Katastrofa ekologiczna jeziora Aralskiego

Jezioro Aralskie, zwane też Morzem Aralskim, było na początku XX wieku czwartym pod względem wielkości akwenem tego typu na świecie. Niestety, na skutek działalności człowieka, a przede wszystkim władz ZSRR, przez wiele lat jezioro ulegało zmniejszaniu. Proces ograniczania się jego powierzchni oraz tego konsekwencje kazały ekspertom stwierdzić, że właśnie z tym zbiornikiem związana jest największa katastrofa ekologiczna
w dziejach ludzkości.

Wszystko zaczęło się w latach 30. ubiegłego wieku, kiedy zdecydowano się na budowę kilku kanałów. Ich celem było doprowadzenie wody w głąb pobliskiej pustyni Kara-kum. Kolejną błędną decyzją, mającą wpływ na losy jeziora, było postanowienie władz ZSRR, które zdecydowały, że na ziemiach obecnie należących do Uzbekistanu i Kazachstanu uprawiana będzie bawełna. Na mocy tej decyzji, w latach 60. XX wieku zmieniono bieg dwóch głównych rzek zasalających jezioro Aralskie - Amu Daria i Syr Daria. Na skutek rażącego błędu doprowadzono do tego, że jezioro systematycznie zaczęło wysychać. W dodatku kanały, które miały zasilać plantacje bawełny, wcale nie spełniały swojego zadania, bo 30-70% przepływającej przez nie wody wyparowywało lub wsiąkało w glebę. Wszystko to przyczyniło się do ciągłego wysychania jeziora oraz zmniejszania się jego powierzchni.

Jak podają raporty, od początku lat 60. wody w akwenie regularnie ubywało. Początkowo było to 20 cm rocznie, a z czasem wskaźnik ten zwiększył się do 50-60 cm rocznie, by w końcu osiągnąć poziom 80-90 cm rocznie. Tak szybkie zmniejszanie się poziomu cieczy w jeziorze spowodowało jego podział na dwa mniejsze, a także przesunięcie się linii brzegowej o 100 km, wzrost zasolenia i zanieczyszczenia wody oraz znaczne zmniejszenie się zajmowanego przez zbiornik obszaru - z 68,5 tysięcy km kwadratowych do 13,5 tysiąca km kwadratowych, co sprawiło, że z 4. miejsca na świecie (pod względem powierzchni), jezioro znalazło się nagle na miejscu 16.

Co więcej, na odsłoniętych przez wysychające jezioro terenach powstała pustynia Aral-kum, której obszar skażony był środkami ochrony roślin. Spłukiwane z pól, dostawały się one do wód jeziora. Również ścieki z kopalni uranu trafiały do jeziora, powodując osady denne, które ulegają erozji. Wpłynęło to również na zmianę klimatu na tym terenie - z morskiego na kontynentalny. Na obszarach tych często spotykane są burze pyłowe, które przenoszą skażoną glebę.

Nie są to jednak wszystkie konsekwencje działalności człowieka na tych terenach. Na środku jeziora znajduje się bowiem wyspa Wozrożdienija (Odrodzenia), gdzie umieszczony był tajny poligon, na którym testowano broń biologiczną. Na skutek systematycznego zmniejszania się obszaru akwenu, wyspa przestała być oddzielona barierą wodną od lądu. Pozwoliło to na przedostawanie się na teren poligonu dzikich zwierząt, które mogły rozprzestrzenić znajdujące się tam drobnoustroje. O niebezpieczeństwie, jakie drzemie na tych ziemiach, może świadczyć fakt, że dopiero w roku 2002 dokonano neutralizacji znajdującego się na terenie poligonu wąglika. Warte podkreślenia jest też to, że wzrost zasolenia wody doprowadził do wymarcia w akwenie wielu gatunków ryb.

Jezioru Aralskiemu jeszcze do niedawna groziło całkowite wyschnięcie, jednakże
w ramach zainicjowanego przez Bank Światowy w 1993 roku projektowi Aral Sea Basin, podjęto decyzję o odbudowaniu i uregulowaniu rozlewiska akwenu. Program ten podzielono na kilka etapów, a czas jego trwania ma wynieść od 15 do 20 lat.

W 2003 roku w ramach projektu rozpoczęto budowę tamy Kok-Aral Dam, której zadaniem było uniemożliwienie odpływu wody ze zbiornika północno-aralskiego
w Kazachstanie zasilanego przez Syr-darię do wysychającego znacznie szybciej jeziora południowo-aralskiego w Uzbekistanie. W ramach programu inżynierowie przebudowali dorzecze Syr-darii w celu zwiększenia przepływu strumienia wody, a naukowcy oszacowali, że dzięki tym zabiegom lustro wody w północnym zbiorniku z każdym rokiem będzie podnosić się o metr, a powierzchnia Jeziora w ciągu czterech lat powiększy się o 600 km².

W wyniku działań w 2005 roku ukończono prace nad 13 kilometrową tamą, na której efekty nie trzeba było długo czekać. W ciągu ostatnich siedmiu lat poziom wody zauważalnie wzrósł z 38 metrów do planowanych 40-42 metrów. Zgodnie z prognozami znacznie zmalało zasolenie wody, co pozwoliło na powrót do Jeziora kilkunastu gatunków ryb, głównie karpia
i jesiotra. Jednocześnie linia brzegowa w pobliżu dawnego kazachskiego miasta portowego Aralska przybliżyła się ze 100 do 25 kilometrów, co dało rodzinom rybackim nadzieję na powrót czasów świetności sprzed pół wieku, kiedy był to jeden z największych ośrodków przetwórstwa rybnego w całym Związku Radzieckim. Kolejny etap projektu przewiduje budowę drugiej 20 kilometrowej tamy wraz z kanałem, dzięki której poziom wody ma podnieść się do około 46 metrów. Według przewodniczącego IFAS – Międzynarodowej Fundacji na rzecz zachowania Jeziora Aralskiego Saghita Ibatullina woda do Aralska powinna powrócić nie wcześniej niż w 2018 roku. W samym Aralsku otwarto już 2 zakłady przetwórstwa rybnego, a do pracy w zakładach i na kutrach powróciło aż 600 osób.

Niestety o ile rząd Kazachstanu przy udziale organizacji międzynarodowych stara się poprawić sytuację północnego zbiornika o tyle rząd Uzbekistanu nie robi nic, albo bardzo niewiele, aby uratować południową część Jeziora. Wprawdzie opisany powyżej projekt na dalszym etapie realizacji przewiduje otwarcie śluzy tak, aby nadmiar wody mógł popłynąć na południe, to pytaniem pozostaje czy nie będzie już za późno na ratowanie uzbeckiej części Jeziora Aralskiego, oraz czy brak działań na południu przy uregulowaniu koryta rzeki Amu-darii nie spowoduje rozlania się nagromadzonej wody i powrotu do gwałtownego wysychania obydwu zbiorników?

Dającym ogromne nadzieje na rozwiązanie problemu wysychającego Jeziora Aralskiego wydaje się fakt, że na obecnym etapie naukowcy dostrzegli postępujące zmiany klimatyczne na północy. Powracają częste opady, odwróceniu ulega proces pustynnienia, który miał ogromny wpływ na cały ekosystem, dzięki czemu klimat kontynentalny
z powrotem ustępuje miejsce klimatowi morskiemu. Być może sytuacja ta przyczyni się do poprawy warunków życia w tym regionie, gdzie jeszcze do niedawna odnotowywano najwyższy na świecie wskaźnik umieralności noworodków, zapadalności na nowotwory, zachorowalności na gruźlicę i choroby układu oddechowego oraz niedokrwistość.

Czas pokaże czy wysiłki międzynarodowych organizacji pozwolą na powrót dawnych linii brzegowych obydwu zbiorników, a także czy zostaną wyciągnięte wnioski na przyszłość.

Bibliografia:

[1] Wikipedia

[2] Newsweek.pl