Prawo rzymskie :
1)Prawo rzeczowe
a)definicja prawa rzeczowego :

• prawo rzeczowe z podmiotowego punktu widzenia - uprawnienie człowieka do rzeczy

• prawo rzeczowe z przedmiotowego punktu widzenia - dział prawa zajmujący się

bezpośrednim stosunkiem człowieka do rzeczy

b)pojęcie rzeczy :

• res (rzecz) - sfera samoistnych przedmiotów zmysłowych ,będących dla człowieka

dostępne , mogące być przez niego wykorzystane gospodarczo i mające wartość
majątkową

c)podział rzeczy :

• res mancipi i res nec mancipi :

o

res mancipi - rzeczy nad którymi władztwo mogło być przenoszone
początkowo tylko w drodze czynności prawnej zwanej uchwyconiem ręką
(mancipatio) lub publicznego odstąpienia przed pretorem (in iure cessio) :

ƒ nieruchomości italskie
ƒ niewolnicy
ƒ zwierzęta pociągowe i juczne
ƒ służebności gruntowe wiejskie

o

res nec mancipi - rzeczy nad którymi władztwo mogło być przeniesione bez
mancipatio

• res mobliles i res immobiles :

o

rzeczy ruchome (res mobiles) - rzeczy ,które mogą być przenoszone bez
zmiany ich istoty

o

rzeczy nieruchome (res immobiles) - grunty i wszystko to ,co zostało z nimi na
trwałe związane

• rzeczy materialne i niematerialne :

o

rzeczy materialne (res corporales) - rzeczy ,które można dotknąć

o

rzeczy niematerialne (res incorporales) - rzeczy ,których nie można dotknąć
(zobowiązanie , spadek ,użytkowanie)

• rzeczy pojedyńcze ,złożone i zbiorowe :

o

rzeczy pojedyńcze - te ,które stanowiły jednorodną ,naturalność całość (belka ,
cegła)

o

rzeczy złożone - te ,które składały się ze złączonych ze sobą rzeczy
pojedyńczych i stanowiły pewną całość (dom ,okręt)

o

rzeczy zbiorowe - rzeczy oznaczone wspólną nazwą ,w których poszczególne
rzezcy zachowywały swe indywidualne istnienie i stanowiły odrębne
przedmioty prawa (biblioteka)

• rzeczy indywidualnie oznaczone i gatunkowo oznaczone :

o

rzeczy indywidualnie oznaczone - określone według cech indywidualnych
(niewolnik Stichus) - rzeczy będące niezamienne

o

rzeczy gatunkowo oznaczone - określone za pomocą liczby ,wagi i miary (te
rzeczy są zamienne)

• res in patrimonio i res extra patrimonium :

o

res in patrimonio - rzeczy znajdujące się w majątku osób prywtnych

o

res extra patrimonium - rzeczy ze swojej natury wyjęte z majątku osób i z
normalnego obrotu prawnego :

ƒ wyjęte z majątku według "prawa boskiego" :

• rzeczy poświęcone kultowi religijnemu (świątynie)

• rzeczy poświęcone kultowi zmarłych (cmentarze)

• rzeczy oddane pod opiekę bogów (mury miasta Rzymu ,znaki

graniczne)

ƒ wyjęte z majątku według "prawa ludzkiego" :

• rzeczy służące publicznemu pożytkowi (powietrze ,woda)

• rzeczy należące do państwa rzymskiego lub innych osób

prawnych i przeznaczone do użytku publicznego (ulice ,drogi)

• rzeczy podzielne i niepodzielne :

o

rzeczy niepodzielne - rzeczy ,których nie można podzielić na części fizyczne
bez uszczerbku dla ich istoty i wartości (niewolnicy ,zwierzęta)

o

rzeczy podzielne - rzeczy ,które można podzielić na części fizyczne bez
uszczerbku dla ich istoty i wartości

• rzeczy główne i podrzędne :

o

rzeczy podrzędne - samoistne przedmioty zmysłowe związane gospodarczo z
inną rzeczą

o

rzeczy główne - rzeczy odgrywające rolę nadrzędną w stosunku do innych
rzeczy (zamek i klucz do niego)

• pożytki - płody naturalne ,pobierane w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej

rzeczy przynoszących pożytki (pożytki połączone z rzeczą macierzystą były jej
częścią składową ,osobnymi rzeczami stawały się dopiero z chwilą odłączenia)

d)postacie bezpośrednego stosunku człowieka do rzeczy :

• faktyczne władanie nad rzeczą :

o

dzierżenie - fizyczne władanie rzeczą (corpus)

o

posiadanie - fizyczne władanie rzeczą (corpus) i wola wykonywania tego
władztwa dla siebie (animus)

e)faktyczne władztwo nad rzeczą :

• rodzaje posiadania :

o

posiadanie interdyktalne ,cywilne i naturalne :

ƒ posiadanie interdyktalne - posiadanie składające się z corpus i animus ,

chonione przez interdykty pretorskie

ƒ posiadanie cywilne - posiadanie składające się z corpus i animus ,

oparte na tytule prawnym (kupno ,darowizna) i prowadzące do nabycia
własności przez zasiedzenie

ƒ posiadanie naturalne - dzierżenie (tylko corpus)

o

posiadanie zgodne i niezgodne z tytułem prawnym :

ƒ posiadanie zgodne z tytułem prawnym - nabyte w sposób legalny
ƒ posiadanie niezgodne z tytułem prawnym - nabyte w sposób nielegalny

o

posiadanie w dobrej i złej wierze :

ƒ posiadanie w dobrej wierze (bonae fidei) - posiadanie w

przeświadczeniu ,że jest to zgodne z tytułem prawnym

ƒ posiadanie w złej wierze (malae fidei) - posiadanie w przeświadczeniu ,

że nie jest to zgodne z tytułem prawnym

o

posiadanie wadliwe i niewadliwe :

ƒ posiadanie wadliwe - posiadanie uzyskane przy użyciu siły albo

potajemnie ,albo przez niewywiązanie się z obowiązku prekarzysty

ƒ posiadanie niewadliwe - posiadanie nabyte w odwrotny sposób niż

posiadanie wadliwe

• nabycie posiadania :

o

dla nabycia posiadania niezbędne jest ,aby zaczęły istnieć corpus i animus

o

sposoby nabycia posiadania :

ƒ nabycie posiadania rzeczy ruchomej - konieczne było rzeczywiste

zawładnięcie nią ,uchwycenie jej bądź uzyskanie fizycznej kontroli nad
nią

ƒ nabycie posiadania rzeczy nieruchomej - konieczne było wkroczenie

na grunt i dokonanie tam czynności świadzczącej o uzyskaniu
fizycznego władztwa (np. oboranie gruntu)

ƒ nabycie posiadania przez uzyskanie corpus bez wsółdziałania

poprzedniego posiadacza (jednoczesne nabycie animus i corpus) -
równoznaczne z wyrażeniem woli wykonywania nabytego władztwa
fizycznego dla siebie

ƒ nabycie posiadania przez uzyskanie corpus przy współdziałaniu

poprzedniego posiadacza (nabycie corpus ,o nabyciu animus
decydoweł charater czyności prawnej) :

• na rzeczy ruchomej - wystarczało wniesienie rzeczy do domu

osoby mającej nabyć corpus

• na rzeczy nieruchomej - wystarczało wkroczenie w obecności

poprzedniego posiadacza na grunt

ƒ nabycie posiadania osobiście - jednoczesne nabycie corpus i animus ;

animus można było nabyć tylko osobiście ,ale istniały od tego wyjątki :

• nabycie animus przez ojca rodziny za pośrednictwem osób

wolnych ,podległych jego władzy oraz niewolników

• nabycie animus za pośrednictwem zarządców majątku ,

opiekunów ,kuratorów i przedstawicieli ciał zbiorów

ƒ nabycie posiadania za pośrednictwem innej osoby - można było nabyć

tylko corpus

ƒ nabycie posiadanie przez samo nabycie animus ,bez zmiany corpus :

• constitutum possessorium - posiadacz przez zmianę

obiektywnego charakteru posiadania tracił animus i wskutek
tego stawał się dzierżycielem ,a inna osba przez nabycie animus
stawała się posiadaczem (np. właściciel posiadacz ,który
sprzedał swój dom z zastrzeżeniem ,że będzie w nim nadal
mieszkał jako lokator)

• brevi manu traditio - dotychczasowy dzierżyciel przez zmianę

obiektywnego charakteru posiadania nabywał animus i stawał
się posiadaczem (np. depozytariusz ,który nabył od deponenta
rzecz daną mu przez tego ostatniego na przechowanie)

o

możliwości nabycia posiadania :

ƒ corpore alieno
ƒ animo suo
ƒ corpore et animo alieno

• utrata posiadania :

o

utrata posiadała następowała ,gdy chodziaż jeden z elementów posiadania
przestał istnieć (ale przyjęto zasadę ,że przejściowa utrata corpus nie pociąga
za sobą utraty posiadania)

o

utrata animus następowała przez ustanier woli sprawowania fizycznego
władztwa nad rzeczą dla siebie ,połączone najczęściej najczęściej z utratą
corpus

o

posiadanie gasło z chwilą śmierci posiadacza ,utracenia przez niego stanu
człowieka wolnego ,gdy rzecz będąca w czyimś posiadaniu została wyłączona
z obrotu lub uległa zniszczeniu

• ochrona posiadania - ochrona posesoryjna :

o

przysługuje właścicielowi rzeczy ,posiadaczowi w dobrej i złej wierze ,
niektórym dzierżycielom :wierzycielowi zastawnemu ,prekarzyście ,
depozytariuszowi ,emfiteucie i superficjuszowi

o

środki ochrony posesoryjnej - interdykty pretorskie - miały na celu :

ƒ utrzymanie istniejącego posiadania :

• interdictum uti possidetis - chronił niewadliwe posiadanie

nieruchomości istniejące w chwili wydania interdyktu ;
skierowany był do obu stron ;zabraniał naruszania istniejącego
stanu faktycznego

• interdictum utrubi - chronił niewadliwe posiadanie ruchomości

,istniejące przez dłuższy okres ostatniego roku przed wydaniem
interdyktu ;skierowany do obu stron

ƒ przywrócenie utraconego posiadania :

• unde vi - służył niewadliwemu posiadaczowi do odzyskania

posiadania ,z którego został wyzuty przy użyciu siły ;działał
przez rok od wyzucia ,jeśli nastąpiło ono przy użyciu broni był
bezterminowy

• de clandestina possessione - dotyczył przywrócenia posiadania

,którego ktoś został pozbawiony w sposób potajemny

• de precario - służył do odzyskania posiadania w wypadku

niedopełnienia przez prekarzystę obowiazku zwrotu otrzymanej
przezeń rzeczy

o

w prawie justyniańskim posiadanie było chronione w drodze sądowej za
pomocą actiones extraordinariae w postępowaniu sumarycznym (w skróconym
procesie kognicyjnym)

f)prawne władztwo nad rzeczą :

• prawo własności - pełne prawne władztwo nad rzeczą :

o

własność i jej rodzaje :

ƒ okres republiki - władztwo nad rzeczą uznane przez prawo cywilne

(proprietas)

ƒ okres prawa klasycznego :

• własność kwirylna - chroniona przez prawo cywilne

przysługująca tylko obywatelom rzymskim

• własność bonitarna - chroniona przez prawo pretorskie

(chroniła interesy osób ,które nabyły do swego majątku prawa
bez zachowania formalności prawa cywilnego ;pretor
umożliwiał takim osonom wykonywania pełnego władztwa nad
rzeczą przez okres niezbędny do uzyskania własności
kwirytarnej na podstawie posiadania ,czyli przez zasiedzenie)

• własność cudzoziemców mającycj ius commercii była

chroniona przez pretora za pomocą actiones utiles

• grunty prowincjonalne stanowiły własność państwa i osobom

prywatnym przysługiwało tylko posiadanie i użytkowanie (byli
chronieni za pomocą actiones utiles)

ƒ konstytucje Antoniana z 212 - zniesienie różnicy własności peregrynów

i własności obywateli rzymskich

o

współwłasność - jeżeli prawa własności przypadały kilku osobom :

ƒ rodzaje współwłasności :

• współwłasność przypadkowa - powstawała niezależnie od woli

współwłaścicieli (stosunki z niby kontraktu)

• współwłasność przez odpowiednie oświadczenie woli (stosunki

z kontraktu)

ƒ z chwilią powstania współwłasności następował jej podział na części

idealne

ƒ współwłaściciel mógł doprowadzić do likiwdacji współwłasności za

pomocą odpowiedniej skargi działowej

o

nabycie własności :

ƒ sposoby nabycia ze względu na stosowane prawo :

• nabycie własności według prawa cywilnego
• nabycie własności według ius gentium

• nabycie własności na podstawie prawa naturalnego

ƒ sposoby nabycia własności ze względu na jej pochodzenie :

• pochodne - nabycie własności od poprzedniego właściciela :

o

z porozumieniem z poprzednim właścicielem :

ƒ czynność prawna uchwycania ręką (mancipatio)

- uroczysta czynność kupna za gotówkę ,w
obecności obu stron i 5 świadków oraz osoby
trzymającej wagę ,na której odważano spiż
będący miernikiem wartości ;rzecz nabywana lub
jej symbol musiała znajdować się na miejscu ;
była sposobem nabycia własności kwirytalnej ;
ewikcja -jeśli jakaś osoba występowała przeciw
nabywcy jako prawy właściciel ze skargą o
wydanie rzeczy ,nabywca powinien był
powiadomić o tym natychmiast sprzedającego ,a
ten powinien był wstąpić proces i bronić rzeczy
dla nabywcy ;jeżeli sprzedawca przegrał proces
albo nie wstąpił w niego ,kupujący mógł się
domagać od niego dwukrotności ceny wartości
rzeczy

ƒ odstąpienie przed pretorem - sposób nabycia

własności kwirylnej za pomocą pozornego
procesu windykacyjnego ;mógł być stosowany
tylko przez obywateli rzymskich mających
zdolność procesową ;pozbywający i nabywca
udawali się do pretora miejskiego i tam nabywca
wypowiadał uroczystą formułkę legisakcyjnego
procesu o władztwo nad rzeczą ,pozbywający nie
wygłaszał formułki zaprzeczenia wskutek czego
przegrywał proces ,a pretor przyznawał rzecz
powodowi

ƒ wręczenie rzeczy (traditio) - nieformalny sposób

nabycia własności kwirytalnej na res nec
mancipi na podstawie ius gentium ,polegającym
na wręczeniu rzeczy i połączonym ze zgodną
wolą przeniesienia własności ,uzasadnioną celem
uznanym przez prawo

o

bez porozumienia z poprzednim właścicielem :

ƒ przydział przez pańśtwo działek gruntu na

ziemiech zdobytych

ƒ sprzedaż łupów wojennych przez państwo w

drodze licytacji

ƒ przysądzenie w procesach działowych
ƒ zapis windykacyjny

• pierwotne - nabycie własności rzeczy nie mającej poprzedniego

właściciela lub niezależnie od praw poprzedniego właściciela :

o

zawłaszczenie - nabycie własności przez zawładniecie
rzeczą nie mającą właściciela (dzikie zwierzęta)

o

znalezienie skarbu - tak jak zawłaszczenie ,z tym że
jeżeli skarb został znaleziony na cudzej nieruchomości
znalazca musiał oddać połowę skarbu właścicielowi
gruntu

o

przyłączenie - różne przypadki nabycia własności rzeczy
poprzez przyłączenie jej do rzeczy głównej w ten
sposób, że wchodzi ona w skład rzecz głównej :

ƒ przyłączenie nieruchomośi do nieruchomości
ƒ przyłączenie ruchomości do ruchomości - jeżeli

przyłączenie nie było trwałe uważano ,że
następowało jedynie czasowe zawieszenie praw
poprzedniego właściciela (przysługiwała mu
skarga windykacyjna)

ƒ przyłączenie ruchomości do nieruchomości
ƒ połączenie rzeczy równorzędnych - jeżeli

wskutek takiego połączenia nastąpiło połączenie
się substancji rzeczy następowała
współwłasność, jeżeli nie następowało
połączenie substancji rzeczy stan prawny zależał
od właścicieli (współwłasność lub rozdzielenie
rzeczy i własności)

o

przerobienie - wytworzenie nowej rzeczy z cudzego
surowca :

ƒ jeżeli dana rzecz nie da się przywrócić do

poprzedniego stanu jej własność przyznawano
właścicielowi surowca

ƒ jeżeli dana rzecz da się przywrócić do

poprzedniego stanu jej własność przyznawano
przetwórcy ,który zobowiązany był zapłacić za
surowiec

o

nabycie owoców - następowało dla właściciela rzeczy
macierzystej ,posiadacza w dobrej wierze i dzierżawcy
wieczystego z chwilą odłączenia owoców od tej rzeczy

o

zasiedzenie - nabycie własności wskutek
nieprzerwanego posiadania rzeczy przez określony czas,
w warunkach wymaganych przez prawo :

ƒ ustawa XII tablic :

• nabycie władztwa nad rzeczą na

podstawie używania jej przez określony
czas jeżeli nie została uzyskana przy

użyciu siły lub ukradziona (ruchomości -
1 rok ,nieruchomości - 2 lata)

• grunty prowincjonalne - jeżeli aktualny

posiadacz uzyskał posiadanie w sposób
uznany przez prawo i wykonywał je
przez 10 lat przeciwko niemu
następowało przedawnienie skarg

ƒ prawo klasyczne - do nabycia własności przez

zasiedzenie rzecz musi nadawać się do
zasiedzenia ,być posiadana nieprzerwalnie przez
określony czas ,przyczyna nabycia posiadania
musi być uznana przez prawo i posiadanie musi
być nabyte w dobrej wierze

ƒ prawo justyniańskie :

• zasiedzenie zwyczajne - zasiedzenie

ruchomości po 3 latach ,a nieruchomości
po 10 latach ;przy współdziałaniu
poprzedniego właściciela

• zasiedzenie nadzwyczajne - zasiedzenie

następowało po 30 latach zasiedzenia w
dobrej wierze nawet bez słusznego tytułu

o

utrata własności - następowała przez porzucenie rzeczy w wyraźnym zamiarze
wyzbycia się własności ,zniszczenie rzeczy ,wyłączenie jej z obrotu i przez
przeniesienie własności

o

ochrona własności :

ƒ skarga wydobywcza (windykacyjna) - o zwrot rzeczy ,przysługiwała

właścicielowi kwirytalnemu ,który utracił posiadanie rzeczy ;pozwany
nie miał obowiązku wdawania się w spór ,ale jeśli tego nie uczynił
musiał wydać rzecz rzecz powodowi ;przeprowadzenie dowodu
należało do powoda ;w procesie legisakcyjnym pozwany jeżeli przegrał
musiał zapłacić odszkodowanie powodowi ,ale uzyskiwał własność ad
rzeczą ,zaś w procesie kognicyjnym sędzia nakazywał mu zwrot rzeczy
powodowi

ƒ skarga negatoryjna - przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu dla

ochrony własności przed naruszeniem jej ;powód domagał się
stwierdzenia ,że do jego rzeczy pozwanemu nie przysługuje żadne
prawo oraz by pozwany dał poręczenie ,że nie będzie zakłucał
wykonywania prawa własności ;skarga obejmowała roszczenie o zwrot
korzyści

ƒ skarga publicjańska - skarga przysługująca właścicielowi bonitarnemu

lub posiadaczowi w dobrej wierze ,którzy utracili posiadanie rzeczy ;w
formułce skargi zawarta była fikcja - pretor polecał sędziemu ,by
traktował powoda tak ,jak gdyby ten nabył już kwirytalną własność
przez zasiedzenie ;dla właściciela skarga publicjańska była skuteczna
wobec wszystkich ,dla posiadacza w dobrej wierze przeciwko
posiadaczom znajdującym się w gorszej sytuacji prawnej ;skargą
publicjańską posługiwali się także właściciele kwirytarni gdyż była
wygodniejsza w użyciu

• prawa na rzeczy cudzej :

o

służebności - ustanowione na cudzej rzeczy w interesie określonego gruntu lub
określonej osoby prawa rzeczowe ,polegające na tym ,że właściciel rzeczy ,na
której te prawa zostały ustanowione ,musiał albo znosić wykonywanie
ograniczonego władztwa nad nią przez osobę uprawnioną albo powstrzymać
się od pewnych czynności wchodzących w skład pełnego prawnego władztwa
nad rzeczą (nie może istnieć służebność na słuzebności) :

ƒ rodzaje służebności :

• gruntowe -miały charakter wieczysty ,sprowadzały się do

stosunku między dwoma gruntami :gruntem służebnym i
panującym ,takim że grunt służebny miał przynosić gruntowi
panującemu pewną stałą korzyść gospodarczą :

o

wiejskie :

ƒ prawo przechodu
ƒ prawo przepędzania bydła
ƒ prawo drogi
ƒ prawo przeprowadzania wodociągu
ƒ prawo czerpania wody

o

miejskie :

ƒ prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada
ƒ prawo wpuszczenia belki w ścianę sąsiednią
ƒ prawo zabronienia wnoszenia budynku

sąsiedniego ponad pewną wysokość

• osobiste :

o

prawa cywilnego :

ƒ użytkowanie - najwyżej dożywatnie prawo

używania cudzej rzeczy i pobierania z niej
owoców bez naruszenia substancji rzeczy

ƒ używanie - najwyżej dożywotnie prawo

używania cudzej rzeczy bez naruszania jej
substancji

o

prawa pretorskiego :

ƒ habitatio - najwyżej dożywotnie prawo do

mieszkania w cudzym domu

ƒ operae servorum et animalium - najwyżej

dożywotnie prawo do korzystania z pracy
cudzych niewolników lub zwierząt

ƒ powstawanie służebności :

• bezposrednie ustaqnowienie ich na własnej rzeczy

• zastrzeżenie ich na rzeczach zbywalnych

ƒ sposoby ustanowienia służebności :

• według prawa cywilnego - czynność prawna uchwycenia ręką ,

odstąpienie przed pretorem ,przysądzenie ,zapis windykacyjny ,
nabycie z mocy prawa ,zasiedzenie

• według prawa pretorskiego - przez porozumienie stron ,

umocnione ustanowieniem kary umownej

• wedłuh prawa justyniana - przez przysądzenie ,przez zapis

windykacyjny ,z mocy prawa ,przez zasiedzanie ,przez
dopuszczenie do wykonywania służebności

ƒ wygaśnięcie służebności - z chwilą śmierci lub capitis deminutio

uprawnionego (jeżeli służebność osobista) ,gdy rzecz na której

przysługiwały uległa zniszczeniu lub zasadniczej przemianie ,gdy
uprawnienie do służebności i własność znalazły się w jednym ręku ,z
chwilą spełnienia warunku lub nadejścia terminu ,przez
niewykonywanie ich przez uprawnionego ,przez zrzeczenie się
służebności przez osobę uprawnioną

ƒ ochrona służebności :

• vindicatio servitutis - powodem jest osoba ,której przysługuje

służebność ,zaś pozwanym ten ,kto zaprzecza istnieniu
służebności lub uniemożliwia jej wykonanie ;powód domaga się
sądowego stwierdzenia ,że przysługuje mu służebność i żąda ,
aby pozwany dał poręczenie ,że w przyszłości nie bęzie
zakłócał wykonywania służebności

• interdykty pretorskie

o

zastaw umowny (hypotheca) - prawo na rzeczy dłużnika ,na podstawie którego
wierzyciel , w wypadku nieuiszczenia długu przez dłużnika ,mógł domagać się
wprowadzenia w posiadanie tej rzeczy ,a następnie sprzedać ją w celu
zaspokojenia swej wierzytelności :

ƒ kształtowanie się zastawu :

• stare prawo rzymskie - wierzytelność zabezipeczano przez

przeniesienie własności jakiejś rzeczy dłużnika za pomocą
mancipatio na wierzyciela z powierniczym zastrzeżeniem ,że
ten przeniesie własność tej rzeczy na dłużnika ,gdy otrzyma
swoją należność

• zastaw ręczny (pignus) - zastaw ,w którym wierzyciel

uzyskiwał dzierżenie ruchomości zastawionej ,a jednocześnie
zawierał porozumienie co do ewentualnego jej sprzdania przez
wierzyciela na pokrycie długu

ƒ ochrona zastawu umownego :

• interdykt salwiniański - skarga dla wierzyciela ,skuteczna

wobec wszystkich

ƒ powstanie zastawu umownego - początkowo powstawał na podstawie

pactum dołączonego do kontraktu dzierżawy ,później na podstawie
pactum dołączanego do jakiegokolwiek kontraktu głównego ,mógł
powstał z mocy ustawy lub na podstawie testamentu

ƒ egzekucja - zastaw umowny był niepodzielny ,wierzyciel po

wprowadzeniu w posiadanie rzeczy obciążonej hipoteką dokonywał jej
sprzedaży ,a z pozyskanych środków zaspokajał swój dług (reszte
pieniędzy musiał przekać właścicielow ,bądź kolejnym wierzycielom)

ƒ umowa antychryzy - umowa mówiąca o tym ,że owoce z rzeczy

zastawionej przypadały wierzycielowi na poczet odsetek

ƒ wygaśnięcie umowy zastawnej - gdy zabezpieczona przez nią

wierzytelność przestała istnieć ,gdy przedmiot zastawu uległ
całkowitemu zniszczeniu ,gdy wierzyciel dokonał sprzedaży rzeczy
zastawnej albo zrzekł się prawa zastawu lub stał się właścicielem
rzeczy zastawionej ,jeżeli wierzyciel przez określony czas wierzyciel
nie wniósł skargi przeciw posiadaczowi hipoteki przy zachowaniu
innych warunków zasiedzenia

o

dzierżawa wieczysta - dziedziczne i pozbywalne prawo do użytkowania
cudzego gruntu z obowiązkiem jego uprawy tak ,by nie ulegał on pogorszeniu ,

łacenia stałego czynszu rocznego w naturze lub pieniądzach i ponoszenia
wszystkich ciężarów publicznych :

ƒ wykształcieła się w wyniku stopienia emfiteuzy i ius in agro vectigali :

• emfiteuza - kontrakt długoterminowy lub dziedzicznej

dzierżawy gruntów cesarskich z obowiązkiem ich uprawy i
płacenia rocznego czynszu

• ius in agro vectigali - dzierżawa gruntów państwowych lub

miejskich , trwająca dopóki był uiszczony przez dzierżawcę lub
jego spadkobierców czynsz roczny

ƒ powstawała w drodze umowy lub testamentu
ƒ ochrona - emfiteuta był chroniony za pomocą interdyktów

posesoryjnych i przysługiwały mu wszystkie skargi służace do ochrony
własności

ƒ emfiteuta mógł sprzedać swoje prawo ,ale był zobowiązany

zawiadomić właściciela gruntu który miał prawo do pierwokupu i miał
obowiązek z w razie sprzedaży praw oddać 2 % ceny włascicielowi
gruntu

ƒ wygaśnięcie emfiteuzy - gasła wskutek odebrania gruntu przez

właściciela ,gdy emfiteuta przez 3 lata nie płacił czynszu lub podatków;
gdy emfiteuta pogarszał grunt lub naruszył przepis o sprzedaży
emfiteuzy ,wskutek zniszczenia gruntu ,wykonywania prawa
pierwokupu ,zerzeczenia się emfiteuzy oraz połączenia emfiteuzy i
własności w jednym ręku

o

prawo powierzchni (superficies) - dziedziczne i pozbywalne prawo do
używania budynku wniesionego na cudzym gruncie ,z obowiązkiem uiszczania
stałej rocznej opłaty (solarium) :

ƒ powstawała na podstawie umowy
ƒ superficjusz mógł swobodnie dysponować swoim prawem ,

przysługiwało mu powództwo rzeczowe

ƒ gasła w wypadku nieuiszczania opłaty przez czas określony w umowie,

przez porzucenie budynku oraz przez połączenie własności gruntu i
superficies w jednym ręku

2)Prawo zobowiązaniowe :
a)definicja zobowiązania :

• zobowiązanie według Instytucji Justyniana - zobowiązanie jest węzłem prawnym ,

przez który związani jesteśmy koniecznością świadczenia jakiejś rzeczy zgodnie z
prawami naszego państwa :

o

element długu - zobowiązanie do uiszczenia świadczenia

o

element odpowiedzialności - obowiązek wykonania świadczenia

• zobowiązanie naturalne - zobowiązanie przy którym dłużnik był dłużny ,ale nie był

odpowiedzialny

• zobowiązanie w prawie rzymskim - stosunek prawny między dwiema osobami ,

wierzycielem i dłużnikiem ,z których pierwszy miał prawo domagać się od drugiego
pewnego świadczenia mającego wartość majątkową ;stosunek ten był chroniony przez
prawo cywilne lub prawo pretorskie (z wyjątkiem zobowiązań naturalnych)

• rodzaje świadczeń :

o

dare - świadczenie polegające na przeniesieniu własności rzeczy czy też
ustanowieniu prawa na rzeczy cudzej

o

facere - świadczenie polegające na wykonaniu pewnych czynności

o

non facere - świadczenie polegające na powstrzymaniu się od pewnych
czynności

o

praestare - świadczenie polegające na uiszczeniu odszkodowania w
określonych wypadkach

b)geneza i źródła zobowiązań :

• zobowiązania powstają (wg Gaiusa) :

o

z kontraktu - umowy wyposażonej w zaskarżalność przez rzymskie prawo
cywilne

o

z deliktu - przestępstwa prawa prywatnego ,z którego wynika obowiązek
zapłacenia grzywny

o

z różnych innych rodzajów przyczyn

• zobowiązają powstają (wg Instytucji Justyniańskich) :

o

z kontraktu

o

z deliktu

o

z quasi kontraktu - ze stanów faktycznych ,z których wynikają takie same
skutki ,jak z zawarcia kontraktu

o

z quasi deliktu - ze stanów faktycznych ,z których wynikają takie same skutki,
jak z popełnienia deliktu

c)podmiot zobowiązań :

• zobowiązanie było stosunkiem prawnym między wierzycielem ,a dłużnikiem
• zobowiązania podzielne (w przypadku długów podzielnych) dzieliły się z mocy

prawa na poszczególnych wierzycieli lub dłużników

• zobowiązanie solidarne :

o

rodzaje :

• solidarność czynna - jeżeli każdemu wierzycielowi przysługiwało całe

świadczenie

• solidarność bierna - jeżeli każdy z dłużników odpowiadał za całość

długu

o

powstanie zobowiązań solidarnych :

• zgodnego oświadczenia woli w przepisanej formie pytania i

odpowiedzi (stypulacji)

• nieformalnego ,zgodnego oświadczenia woli stron przy kontraktach

dobrej wiary i kontrakcie pożyczki

• rozporządzenia ostatniej woli
• przez wspólne popełnienie deliktu lub quasi - deliktu ,jeżeli

poszkodowany wniósł skargę o odszkodowanie

• jeżeli było kilku dłużników zobowiązanych do świadczenia rzeczy

niepodzielnej (tylko solidarność bierna)

o

koniec zobowiązań solidarnych :

• z chwilą całkowitego uiszczenia świadczenia przez jednego z dłużnikó

solidarnych

• w przypadku przejęcia świadczenia przez jednego z wierzycieli

solidarnych

• w przypadku okoliczności ,które według prawa cywilnego powodują

umorzenie zobowiązania

• sposoby przejścia wierzytelności na inną osobę :

o

nowacja - umorzenie dotychczasowej wierzytelności i stworzenie nowej na
rzecz innej osoby

o

wierzyciel mógł ustanowić zastępce procesowego i polecić mu ściągnięcie
długu na własny rachunek

o

osoba kupująca spadek od spadkobiercy ,kupująca wierzytelność lub
otrzymująca wierzytelność w posagu albo spadku miała prawo ściągania
wierzytelności spadkowych w swoim imieniu za pomocą actiones utiles

d)przedmiot zobowiązania :

• przedmiotem zobowiązania była rzecz :

o

oznaczona indywidualnie - w przypadku przypadkowej utraty przez dłużnika
rzeczy indywidualnie oznaczonej dłużnik stawał się wolny od świadczenia

o

oznaczona gatunkowo - możliwość powstania obowiązku wykonania także
ubocznego świadczenia tzw.odsetek - wynikających albo z przepisów ustawy
albo z umowy (zakaz anatocyzmu - zakaz pobierania odsetek od odsetek)

• zobowiązania :

o

podzielne - przedmiotem zobowiązania było podzielne - mogło być spełniane
częściami bez zmiany istoty i wartości

o

niepodzielne - zobowiązania przy których świadczenie polegało na dare rzeczy
niepodzielnej oraz tych przy których świadczenie polegało na facere

o

alternatywne - przedmiotem było kilka świadczeń ,a dłużnik uwalniał się od
zobowiązania wykonując jedno z nich

o

upoważnienie przemienne - przedmiotem zobowiązania było jedno
świadczenie ,ale dłużnik był upoważniony do ewentualnego zastąpienia go
innnym świadczeniem

e)wykonanie zobowiązania :

• wykonanie zobowiązania następowało przez wykonanie przyrzeczonego świadczenia ,

ale za zgodą wierzyciela dłużnik miał możliwość uwolnić się od świadczenia
wykonując zamiast przyrzeczonego świadczenia inne

• miejsce wykonania świadczenia :

o

miejsce wykonania świadczenia (gatunkowo oznaczonego) było dowolne
chyba ,że było podane w umowie

o

wierzyciele mogli za pomocą ochrony pretorskiej uzyskiwać od dłużników
pieniądze niż to podaje umowa

o

wierzyciel nie może ściągać świadczenia w innym miejscu niż przewiduje
umowa (dłużnik miał skargę plus petitio loco)

• termin wykonania świadczenia :

o

był oznaczony w umowie lub wynikał z okolicznościtowarzyszących

o

wierzyciel nie mógł domagać się wcześniejszego niż w terminie wykonania
świadczenia

o

przedterminowe wykonanie świadczenia było możliwe tylko w przypadku
jeżeli termin nie był ustanowiony dla obustronnej korzyści

o

zwłaka (zobowiązania bez terminu polegające na facere)

• jeżeli dłużnik ze swej winy we właściwym czasie nie wykonał

świadczenia dopuszczał się zwłoki - od momentu popadnięcia w
zwłokę dłużnik odpowiadał nawet za przypadkową utratę przedmiotu
świadczenia ,musiał świadczyć odsetki i owoce na czas zwłoki ,w

• jeżeli wierzyciel w terminie nie przyjął świadczenia bez uzasadnionego

powodu - dłużnik odpowiadał tyko za rozmyślne działanie na szkodę
wierzyciela i mógł złożyć przedmiot świadczenia do depozytu ,
wierzyciel musiał wynagrodzić dłużnikowi szkody powstałe w związku
z nieprzyjęciem świadczenia

f)niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania :

• odpowiedzialność dłużnika - obowiązek wynagrodzenia wierzycielowi szkody ;

podstawą odpowiedzialności była wina dłużnika albo nałożona przez prawo
odpowiedzialność bez względu na winę :

o

odpowiedzialność ze względu na winę :

ƒ definicja :

• w znaczeniu szerszym (dolus) - rozmyślne działanie lub

zaniechanie mające na celu naruszenie czyichś interesów

• w znaczeniu węższym (omnis culpa) - niedbalstwo ,polegające

na tym ,że ktoś, mimo iż powinien to uczynić ,nie przewiduje
skutków swego działania lub zaniechania ,powodujących
powstanie szkody

ƒ odpowiedzialność za winę :

• w starym prawie rzymskim zawsze odpowiadało się za dolus

• w prawie poklasycznym wykształtowała się zasada korzyści ,

według której strona odnosząca korzyść ze zobowiązania
odpowiadała za dolus i omnis culpa ,zaś strona nie mająca
korzyści tylko za dolus

• prawo justyniańskie przyjęło zasadę korzyści z wyjątkami :

o

dłużnik nie odpowiada za przypadek - zdarzenie nie
pozostające w związku przyczynowym ze świadomą
działalnością ludzką ,ani za zdarzenie będące wynikim
działalności siły wyższej

o

odpowiedzialność bez względu na winę - miała miejsce w wypadku nałożenia
przez prawo lub wzięcia na siebie obowiązku szczególnego strzeżenia rzeczy ;
miała charakter obiektywny i obejmowała także prypadki ;w przypadku
uszczerbku na majątku wierzyciela dłużnik musiał zapłacić odszkodowanie
(nie wyższe od podwójnej wartości zobowiązania) :

ƒ umowne - ustalone w kontrakcie
ƒ ustawowe - ustalone przez ustawę
ƒ sądowe - ustalone przez sędziego

g)umocnienie zobowiązań :

• osoby trzecie mogły wziąć na siebie odpowiedzialność za spełnienie świadczenia

(intercessio) - poręka ,przyrzeczenie nieformalne zapłaty czyjegoś długu ,zlecenie
kredytowe ,nieformalne przyrzeczenie bankiera ,że spłaci dlug swojego klienta

• na wypadek nieuiszczenia świadczenia przez dłużnika wierzyciel otrzymywał

możliwość zaspokojenia pretensji w drodze sprzedaży rzeczy dłużnika - powiernicze
przeniesienie własności należącej do dłużnika na wierzyciela ,zastaw ręczny ,zastaw
umowny

• dłużnik mógł zabezpieczyć wykonanie zobowiązania przez ustanowienie kary

umownej ,przez przysięgę ,danie zadatku mającego charakter kary umownej oraz
przez nieformalne przyrzeczenie uiszczenia istniejącego już własnego długu

h)umowy w prawie rzymskim :

• umowa - zgodne oświadczenie woli dwóch stron zmierzające do wywołania skutków

prawnych

o

oświadczeniem woli - zewnętrzny objaw woli dokonania czynności prawnej :

ƒ według prawa cywilnego :

• świadoma niezgodność oświadczenia woli - nie wywołuje

skutku prawnego , ale jeżeli czynność symulowana służy do
ukrycia innej czynności prawnej ,ta ostatnia jest ważna

• nieświadoma niezgodność oświadczenia woli - błąd ,czyli

mylne przekonanie o stanie rzeczy

o

błąd co stanu prawnego nie wpływu na ważność
czynności prawnej (mogli się na niego powoływać
starcy ,kobiety ,żołnierze i wieśniacy)

o

bład co do stanu faktycznego - powodował nieważność
czynności prawnej :

ƒ błąd co do identyczności przedmiotu ,którego

dotyczyło oświadczenie woli

ƒ błąd co do rodzaju czynności prawnej
ƒ błąd co do identyczności strony

ƒ według prawa pretorskiego :

• nakłanianie do złożenia oświadczenia woli przez wywołanie

obawy za pomocą groźby albo przez świadome podstępne
działanie są przestępstwami prywatnymi ,a
zastraszony/oszukany może ubiegać się o ochronę procesową

o

postanowiena dodatkowe - załączniki umów :

ƒ termin - zdarzenie przyszłe i pewne ,od którego strony uzależniają

nastąpienie lub ustanie skutków czynnosći prawnej

ƒ warunek - zdarzenie przyszłe i niepewne ,od którego strony uzależniają

nastąpienie lub ustanie skutków czynnosći prawnej

ƒ polecenie - to obowiązek nałożony na osobę ,która otrzymaje

przysporzenie majątkowe pod tytułem darmowym

• rodzaje kontraktów - umów ,których zaskarżalność była oparta na elementach

formalnych :

o

ze względu na zaskarżalność umów :

ƒ kontrakty realne - umowy zakarżalne na podstawie wręczenia rzeczy
ƒ umowy werbalne - zaskarżalne na podstawie wypowiedzenia

określonyc słów

ƒ kontrakty literalne - umowy zaskarżalne na podstawie użycia

określonej formy pisemnej

ƒ kontrakty konsensualne - umowy ,które można zaskarżyć na podstawie

zgodego porozumienia stron

ƒ kontrakty nienazwane - podstawą zaskarżalności było wykonanie

świadczenia przez jedną ze stron

o

ze względu na naturę stosunku obligatoryjnego :

ƒ kontrakty jednostronne - tylko jedna ze stron jest wierzycielem ,a druga

tylko dłużnikiem

ƒ kontrakty dwustronne - każda ze stron jest zarówno wierzycielem ,jak i

dłużnikiem :

• kontrakty dwustronny doskonałe - jeżeli swustronność wyrosła

z natury kontraktu

• kontrakt dwustronne niedoskonałe - jeżeli kontrakt jest z natury

jednostronny ,ale w pewnych okolicznościach może stać się
dwustronnym

o

podział na kontrakty ścisłego prawa i dobrej wiary :

ƒ kontrakty ścisłego prawa - na ich podstawie można się było domagać

jedynie tego ,co zostało przyrzeczone (pożyczka ,kontrakty werbalne ,
literalne)

ƒ kontrakty dobrej wiary - na ich podstawie można się było domagać

wszystkiego czego wymagała dobra wiara w obrocie (kontrakty
konsensualne ,realne oprócz pożyczki)

o

kontrakty kazualne i abstrakcyjne :

ƒ kontrakty kazualne - przyczyna prawna (cel prawny) jest zawarta w

samym kontrakcie i decyduje o jego ważności lub nieważności

ƒ kontrakty abstrakcyjne - kontrakt jest oderwany od przyczyny prawnej i

jego skutki prawne nie są od niej zależne

• nieformalne porozumienia :

o

pacta nuda - umowy nie mające właściwego im elementu formalnego ,
powodującego zaskarżalność ,nie miały ochrony sądowej

o

pacta vestita - nieformalne porozumienia przybrane w szatę zakarżalności albo
na podstawie opini znawców prawa ,albo przez edykt pretorski ,albo przez
konstytucje z czasów dominatu

i)zobowiązania z umów zaskarżalnych :

• kontrakty realne :

o

pożyczka (mutuum) :

ƒ kontrakt jednostronny ,ścisłego prawa polegający na przeniesieniu

przez jedną ze stron ,zwaną wierzycielem ,własności określonej ilości
rzeczy zamiennych na drugą stronę ,zwaną dłużnikiem ,która
zobowiązywała się zwrócić takie same rzeczy ,w takiej samej ilości i
jakości ,w wyraźnie lub dorozunianie określonym terminie albo na
wezwanie wierzyciela

ƒ w celu zobowiązania dłużnika do płacenia odsetek trzeba było z nim

zawrzeć osobny kontrakt

ƒ wierzycielowi przysługiwała skarga conditio certae pecunia (w

przypadku pieniędzy) i conditio cartae rei (w przypadku rzeczy
zamiennych)

ƒ w przypadku użyczania pożyczek pieniężnych :

• syn będący pod władzą ojca rodziny nie mógł udzielać

pożyczek

• pożyczka morska - w celu zakupu towaru z importu ,opłacenia

załogi ,naprawy okrętu ,dłużnik był zobowiązany oddać
pożyczkę pod warunkiem szcześliwego przybycia okrętu do
portu przeznaczenia

o

kontrakt powiernictwa (fiducia) :

ƒ kontrakt dwustronny ,dobrej wiary ,na podstawie którego jedna ze stron

przenosiła na drugą ,za pomocą czynności prawnej uchwycenia ręką
lub odstąpienia przed pretorem ,własność jakiejś rzeczy ,druga zaś
zobowiązywała się przenieść własność tak samo z powrotem na
zbywającego w pewnych określonych okolicznościach

ƒ stosowano je przy :nabywaniu władztwa nad żoną ,przy adopcji ,

uwolnieniu spod władzy ojcowskiej

ƒ umowa powiernicza była chroniona :

• pozbywca - za pomocą skargi in factum (prawo pretorskie) i

skargi actio fiduciae directa (prawo cywilne)

• nabywca - za pomocą skargi actio fiduciae contraria (prawo

cywilne) w przypadku poniesienia nakładów na rzecz i
ewentualnego pokrycia szkody powsałej z winy pozbycy

o

zastaw ręczny (pignus) - z fiducji :

ƒ kontrakt dwustronny niedoskonały ,dobrej wiary ,na podstawie którego

dłużnik (zastawca) dawał wierzycielowi (zastanikowi) jakąś rzecz
indywidualnie oznaczoną jako zabezpieczenie długu ,z obowiązkiem
jej zwrotu w razie uiszczenia długu

ƒ zastawnik wyjątkowo korzystał z ochrony posesoryjnej (actia

pigneratica contraria - zwrot wydatków na rzecz zastawioną i
ewentualne wynagrodzenie szkód)

ƒ zastawca przysługiwała actio pigneratica directa o zwrot rzeczy albo

odszkodowanie

o

przechowanie (depositum) - z fiducji :

ƒ kontrakt dwustronny niedoskonały ,dobrej wiary ,który polegał na

wręczeniu przez osobę zwaną deponentem drugiej osobie ,zwanej
depozytariuszem ,pewnej rzeczy ruchomej ,indywidualnie oznaczonej ,
do bezpłatnego przechowania ,z obowiązkiem jej zwrotu na każde
żądanie deponenta

ƒ depozytariusz był dzierżycielem rzeczy ,dopuszczał się :

• kradzieży używania - jeśli używał rzeczy oddanej mu na

przechowanie

• kradzieży rzeczy - jeśli przywłaszczył sobie rzecz deponenta

ƒ deponetowi przysługiwała skarga actio in factum (prawo pretorskie)

lub actio depositi (prawo cywilne)

ƒ depozytariuszowi przysługiwała actio in factum (prawo pretorskie) lub

actio depositi contraria (prawo cywilne) jeżeli poczynił nakłady na
rzecz przechowywanej rzeczy albo poniósł szkodę z winy deponenta

ƒ rodzaje depozytu :

• depozyt sekwestrowy - gy procesujące się o rzecz strony

oddawały ją na przechowanie osobie trzeciej na czas trwania
procesu z obowiazkiem wydania jej zwycięskiej stronie

• dopozyt konieczny - oddanie rzeczy w depozyt z konieczności ,

w sytuacjach wymienionych w edykcie pretorskim (pożar) ;
pretor udzielał deponentowi powództwa o podwójną wartość
zdeponowanej rzeczy przeciwko depozytariuszowi ,który
rzeczy nie zwrócił

• depozyt nieprawidłowy - gdy chodziło o rzeczy oznaczone

gatunkowo ,depozytariusz stawał się właścicielem
zdeponowanej rzeczy i był zobowiązany zwrócić rzecz w takiej
samej ilości i jakości

o

użyczenie (commodatum) - z fiducji :

ƒ kontrakt dwustronny niedoskonały ,dobrej wiary ,na podstawie którego

jedna osoba ,zwana komodantem , oddawała drugiej ,zwanej
komodatariuszem ,jakąś rzecz niezużywalną do bezpłatnego używania ,
z obowiązkiem jej zwrotu w oznaczonym czasie lub wynikającym z
celu użyczenia

ƒ komodatariusz był dzierżycielem rzeczy :

• futum usus - jeżeli używał rzeczy niezgodnie z kontraktem

• furtum rei - jeżeli przywłaszcył sobie rzecz

ƒ komodantowi przysługiwała skarga actio commodati directa
ƒ komodatariuszowi w wypadku poczynienia nakładów

przewyższających koszty jej konserwacji przysługiwała actio
commodati contraria

ƒ precarium (stan faktyczny) - bezpłatne oddanie drugiej osobie , na jej

prośbę ,jakiejś rzeczy lub prawa do używania odwołalnego w każdej
chwili

• kontrakty werbalne :

o

stypulacja :

ƒ kontrakt jednostronny ,ścisłego prawa ,powstający przez zapytani

wierzyciela i odpowiedź dłużnika w ściśle określonych słowach

ƒ stypulacja była chroniona :

• jeżeli dotyczyła sumy pieniędzy lub ściśle kreślonej rzeczy -

legis actio sacramento in personam

• w postępowaniu formułkowym - actio certae pecuniae
• stypulacja incerta (dotycząca jakiegoś działania) - actio ex

stipulatu

ƒ za pomocy stypulacji można było :

• nadać nieformalnej umowie zaskarżalność

• nowacja - umarzanie istniejących zobowiązań i zastępowanie

ich nowymi

• stypulacja karna - tworzenie solidarności czynnej lub biernej do

ustanowienia poręki ,kary umownej

• stypulacja procentowa - obowiązek płacenia odsetek

o

przyrzeczenie posagu - kontrakt jednostronny ,ścisłego prawa ,służący do
ustanowienia posagu przez krewnego wstępnego kobiety wychodzącej za mąż
albo przez nią samą lub jej dłużnika na jej polecenie ;dochodził do skutku
przez złożenie odpowiedniego oświadczenia słownego

o

przysięga wyzwoleńca - kontrakt jednostronny ,ścislego prawa ,dotyczył
wykonywania przez niego pewnych prac na rzecz patrona (jedyny przypadek
kontraktu dochodzącego do skutku za pomocą przysięgi)

• kontrakty literalne :

o

expensillatio - kontrakt jednostronny ,abstrakcyjny ,ścisłego prawa ,
zaskarżalny na podstawie dokonanego za zgodą dłużnika wpisu dłużnej sumy
w księdze dochodów i wydatków wierzyciela

o

chirographum - skrypt dłużny sporządzony przez dłużnika w jednym
egzemplarzu ,który otrzymawał wierzyciel

o

syngrapha - skrypt dłużny sporządzony w dwóch egzemplarzach ,podpisanych
przez obie strony i przeznaczonych dla każdej z nich

• kontrakty konsensualne :

o

kontrakt kupna - sprzedaży :

ƒ kontrakt dwustronny doskonały ,dobrej wiary ,na podstawie którego

jedna ze stron ,zwana sprzedawcą ,zobowiązuje się zapewnić drugiej ,
zwanej kupującym ,spokojne i trwałe posiadanie pewnej rzeczy ,
zwanej towarem ,kupujący zaś zobowiązuje się przenieść na sprzedacę
własność pewnej sumy pieniędzy ,zwanej ceną

ƒ porozumienie stron co do towaru i ceny :

• towar - każda rzecz nie wyłączona z obrotu

• cena - mogła być swobodnie ustalana przez strony ,musiała być

wyraźnie i na serio oznaczona w pieniądzach

ƒ sprzedawca - od chwili zawarcia był obowiązany przechowywać towar

dla kupującego ,wydać mu towar ,zapewnić spokojne i trwałe jego
posiadanie oraz był odpowiedzialny za wady i braki towaru ,ponosił

odpowiedzialność z tytułu ewikcji - sądowego odebrania towaru
kupującemu przez osobę trzecią na podstawie prawa własności lub
ograniczonego prawa rzeczowego ,istniejącego przed wydaniem
towaru; dochodził swoich roszczeń za pomocą actio empti

ƒ kupujący - obowiązany był przenieść własność ceny towaru na

sprzedawcę w momencie wydania towaru ;dochodził swoich roszczeń
za pomocą actio venditi

o

kontrakt najmu :

ƒ kontrakt dwustronny doskonały ,dobrej wiary ,na podstawie którego

jedna ze stron zobowiązywała się dać drugiej jakąś rzecz indywidualnie
oznaczoną do używania lub świadczyć pewne usługi ,lub wykonywać
pewne dzieło ,druga zaś zobowiązywała się zapłacić za to
wynagrodzenie pieniężne

ƒ porozumienie stron co do rzeczy ,usług lub dzieła oraz co do

wynagrodzenia pieniężnego za ich najem

ƒ rodzaje kontraktu najmu :

• kontraktu najmu rzeczy :

o

przedmiotem kontraktu były rzeczy materialne i
niematerialne z wyjątkiem rzeczy zużywalnych i
służebności gruntowych

o

wynagrodzenie musiało być dostatecznie ściśle i na serio
określone i wyrażone w pieniądzu

o

obowiązkiem najemcy było płacenie czynszu ustalonego
w kontrakcie , mógł dochodzić swoich roszczeń za
pomocą actio conducti

o

wynajmujący dochodził swoich roszczeń za pomocą
actio locati

o

ulegał rozwiązaniu po terminie wyznaczonym przez
umowę ,na podstawie porozumienia stron ,jeżeli
najemca nie płacił czynszu przez 2 lata albo pogarszał
rzecz lub jeżeli wynajmujący nie wydał rzeczy do
używania lub nie nadawała się ona do używania

• kontrakt najmu usług :

o

przedmiotem były najprostsze prace nie wymagające
doświadczenia albo kwalifikacji

• kontrakt najmu dzieła :

o

przedmiotem był wynik pewnej pracy ,nie zaś sama
praca

ƒ rodyjskie prawo o zrzucie morskim - szkoda powstała wskutek

konieczności wyrzucenia za burtę części przewożonych statkiem
towarów obciążała proporcjonalnie właścicieli uratowanych towarów i
statku

o

zlecenie :

ƒ kontrakt dwustronny ,niedoskonały ,dobrej wiary ,na podstawie którego

jedna osoba ,zleceniodawca zlecał drugiej zleceniobiorcy bezpłatne
wykonanie jakiejś czynności

ƒ porozumienie stron co do wykonania jakiejś czynności w interesie i na

koszt zleceniodawcy

ƒ czynności zlecone musiały mieć wartość majątkową ,nie mogły być

sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami ani wykonane po śmierci
zceceniodawcy

ƒ rodzaje kontraktu zlecenia :

• zlecenie prowadzenia procesu

• zlecena kredytowe - zlecenie wypłacenia pożyczki osobie

trzeciej

ƒ zleceniodawca obowiązany był do odnioru wykonanego zlecenia i

przejęcia zobowiązań zaciągniętych w związku z jego wykonaniem
oraz do zwrócenia wszystkich kosztów poniesionych przez
zleceniobiorcę w dobrej wierze i pokrycia szkód i strat pozostających w
związku przyczynowym z wykonaniem zlecenia

ƒ zleceniodawca mógł dochodzić swych roszczeń za pomocą actio

mandati directa ,zleceniobiorcy przysługiwało actio mandati contraria

ƒ kontrakt zlecenia uległ rozwiązaniu przez śmierć jednej ze stron ,

wykonanie zlecenia ,upływ terminu ,na jaki został zawarty ,odwołanie
ze strony zleceniodawcy we właściwym czasie ,zrzeczenie się przez
zleceniobiorcę we właściwym czasie oraz na podstawie porozumienia
stron

o

kontrakt spółki :

ƒ kontrakt dwustronny doskonały ,dobrej wiary ,na podstawie którego

dwie lub więcej osób zobowiązywały się do wniesienia udziałów o
wartości pienieżnej dla wspólnego osiągnięcia dozwolonego celu

ƒ porozumienie stron co do zawiązania spółki ,wniesienie udziałów o

wartośći pieniężnej ,prawna dopuszczalność i godziwość celu ,wspólny
interes zawiązujących spółkę oraz wzajemne ich zaufanie

ƒ spółka nie miała osobowości prawnej
ƒ dla dochodzenia roszczeń z kontraktu wspólnikom przysługiwało actio

pro socio

ƒ kontrakt spółki ulegał rozwiązaniu za zgodą wszystkich wspólników

lub przez wypowiedzenie ze strony jednego z nich w odpowiednim
czasie ,przez śmierć lub capitis deminutio wspólnika ,przez upływ
czasu ,na który został zawarty ,przez osiągnięcie celu spólki lub jeśli
stał się on niemożliwy do osiągnięcia wskutek utraty wspólnego
majątku

• kontrakty nienazwane (umowy nie należące do żadnej z grup kontraktów stają się

zaskarżalne na podstawie wypełnienia świadczenia przez jedną ze stron) :

o

rodzaje kontraktów nienazwanych :

ƒ przeniesienie własności za przeniesienie własności
ƒ przeniesienie własności za wykonanie jakiejś czynności
ƒ wykonanie pewnej czynności za przeniesienie własności
ƒ wykonanie pewnej czynności za wykonanie innej czynności

o

umowy nienazwane były zaskarżalne za pomocą actio praescriptis verbis o
wykonanie wzajemnego świadczenia ;pozostawała również możliwość
domagania się zwrotu wykonanego świadczenia od strony ,która nie wykonała
świadczenia wzajemnego

• pacta vestita (umowy wyposażone w zaskarżalność bez względu na nieistnienie

podstawy zaskarżalności uznanej przez prawo cywilne) :

o

pacta adiecta - umowy dodatkowe do kontraktów głównych dobrej wiary

o

pacta praetoria - nieformalna umowa w sprawie zapłecenia już istniejącego
własnego lub cudzego długu

o

receptum arbitri - umowa z sędzią polubownym co do rozstrzygnięcia przez
niego sporu ,do wykonania której pretor zmuszał sędziego za pomocą grzywny
bądź zajęcia rzeczy

o

receptum cauponum - umowy zawierane z właścicielami oberży ,statków i
stajni co do tego ,że wniesione tam rzeczy ich klientów pozostaną nietknięte

o

receptum argentarii - umowa z bankierem co do zapłaty długu klienta

o

pactum de iureiurando - umowa stron co do zakończenia sporu za pomocą
przysięgi

o

pacta legitima - nieformalna umowa w sprawie doarowizny

o

pacta dotis - nieformalna umowa w sprawie posagu

j)zobowiązania jak gdyby z kontraktu (stany faktyczne powodujące powstanie zobowiązania
tak ,jak gyby został zawarty kontrakt) :

• objęcie opieki

• objęcie spadku

• powstanie przypadkowej współwłasności
• prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - miało miejsce ,gdy ktoś świadomie ,nie

będąc tego zobowiązany ,prowadził cudze sprawy z zamiarem zobowiązania osoby ,
której sprawami się zajął

• niesłuszne wzbogacenie - uzyskanie korzyści majątkowych z majątku innej osoby bez

wystarczającej podstawy prawnej

k)zobowiązania z deliktu :

• definicja deliktu :

o

czyny naruszające interesy osób prywatnych uznane za niedozwolone przez
prawo cywilne lub pretorskie

o

popełnienie deliktu powodowało powstanie zobowiązania do zapłacenia
grzywny pokrzywdzonemu

o

pokrzywdzonemu przysługiwały skargi :

ƒ penalne
ƒ reipersekutoryjne
ƒ o charakterzez mieszanym

• delikty prawa cywilnego :

o

zniewaga :

ƒ różne wypadki rozmyślnego bezprawnego naruszenia osobowości

człowieka wolnego

ƒ w przypadku uszkodenia ciała poszkodowanemu przysługiwało prawo

odwetu lub odszkodowanie;prawo pretorskie wprowadziło jednolitą
skargę dla pokrzywdzonych (actio iniuriarum aestimatoria)

o

kradzież :

ƒ świadome i bezprawne zabranie cudzej rzeczy ruchomej albo

świadmome posługiwanie się nią w celu osiągnięcia korzyści
materialnej

ƒ kradzież jawna - gdy złodziej jest schwytany na gorącym uczynku lub

z rzeczą kradzioną w ręku ;w tym przypadku mógł zostać przez
pokrzywdzonego zabity ,wychłostany ,poddany pod władzę
pokrzywdzonego ,zmuszony do zapłacenia grzywny

ƒ kradzież niejawna - poszkodowany dochodził od złodzieja swych praw

za pomocą legis actio sacramento (grzywny)

o

rabunek :

ƒ kradzież dokonana przy użyciu przemocy
ƒ poszkodowanemu przysługiwała skarga penalna actio vi bonorum

raptorum o grzywnę w wysokości poczwórnej wartości zrabowanych
rzeczy ,udzielaną w ciągu roku od chwili obrabowania ,mógł również
skorzystać z conditio furtiva i skargi windykacyjnej

o

bezprawne wyrządzenie szkody :

ƒ przewidywała ona dla sprawcy karę grzywny w określonej wysokości

• delikty prawa pretorskiego :

o

podstęp :

ƒ świadome wprowadzanie w błąd drugiej osoby w celu jej oszukania
ƒ oszukani posiadali actio de dolo (o zapłacenie grzyny w wysokości

wartości szkody) ,mogli posłużyć się zarzutem procesowym lub prośbą
o przywrócenie stanu faktycznego

o

przymus psychiczny :

ƒ zmuszenie drugiej osoby przez wywoływanie u niej bojaźni poważną ,

bezprawną groźbą do dokonania niekorzystnej dla niej czynności
prawnej

ƒ poszkodowany mógł domagać się grzyny w wysokości poczwórnej

wartości poniesionej szkody w ciągu roku od dokonia czynności pod
przymusem psychicznym ,po roku zaś - tylko w wysokości poniesionej
szkody ,mógł posłużyć się zarzutem procesowym lub prośbą o
przywrócenie stanu faktycznego

o

działanie na szkodę wierzycieli :

ƒ celowe umniejszanie przez niewypłacalnego dłużnika majątku ,który

miał posłużyć do zaspokojenia roszczeń wierzycieli

ƒ poszkodowanemu przysługiwało interdictum fraudatorium do

anulowania zbycia własności , mogli posłużyć się zarzutem
procesowym lub prośbą o przywrócenie stanu faktycznego oraz
posłużyć się skargą actio Pauliana o unieważnie czynności
dokonanych na szkodę wierzycieli

o

gorszenie niewolnika :

ƒ takie oddziaływanie na psychikę niewolnika ,które powodowało

umniejszenie jego przydatności ,a przez to wartości

ƒ poszkodowanemu przysługiwała actio servi corrupti o zapłacenie

grzywny w wysokości podwójnej wartości poniesionej szkody

l)odpowiedzialność za delikty popełnine przez osoby alieni iuris i za szkody wyrządzone przez
zwierzęta :

• za delikty osób alieni iuris popełnione poza obrębem domu ponosił odpowiedzialność

pater familias ;miał on do wyboru zapłacić grzywnę lub wydać sprawcę deliktu
poszkodowanemu :

o

poszkodawanemu przysługiwały skargi noksalne (takie za pomocą których
mógł domagać się wydania sprawcy lub zapłacenia grzywny)

o

actio do pauperie - stosowana w wypadkach wyrządzenia szkody przez
zwierzę

m)zobowiązania jak gdyby z deliktu :

• stany faktyczne nie będące deliktami ,lecz pociągające za sobą obowiązek zapłacenia

grzywny

• rodzaje zobowiązań jak gdyby z deliktu :

o

prowadzenie przez sędziego procesu w sposób niewłaściwy i wyrządzenie
przez to szkody stronie procesowej

o

wyrzucenie lub wylanie czegoś z budynku na ulicę i wyrządzenie przez to
szkody ,zranienie lub spowodowanie śmierci przechodnia

o

umieszczenie lub zawieszenie na budynku przylegającym do drogi publicznej
czegoś co zagrażało upadkiem na nią

o

wyrządzenie szkody przez personel okrętu ,oberży lub stajni albo przez osoby
tam zamieszkujące

n)umorzenie zobowiązań :

• przyczyny umorzenia zobowiązań :

o

z mocy prawa cywilnego :

ƒ powodowały całkowite i ostateczne zgaśnięcie stosunku obligacyjnego

między wierzycielem i dłużnikiem oraz były skuteczne względem osób
trzecich

ƒ sposoby umorzenia zobowiązania :

• wykonanie zobowiązania (formalnego umorzenia zobowiązania

przez dokonanie czynności będącej odwrotnością tej ,w wyniku
której powstało zobowiązanie)

• nowacja
• confusio - połączenie wierzytelności i długo w jednym ręku

• concursus causarum lucrativorum - otrzymanie przez

wierzyciela rzeczy indywidualnie oznaczonej ,należącej mu się
nieodpłatnie ,z innego tytułu również nieodpłatnie

o

z mocy prawa pretorskego :

ƒ powodowały to ,że zobowiązanie stawało się bezskuteczne ,gdyż w

razie wystąpienia przez wierzyciela z powództwem ulegało ono
odparciu za pomocą zarzutu procesowego przysługującego
dłużnikowi;zarzut procesowy przysługiwał tylko głónemu dłużnikowi ,
umorzenie postępowania zobowiązania z mocy prawa pretorskiego ni
miało charakteru ostatecznego i strony mogły przywócić skuteczność
zobowiązania

ƒ sposoby umorzenia zobowiązania :

• nieformalne porozumienie stron co do tego ,że wierzyciel nie

będzie domagał się od dłużnika wykonania świadczenia w
ogóle lub w ciągu określonego czasu

• potrącenie - przeciwstawienie ze strony dłużnika