odstąpić, także za wynagrodzeniem, wykonywanie
swojego prawa, ale uprawnienia takiego wykonawcy gasły wraz ze zgaśnięciem samego użytkowania.
Użytkownicy mieli skłonności do niszczenia substancji rzeczy, a ich spadkobiercy – do ociągania się ze
zwrotem – w tych przypadkach właściciele zabezpieczali się wymuszając na użytkownikach złożenie
stypulacji zabezpieczającej (cautio usufructuaria). Użytkowanie można było ustanowić na gruntach jak i
na rzeczach ruchomych (np. servus fructuarius). Na rzeczach zużywalnych powstawało quasi
ususfructus.

Inne służebności osobiste to:
-

usus – prawo używania rzeczy cudzej z pobieraniem co najwyżej tylko części pożytków (na
własny użytek)

-

habitatio – „prawo mieszkania” bez prawa do pobierania pożytków

-

operae servorum et animalium – prawo do korzystania z cudzych niewolników i zwierząt

Zasady dotyczące służebności.

Służebnościami rządziły pewne zasady ogólne, i tak:
-

„służebność nie może polegać na działaniu” (servitus in faciendo consistere nequit) –
obciążony właściciel był zobowiązany jedynie do powstrzymania się od działania (non facere)
albo do znoszenia cudzego działania (pati) – wyjątek stanowiła

servitus oneris ferendi

-

„nie może istnieć służebności na służebności” (servitus servitutis esse non potest) – służebność
mogła istnieć tylko na rzeczy, a nie na prawie

-

„służebność należy wykonywać oględnie” (servitutibus civiliter utendum est) – tzn. w sposób

możliwie najmniej uciążliwy

-

„nie można mieć służebności na własnej rzeczy” (nemini res sua servit)

Ponadto przy służebnościach gruntowych korzyść jaką przyniósł grunt służebny, musiała mieć

charakter nie jednorazowy, lecz trwały, a przy służebnościach osobistych istniało ograniczenie czasu jej
trwania.

Powstanie i zgaśnięcie służebności.

Powstanie służebności – służebności powstawały z woli osób zainteresowanych, przez czynności

prawne. Służebności gruntów wiejskich – jako res mancipi – powstawały przez mancipatio lub in iure
cessio; inne – przez in iure cessio. Służebności osobiste – najczęściej w testamencie.

Poza czynnościami prawnymi innymi sposobami ustanawiania służebności były:

-

dedukcja (deductio) – właściciel rzeczy przy przenoszeniu jej własności zastrzegał sobie prawo

do wykonywania na tej rzeczy służebności

-

na gruntach prowincjonalnych

służebności ustanawiano za pomocą umów obligacyjnych

(pactionibus et stipulationibus) – sposób ten upowszechnił się za Justyniana

-

przez sędziego w celu sensownego rozstrzygnięcia sporu działowego

-

przez zasiedzenie – sposób ten zniosła lex Scribonia; w późniejszym okresie sposób ten
ponownie odżył w ramach longi temporis praescriptio – upowszechniony za Justyniana

-

Zgaśnięcie służebności
następowało na skutek:
a) zniszczenia rzeczy obciążonej,
b) przez zbieg z prawem własności,
c)

przez zrzeczenie się, a także

d) przez niewykonywanie w ciągu odpowiednio długiego okresu (non usus).
Służebności osobiste gasły także przez śmierć lub capitis deminutio uprawnionego.

EMFITEUZA

Była to dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów; prawo rzeczowe o treści zbliżonej do
prawa własności.
Emfiteuza powstawała w wyniku nieformalnej umowy pomiędzy właścicielem a emfiteutą, a także na
podstawie testamentu właściciela.
Uprawnienia emfiteuty były rozległe i trwałe. Pobierał on pożytki z gruntu emfiteutycznego w
momencie separatio (tak jak właściciel). Nie mógł pogarszać rzeczy. Przysługiwały mu środki ochrony
prawa rzeczowego – powództwa petytoryjne oraz interdykty posesoryjne. Emfiteuta miał obowiązek
płacić czynsz właścicielowi (canon, vectigal). W przypadku zaległości trzech kolejnych rat rocznych
właściciel był upoważniony do odebrania emfiteuzy.
Właścicielowi przysługiwało prawo pierwokupu w przypadku gdy emfiteuta zamierzał wyzbyć się
swoich praw (ius protimeseos, ius praelationis). Jeśli nie skorzystał z tego prawa, przysługiwało mu
laudemium – 2% ceny sprzedaży.
Emfiteuza gasła wraz ze zniszczeniem gruntu, zrzeczeniem się emfiteuty oraz przez wykonanie prawa
pierwokupu.

PRAWO ZABUDOWY (superficies).
Superficies – prawo rzeczowe dziedziczne i zbywalne do odpłatnego korzystania z budynku
wzniesionego na cudzym gruncie. Jak wiadomo w myśl zasady: superficies solo cedit budynek
wzniesiony na cudzym gruncie stawał się własnością właściciela gruntu.
Superficjariusz opłacał właścicielowi gruntu roczny czynsz – solarium. Korzystał ze szczególnej
ochrony posesoryjnej – interdykt de superficiebus, skuteczny erga omnes. Poza tym jego stanowisko
prawne było podobne do stanowiska emfiteuty. W prawie powierzchni właścicielowi gruntu nie
przysługiwało prawo pierwokupu.

Zastaw (fiducia).

Prawo zastawu – ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu
uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika.
Fiducia – było to realne zabezpieczenie kredytu; dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy
przez

mancipatio

lub

in iure cessio

, z zastrzeżeniem – umową powierniczą (pactum fiduciae), że po

wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność tą przeniesie z powrotem na dłużnika.
Przy fiducji niekorzystnie przedstawiała się sytuacja dłużnika, a to dlatego, że tracił na rzeczy prawo
własności. Wierzyciel jako jej właściciel mógł z nią zrobić co chciał, a więc mógł ją również alienować.
W takim przypadku dłużnik nie mógł domagać się jej wydania od nabywcy, lecz co najwyżej mógł żądać
od wierzyciela odszkodowania za niedotrzymanie obietnicy zawartej w pactum fiduciae.

PINGUS -ZASTAW RĘCZNY

Pignus – czyli zastaw ręczny – wydanie rzeczy zastawionej wierzycielowi, ale bez przeniesienia
własności. Wierzyciel, na rzeczy zastawionej, wykonywał władztwo faktyczne. Po spełnieniu
świadczenia przez dłużnika zastawnik zobowiązany był zwrócić przedmiot. Do tego czasu władał nim

jako dzierżyciel, a pretor to władanie ochraniał za pomocą interdyktu posesoryjnego.

Pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika, zastawnikowi nie wolno było korzystać z rzeczy

zastawionej oraz obciążać ją dalszymi zastawami. Takie uprawnienie musiało wynikać z dodatkowej
umowy zawartej pomiędzy zastawnikiem a zastawcą. Wśród umów wzmacniających pozycję prawną
zastawnika na uwagę zasługują trzy rodzaje pactum:

1)

pactum de vendendo – na jej podstawie wierzyciel mógł rzecz obciążoną sprzedać i zaspokoić
się osiągniętą ceną. Nadwyżka ze sprzedaży ponad należność dla wierzyciela – superfluum,
hyperocha – należała się dłużnikowi.

2)

antichresis – zastaw antychretyczny upoważniał wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy
oddanej mu w zastaw

3)

lex commissoria – „klauzula przepadku” – w razie zwłoki dłużnika, własność rzeczy
obciążonej przechodzi na wierzyciela. Niestosowano od 326 r. – nadmierna surowość.

Zastaw umowny (hypotheca).

Hypotheka – zastaw umowny, polegał na tym, że zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem

rzeczy obciążonej, a nadto mógł uzyskiwać dalsze kredyty pod zastaw tej samej rzeczy.

Wierzyciel, aby móc zrealizować swe prawo, musiał uprzednio wejść w posiadanie przedmiotu

zastawu.

Powstanie, zgaśnięcie i realizacja zastawu.

Powstanie zastawu: zastaw powstawał przede wszystkim

a) z woli osób zainteresowanych, przez prywatną i nieformalną umowę pomiędzy zastawcą a

zastawnikiem. Innym sposobem ustanawiania zastawu był

b) zastaw „ustanawiany milcząco” – bez żadnych umów, oraz
c)

zastaw sądowy

, dla celów egzekucyjnych.

Zgaśnięcie zastawu: zastaw gasł gdy spełnił swoje zadanie

– a) przez zapłatę czy zaspokojenie wierzyciela z zastawu. Zaspokojenie musiało być całkowite

– zastaw zabezpieczał niepodzielnie całość należności.

– b) gdy zastawnik zrzekł się swojego prawa, a także

– c) gdy wierzyciel nabył rzecz zastawioną na własność oraz
– d) gdy rzecz ta uległa zniszczeniu.

Realizacja zastawu:

a) przy zastawie ręcznym (pignus) zastawnik miał rzecz obciążoną od samego początku w swoim

władaniu, korzystał z interdyktów posesoryjnych;

b) przy hipotece niezaspokojony wierzyciel musiał najpierw uzyskać władanie rzeczą obciążoną.
Zarówno przy zastawie ręcznym (od chwili ustanowienia zastawu) jak i umownym (od chwili zwłoki

dłużnika), każdemu wierzycielowi zastawnemu przysługiwało specjalne powództwo o wydanie rzeczy
obciążonej – vindicatio pignoris.
Przy hipotece w przypadku wielości zastawów obowiązywała zasada: „kto pierwszy co do czasu ten
lepszy co do prawa” (prior tempore, potior iure) – najlepsze stanowisko miał tutaj zastawnik, dla
którego najwcześniej ustanowiono prawo zastawu.
Innym sposobem realizacji zastawu były też umowy dodawane przy ustanawianiu zastawu: pactum de
vendendo, antichresis, lex commissoria.

PRAWO FAMILIJNE

1. Rodzina agnatyczna.

Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stał pater
familias, którego władzy podlegała cała familia. Mianem tym obejmowano początkowo na równi

majątek jak i osoby podległe władzy.
Zwierzchnikiem rodziny, mającym władzę nad podległymi mu osobami, mógł być tylko obywatel
rzymski, mężczyzna. Jego władza, pierwotnie jednolita w stosunku do wszystkich osób, była jeszcze w
Ustawie XII Tablic mało zróżnicowana i zwała się

manus

. Oznaczało to „rękę” – rękę karzącą, ale też

strzegącą i wspomagającą. Ale już w tym okresie można zauważyć pewne zróżnicowanie władzy pater
familias w stosunku do różnych członków rodziny. Nad dziećmi ojciec miał władzę zwaną patria
potestas. Dla określenia uprawnień w stosunku do żony, o ile ta pozostawała pod jego opieką zachowano
dawną nazwę – manus.
Władza nad niewolnikami zwana była dominica potestas.

W skład familii wchodziły też personae in mancipio – czyli osoby wolne, sprzedane zwierzchnikowi

rodziny przez innego pater familias.

W najstarszym prawie rzymskim cała struktura rodziny opierała się na podległości władzy pater

familias. Za spokrewnione ze sobą uważano tylko te osoby, które podlegały władzy tylko jednego pater
familias, aktualnie lub przed jego śmiercią. Spokrewnione było więc ze sobą rodzeństwo będące pod
władzą swojego ojca. Spokrewnione były też dzieci synów, ponieważ podlegały władzy wspólnego
przodka. Taki rodzaj pokrewieństwa, wynikający z podległości władzy wspólnego przodka, zwano
pokrewieństwem agnacyjmym (agnatio).

Jak długo żył pater familias, osoby podlegające jego władzy pozostawały osobami alieni iuris.

Mogły one stać się osobami sui iuris w sposób naturalny – na skutek śmierci pater familias, i wtedy
pozostawały nadal złączone więzią agnacyjną; lub sztuczny – np. przez emancipatio – czyli wyzwolenie
spod władzy ojcowskiej. W tym ostatnim przypadku przestawały być krewnymi agnacyjnymi.

Do rzymskiej rodziny agnacyjnej wchodziło się poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie,

a także przez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio).

Jeżeli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika), familia agnacyjna

rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika, przy czym
mężczyźni stawali się z kolei zwierzchnikami własnych familii.

Rodzina kognatyczna

Rodzina kognatyczna była oparta na pokrewieństwie naturalnym, idącego poprzez rzeczywiste węzły
krwi. Pojęcie kognacji nabierało coraz większego znaczenia od schyłku republiki, a w ustawodawstwie
Justyniana kognacja wyparła ostatecznie agnację.
Wypracowany w prawie rzymskim sposób obliczania pokrewieństwa pozostaje aktualny tak we
współczesnym prawie cywilnym jak i kanonicznym. Dla lepszego zrozumienia problemu można
posłużyć się schematem:

Osoby A, B, C, D są ze sobą spokrewnione w linii prostej (linea recta), ponieważ wszystkie pochodzą
bezpośrednio lub pośrednio jedna po drugiej. Osoby C i D są spokrewnione z osobami E i F w linii
bocznej (linea obliqua), ponieważ nie pochodzą jedna od drugiej, ale mają wspólnego przodka A.
W linii prostej występują krewni wstępni – ascendenci np. osoba B w stosunku do osoby C; a także
krewni zstępni – descendenci np. osoba D w stosunku do osoby C.
Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczby urodzeń, w oparciu o zasadę:
„quod generationes, tot gradus” – „ile urodzeń, tyle stopni”. I tak: osoba D w stosunku do ascendenta A
jest spokrewniona w 3 stopniu linii prostej; osoba B i E w 2 stopniu linii bocznej; D i F w 5 stopniu linii

bocznej.
Zaręczyny (sponsalia).
Zaręczyny były wstępnym krokiem do zawarcia małżeństwa. Było to wzajemne przyrzeczenie
przyszłego małżeństwa. Sponsalia przechodziły ewolucję, i tak:
- w początkach republiki uczestnicy zaręczyn (w przypadku osób alieni iuris, ich zwierzchnicy familijni)
składali sobie wzajemnie wiążące przyrzeczenia słowne – sponsiones. Opiewały one albo na dopełnienie
obietnicy, albo na zapłacenie sumy pieniężnej, jako kara za sprawiony zawód.
- w okresie późnej republiki i pryncypatu znaczenie prawne zaręczyn spadło do minimum – swoboda
związków małżeńskich ->wystarczyło zwyczajne porozumienie
- w prawie poklasycznym swoboda zrywania zaręczyn została ograniczona. Od tego czasu zaręczyny
umacniano ze strony narzeczonego specjalnym zadatkiem (arra sponsalicia). Jeśli narzeczony nie
spełnił obietnicy, zadatek przepadał na rzecz kobiety. Jeśli ona nie dotrzymała obietnicy, to musiała
zwrócić zadatek w poczwórnej wysokości, a od roku 472 – w podwójnej.

Zawarcie małżeństwa

Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Nie było potrzeby udziału
przedstawicieli władz państwowych, ani reprezentantów kultu religijnego. Nie prowadzono rejestrów
zawartych małżeństw.
Najbardziej istotnym wymogiem powstania związku małżeńskiego była zgodna wola stron – consensus.
Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.
Pełnoprawne małżeństwo rzymskie to iustum matrimonium. Taki rodzaj związku dostępny był tylko
dla obywateli i wymagał

conubium

– zdolności dwojga osób do zawarcia między sobą iustum

matrimonium. Conubium straciło na znaczeniu po 212 r. (C. Antoniniana).
Dalszymi wymogami były:
a) dojrzałość stron (wiek) K – 12 lat, M – 14 lat;
b) zgoda zwierzchnika familijnego na zawarcie związku – tylko u osób alieni iuris.

Przeszkodami były:
a) choroba umysłowa, chyba że małżeństwo zostało zawarte przed chorobą, to związek trwał nadal;

b) pokrewieństwo – w linii prostej przeszkoda istniała zawsze, w linii bocznej początkowo do 6
stopnia – później do 3 stopnia;

c) powinowactwo i adopcja.
W prawie cesarskim istniał zakaz zawierania małżeństw urzędników prowincjonalnych z

mieszkankami tych samych prowincji, w których urzędnicy sprawowali funkcje, oraz zakaz zawierania
małżeństw przez żołnierzy – aby zachować dyscyplinę ( I i II w.).

Wejście żony pod władzę męża.

Conventio in manum – włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę (manus),
dokonywało się trzema sposobami:

a) Confarreatio – był to akt sakralny, dokonywany wobec 2 najwyższych kapłanów (pontifex
maximus i flamen dialis) i w obecności 10 świadków. Akt ten był dostępny najprawdopodobniej
tylko dla patrycjuszy. W praktyce były to uroczyste zaślubiny i wejście pod władzę równocześnie.
b) Coëmptio – dokonywała się przy zastosowaniu mancypacji (w obecności min. 5 świadków).
Zwierzchnik familijny kobiety (jeśli była osobą sui iuris – za przyzwoleniem opiekuna) odstępował
mężowi władzę agnacyjną za symboliczną opłatą – matrimonii causa.
c) Usus – wejście żony pod władzę męża z samego prawa, po jednorocznym, nieprzerwanym
pobycie żony w domu męża. W przypadku nieobecności żony przez trzy po sobie następujące noce,
skutek ten nie następował.

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami.

Wzajemne stosunki między małżonkami, zwłaszcza majątkowe, zależały od tego, czy żona

znajdowała się pod władzą męża, czy też nie.
Między małżonkami istniał zawsze obowiązek wzajemnego szacunku. Żona winna zamieszkać razem z
mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami. Powinna też dochowywać mu wierności.
Pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego zawiązywała się więź zwana powinowactwem
(była to przeszkoda do zawarcia związku małżeńskiego).

CUM MANU
Żona zajmowała honorowe miejsce u boku męża. Jednak pod względem prawnym kobiety były
upośledzone w stosunku do mężczyzn. W małżeństwie cum manu, kobieta będąc dotąd osobą sui iuris
spadała do roli osoby alieni iuris. Żona (w cum manu) nosiła zaszczytne miano mater familias i była
panią domu (domina). Mąż nie mógł jej sprzedać trans Tiberim czy też mancipium. Jeśli żona zawiniła,
sądzono ją przy udziale sądu domowego (iudicium domesticum).
Przy dziedziczeniu żona zajmowała stanowisko agnacyjnej córki (filiae loco), a jeżeli jej zwierzchnikiem
był teść – agnacyjnej wnuczki. W pierwszym przypadku żona dziedziczyła na równi ze swoimi dziećmi,
będąc dla nich agnacyjną siostrą.
W cum manu żona, będąc osobą alieni iuris nie miała żadnych uprawnień (zdolności) majątkowych.
Przez samo conventio in manum cały jej majątek przechodził na męża. Mąż ponosił ciężary małżeńskie
→ onera matrimonii.

SINE MANU
Było to małżeństwo bez

conventio in manum

. Jeśli żona byłą osobą alieni iuris, to pozostawała nadal

pod władzą swojego zwierzchnika familijnego, a jeśli była osobą sui iuris – pozostawała nią nadal. W
tego rodzaju małżeństwie żona mogła swobodnie zerwać małżeństwo (na równi z mężem). Żona
podlegała także władzy męża, ale nie była to manus (władza zwierzchnia) – mąż decydował o istotnych
sprawach rodziny.
Istniała samodzielność majątkowa żony i rozdzielność majątkowa. Jeśli żona była osobą sui iuris
zachowywała nadal swój odrębny majątek jako tzw. majątek parafernalny. Jeżeli żona byłą osobą
alieni iuris, zachowywała swoje prawa majątkowe w familii ojca. Onera matrimonii ponosił
mąż.Pomiędzy małżonkami istniał zakaz dokonywania darowizn.

Posag – rodzaje ustanowienia i sposoby.

Posag (dos) – majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa. Posag
służył przede wszystkim do tego, aby ulżyć mężowi w ponoszeniu onera matrimonii. Miał zabezpieczać
trwałość małżeństwa.

W zależności od źródła jego pochodzenia wyróżniamy:
- dos profecticia – ustanawiał go przede wszystkim zwierzchnik agnacyjny kobiety, jej ojciec czy

dziadek ojczysty.

- dos adventicia – pochodzący z innego źródła. Mógł pochodzić od kogokolwiek (nawet od żony).
Przedmiotem posagu mogło być wszystko co przedstawiało wartość majątkową.

Posag można było ustanowić przed, przy zawarciu małżeństwa a nawet w czasie jego trwania. Istniało
kilka sposobów jego ustanowienia:

-

dotis datio – realne przysporzenie wartości majątkowych, był to najbezpieczniejszy sposób
ustanawiania posagu

-

dotis dictio – jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu, dostępne tylko dla
niektórych osób

-

dotis promissio – była to czynność dwustronna, przyrzeczenie złożone i przyjęte w formie
ogólnej stypulacji

-

pollicitatio dotis – nieformalne przyrzeczenie posagu w prawie poklasycznym.

Mąż stając się właścicielem rzeczy posagowych mógł nimi swobodnie dysponować. Początkowo mąż

nie był zobowiązany do zwrotu posagu. Po śmierci męża żona dziedziczyła posag w kręgu sui heredes.

W najdawniejszym okresie w wypadku rozwiązania małżeństwa przez rozwód lub przedwczesną

śmierć żony, zwrot posagu był jedynie moralnym obowiązkiem męża. Od początku III w. p.n.e. zaczęto
zobowiązywać męża do zwrotu posagu w drodze stypulacji (actio ex stipulatu). Pod koniec republiki, w
wypadku braku stypulacji, pretor zaczął udzielać przeciw mężowi skargi zwanej actio rei uxoriae. Było
to powództwo dobrej wiary. Mąż pozwany tą skargą miał prawo retencji, tj. prawo zatrzymania pewnych
części majątku. Nie był on zobowiązany do natychmiastowego zwrotu posagu. Rzeczy zamienne mógł
zwrócić w 3 rocznych ratach, inne przedmioty musiał zwrócić natychmiast.

Ustanie małżeństwa.

Mimo, ze Rzymianie traktowali małżeństwo jako związek trwały, to jednak była możliwość jego
rozwiązania.
Najważniejszą i najbardziej naturalną przyczyną rozwiązania małżeństwa była
śmierć jednego z małżonków.
Poza tym związek wygasał przy długotrwałym zaginięciu jednego z małżonków (np. 5 lat w prawie
poklasycznym).
Rozpad małżeństwa powodowało również capitis deminutio maxima – utrata wolności (iustum
matrimonium → contubernium) oraz
capitis deminutio media – utrata obywatelstwa i
conubium (iustum matrimonium → matrimonium iuris gentium).
Z woli stron kres małżeństwu kładł rozpad affectio maritalis (woli pozostania w związku mającym
charakter małżeństwa) jako niezbędnego wymogu jego istnienia.
Rozpad taki następował w wyniku rozwodu. Była to czynność prywatna. Istniały dwa rodzaje
rozwodów:
divortium – rozejście się za porozumieniem obu małżonków;
repudium – jednostronne odtrącenie drugiego małżonka. Przy repudium w małżeństwie cum manu
uprawnienie to miał tylko mąż, w sine manu – obydwie strony były uprawnione.
Formą takiego odtrącenia (przy repudium) było
a) oświadczenie woli przesłane drugiej stronie przez posłańca;
b) w prawie poklasycznym – przez list rozwodowy (libellus repudii).
Zerwać związek małżeński mógł również zwierzchnik familijny jednego z małżonków (przede
wszystkim w małżeństwie sine manu).
Jeżeli dokonano rozwodu, a związek był związkiem cum manu, kobieta mogła żądać od byłego męża
zniesienia manus. Dokonywało się to przez osobny akt prawny: confarreatio → difarreatio; coëmptio i
usus → remancipatio.

Konkubinat.

Konkubinat (concubinatus) był to trwały związek dwóch wolnych osób, zawiązany i utrzymywany
celowo jako związek pozamałżeński, bez

affectio maritalis

– bez woli nadania temu związkowi

charakteru związku małżeńskiego. Taka forma współżycia rozpowszechniła się w okresie pryncypatu –
za cesarza Augusta.Konkubina nie była żoną (brakowało tzw. honor matrimonii). Dzieci zrodzone w
takim związku uchodziły za dzieci pozamałżeńskie (liberi naturales) i dzieliły stan matki. Nie miały
także prawa do majątku ojca. W konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami.
Konstantyn Wielki w konstytucji z 326 r. wprowadził zasadę niedopuszczalności konkubinatu obok
istniejącego małżeństwa. W prawie justyniańskim konkubinat został usankcjonowany jako niższa forma
małżeństwa.
Concubinatus nie można mylić z contubernium – pożycie mężczyzny z kobietą, z których jedno jest
niewolnikiem.

POWSTANIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych jej członków familii, podległość
była równoznaczna z przynależnością do familii.
Nad dziećmi ojciec sprawował patria potestas, ale władza ta dotyczyła tylko potomstwa, które znalazło
się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa rzymskiego. Ojciec nabywał

patria potestas

nad

dziećmi zrodzonymi tylko z

iustum matrimonium

. W praktyce dla ustalenia, czy dziecko urodziło się w

iustum matrimonium stosowano dwa domniemania:

-

określało minimalny i maksymalny czas trwania ciąży – dziecko pochodziło z małżeństwa, jeśli
urodziło się nie wcześniej niż 182 dni po jego zawarciu i nie później niż 300 dni po jego
rozwiązaniu

-

zakładało, iż ojcem dziecka jest mąż matki.

Kolejnym sposobem wejścia pod władzę ojcowską było adopcja. Było to przede wszystkim przybranie
dziecka, włączenie go do nowej familii agnacyjnej. Istniał wymóg, aby adoptujący był starszy od
adoptowanego o co najmniej „pełną dojrzałość”. Adopcja dokonywana byłą w dwojaki sposób:

-

arogacja (adrogatio) – przyjmowano do familii osobę

sui iuris

; przyjęta osoba automatycznie

spadała do roli osoby alieni iuris, tracąc cały swój majątek oraz zdolność majątkową na rzecz
adrogującego; dokonywało się to na zgromadzeniach ludowych, a w dalszym okresie – przez
reskrypt cesarski

-

adopcja właściwa – przyjęcie do familii osoby

alieni iuris

; adoptowany pozostawał nadal

osobą alieni iuris; celem tej czynności było zwolnienie z dotychczasowej władzy ojcowskiej i
wprowadzenie go pod nową władzę.

Ostatnim sposobem wejścia pod patria potetas była legitymacja (legitimatio) – nadanie dzieciom
urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie – legitimi.

ZGAŚNIĘCIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władza ojcowska była władzą dożywotnią i dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Gasła zatem przez
śmierć pater familias oraz przez jego capitis deminutio maxima i media.

Innymi przypadkami zgaśnięcia władzy ojca bez jego woli były wyjątkowe:

-

przez osiągnięcie wysokich stanowisk kościelnych (w prawie klasycznym)

-

za karę – np. w przypadku porzucenia dziecka

Z woli samego ojca władza jego kończyła się w razie zmiany przynależności familijnej i związanej z nią
capitis deminutio minima -> np. w przypadku arogacji (ojciec spadał do roli osoby alieni iuris i wchodził
pod władzę arogującego). Władza gasła także przy oddaniu dziecka w adopcję lub małżeństwo.
Pater familias mógł także każdą osobę znajdującą się pod jego władzą zwolnić z podległości tejże
władzy a zarazem wyłączyć ją z dotychczasowej familii agnacyjnej – była to emancypacja.

Treść władzy ojcowskiej.

Patria potestas była władzą dożywotnią, dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Zakres jej był nieomal
nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci (ius vitae necisque) nad osobami
podlegającymi jego władzy.
Ojciec przede wszystkim decydował, o tym czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma podlegać jego
władzy. Był on zobowiązany do zabicia każdego dziecka kalekiego, które nie przypominało człowieka.
Mógł dokonywać adopcji i adrogacji oraz emancypacji.
Wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa dzieci, a w pewnych okolicznościach mógł je nawet rozwiązać.
Mógł również sprzedać swoje dziecko (ius vendendi). Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło
szkodę w cudzym majątku, w celu odpracowania jej (odpowiedzialność noksalna).
Prawo przyznawało także ojcu środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób trzecich
(powództwo windykacyjne i interdykty pretorskie).
Pater familias sprawował władzę nad całym majątkiem. Nadawał peculium profecticium.

Peculium.

Peculium stanowiła wydzielona przez zwierzchnika familijnego część majątku i powierzona w odrębny
zarząd zarówno niewolnika jak i syna pozostającego pod władzą

pater familias

.

Właścicielem takiego „pekulium ojcowskiego” (peculium profecticium) pozostawał nadal ojciec, który
mógł w każdej chwili je zlikwidować. Zarządca peculium nie mógł go umniejszać. Korzyści były
obopólne: ojciec rozszerzał możliwości nabywcze familii (syn mógł nabywać do peculium), a syn
korzystał z dochodów wypracowanych z peculium.

Istniały inne rodzaje peculium:
-peculium castrense – stanowiło to co żołnierzowi darowali rodzice lub krewni albo to co nabył będąc w
wojsku. Za pryncypatu peculium „obozowe” stanowiło własność żołnierza – było jego odrębnym
majątkiem -> miało to przyciągnąć do zawodowej służby wojskowej

-peculium quasi castrense – stanowiły nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchowej.

Opieka (tutela).

W prawie rzymskim instytucji opieki podlegały te osoby sui iuris, które z rozmaitych przyczyn nie
miały, całkowicie lub częściowo, zdolności do czynności prawnych. Były to w szczególności: zupełne
sieroty, półsieroty bez ojca, osoby wyzwolone i emancypowane – do 25 roku życia, oraz kobiety nie
podlegające władzy ojca czy męża, nawet po przekroczeniu 25 roku życia. U osób alieni iuris opiekę
sprawował ojciec lub mąż.
Opieka nad niedojrzałymi – tutela impuberum – sprawowana była nad dziećmi i niedojrzałymi do 12
lat lub 14. Istniały trzy sposoby powoływania opiekuna (tutor):
- Tutela legitima – opieka ustawowa – do sprawowania opieki byli powoływani najbliżsi agnaci, a w ich
braku – gentylowie, jako członkowie rodu
- Tutela testamentaria – opiekun był powoływany w testamencie
- Tutela dativa – opiekun był powoływany na zarządzenie władzy, wtedy gdy nie było w ogóle opiekuna
ustawowego lub testamentowego. Opiekun mianowany przez urzędnika nie mógł przenieść tej funkcji na
kogoś innego, ani jej odrzucić.
Opieka nad niedojrzałymi miała zastąpić władzę ojcowską. Opiekun sprawował władzę nad majątkiem
pupila, ale nie mógł dokonywać darowizn z jego majątku, ani umniejszać tego majątku.

Dla ochrony interesów pupila wprowadzono rozmaite środki ochrony:

-

Accusatio suspecti tutoris – było to „powództwo popularne”, służyło do usunięcia opiekuna,
który nadużył zaufania

-

Actio rationibus distrahendis – „powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków”, pupil po
zakończeniu opieki dochodził 2x wartości tego, co opiekun sprzeniewierzył rozmyślnie z jego
majątku

-

Actio tutelae – za pomocą tego powództwa pupil, po dojściu do dojrzałości, domagał się od
tutora rozliczenia ze sprawowania opieki

Opieka nad kobietami tutela mulierum

– uzasadniana była ich bezradnością, lekkomyślnością oraz naturalną słabością i nieznajomością

spraw sądowych. W tego rodzaju opiece tutor najczęściej powoływany był w testamencie – z
możliwością jego wyboru (tutoris optio).
Formalną likwidację opieki nad kobietami rozpoczął cesarz August znosząc najpierw opiekę nad
kobietami wielodzietnymi, mającymi tzw. ius liberorum. U kobiet wolnourodzonych wystarczyło troje
dzieci, u wyzwolenic – czworo.

Kuratela.

Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone podlegały
kurateli (cura) bądź opiece (tutela). Kurateli podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy
(cura prodigi).
Zarząd majątku osoby umysłowo chorej (furiosus) przypadał wg Ustawy XII Tablic najbliższym
agnatom, a w ich braku – gentylom. Obok kurateli ustawowej istniała kuratela z nominacji urzędnika –
cura dativa. Powołanie kuratora w testamencie nie miało stanowczego znaczenia. Cura furiosi gasła z
chwilą wyzdrowienia obłąkanego.
Kuratela nad marnotrawcami (prodigus) spełniała te same cele co cura furiosi. Kurator był
powoływany analogicznie.

Istniał również specyficzny rodzaj kurateli – cura minorum – służyła ona ochronie osób formalnie

dojrzałych, ale poniżej 25 roku życia. Tutaj kurator był ustanawiany przez urzędnika.

Inne przypadki kurateli:
- kurator majątku dłużnika – curator bonorum

- kurator dziecka poczętego, ale jeszcze nie urodzonego – curator vendri datus.