10. TYPY NARRATORA. RALACJA NARRATOR- ŚWIAT PRZEDSTAWIONY

NARRATOR DYSKRETNY- prowadzi narracje tak, aby nie absorbować czytelnika swoja osobą. Zachowuje on dystans wobec opisywanych zdarzeń, nie należy do świata przedstawionego, ale o postaciach wydaje się wiedzieć wszystko. Jest to przykład narracji prowadzonej w trzeciej osobie . Takiego narratora nazywamy AUTORSKIM LUB AUKTORIALNYM, a narrację AUKTORIALNĄ. Narrator skrywa się za postaciami i zdarzeniami.

Narracja w pierwszej osobie wprowadza narratora w świat przedstawiony i staję się on uczestnikiem referowanych zdarzeń. W niej narrator opowiada o sobie, jest to opowieść nacechowana emocjonalnie. Narrator jest również przedmiotem narracji. Stopień widoczności narratora jest duży, a narrator jest główna postacią utworu.

TYPOLOGIA NARRATORA:
I. NARRATOR AUTORSKI- nie należący do świata przedstawionego i nie ujawniony jako podmiot literacki. Podtypy:

1. Narrator wszechwiedzący.

2. Narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o tym, co dzieje się w świecie przedstawionym.

3. Narrator będący obserwatorem interpretującym i oceniającym zaszłości świata przedstawionego.

4. Narrator neutralny, którego opowiadanie zaledwie rejestruje fakty.

5. Narrator, który organizuje narrację w taki sposób, że punkt widzenia „przenoszony jest” z postaci na postać, ale wypowiedź realizowana jest w trzeciej osobie. Pozwala to na wieloaspektowe ujęcie opowiadanej historii. (narrator wielopostaciowy)

6. Narrator, którego punkt obserwacyjny sytuowany jest w jednej z postaci. Zabieg taki ogranicza w sposób oczywisty wiedzę narratora: wie on tylko tyle, ile wie postać, w której jest sytuowany punkt obserwacyjny.

II. Narrator mistyfikujący tożsamość z autorem zewnętrznym dzieła.

III. Narrator jest postacią fikcyjną, należącą do świata przedstawionego utworu:

1. Narrator opowiada o historii w której uczestniczył.

2. Narrator rejestrujący swe aktualne przeżycia.

IV. Narrator, który godzi pewną sprzeczność: należąc do świata przedstawionego zachowuje przywilej wiech wiedzy o tym świcie.

Typologia ta została wprowadzona z literackich praktyk, pojawiały się one stopniowo, uzależnione od poetyki okresu i zadań literackich.

Narrator autorski, wszechwiedzący- przekonanie autora, że prawdopodobieństwo postaci świata przedstawionego i procesów w nim zachodzących można wykazać na podstawie zgodności sądów wypowiadanych przez narratora z potocznym przekonaniem czytelnika o porządku świata i reakcjach na zdarzenia analogiczne.

Narrator wielopostaciowy- ukryta informacja o tym, że nasze poznanie ma charakter względny, fragmentaryczny, niepełny, że poznajemy tylko tyle, ile doświadczamy, tyle, ile jesteśmy w stanie w naszej sytuacji zobaczyć.

Narrator pierwszoosobowy, relacjonujący- procesy zachodzą w jego świadomości, dopatrujemy się autorskich przekonań o tym, że wnętrze drugiego człowieka jest niedostępne dla obiektywnego poznania, toteż podejmować taką próbę poznania można tylko wobec samego siebie.

Narrator obserwator, rejestrator- ujawnia przekonanie , że poznanie drugiego człowieka jest możliwe wyłącznie poprzez obserwację jego zachowań .

Klasyfikacja pod względem stosunku narratora do świata przedstawionego:

1.Narrator konkretny – stający przed czytelnikiem jako skonkretyzowana postać literacka, świadek lub uczestnik wydarzeń

2.Narrator abstrakcyjny – całkowicie ukryty poza światem przedstawionym, mówiący anonimowo

3.Narrator auktorialny – nie należący do świata przedstawionego, ale panujący nad nim niepodzielnie, narzucający swój system wartości i ocen, przy czym jego ingerencje mogą być mniej lub bardziej jawne. Ma więc nieskończone możliwości oceniania, niezauważalnie przemyca swoje sądy, uczy, wychowuje, urabia opinie, ale wartości, jakie proponuje, zawsze odwołują się do czytelnika (charakterystyczna dla literatury XIX w.)

11. TYPOLOGIA NARRACJI, NOWATORSKIE TECHNIKI NARRACYJNE: MONOLOG WEWNĘTRZNY I WYPOWIEDZIALNY, TECHNIKA PUNKTU WIDZENIA, SYMULTANIZM.

Narracja- językowe, komunikacyjne czynności narratora ( jednak w świecie przedstawionym występują również postaci, które się wypowiadają więc narracja obejmuje również jeżowe zachowania postaci). Czynności te polegają na formułowaniu wypowiedzi o charakterze monologowym, w której zrelacjonowany jest ciąg zdarzeń, postaci, a także tło wydarzeń i środowisko działających postaci. Jednym z czynników wpływających na kształt językowo-stylistyczny w tekście epickim jest SYTUACJA NARRACYJNA, którą tworzy stosunek między narratorem, światem przedstawionym (fabuła, postać literacka) i czytelnikiem. W zależności od tego jak utwór organizuje relację między nimi, zmienia się zakres i liczba czynników determinujących narrację.

Dwa typy narracji:

- Narracja autorska- (3 os.), w której opowiadacz umieszczony jest na zewnątrz świata przedstawionego i rozwija o nim relacje mniej lub bardziej zobiektywizowaną. narrator mógł mieć mniej lud dalej idące uprawnienia, ale zawsze był kimś spoza świata przedstawionego, kimś kto snuł opowieść anonimowo, nie pojawiał się osobiście i nie brał udziału w wydarzeniach.

- Narracja pamiętnikarska

(1 os.) – narrator uzewnętrznia się tu jako „ja”, opowiadając o zdarzeniach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył (występuje wtedy równocześnie jako bohater utworu). ja” narratora jest zawsze czyimś „ja”, konkretną postacią, którą poznajemy na kartach książki, która ma jakieś imię, nazwisko, obraca się w określonym środowisku, uczestniczyła lub widziała opisywane wypadki. Jest zatem elementem fikcji powieściowej, przynależy do świata przedstawionego. Postawienie narratora na tej samej płaszczyźnie co postacie przedstawione niejako automatycznie obniża jego prestiż. Przestaje on być autorytatywnym prawodawcą świata, staje się jednostką omylną i nie pozbawioną wad, jak wszystkie inne osoby. W ten sposób narracja pierwszoosobowa, która uprawdopodobnia fikcję powieściową, jest uznawana za narrację subiektywną, w przeciwieństwie do trzecioosobowej, która wysuwając na plan pierwszy świat przedstawiony, a nie osobę narratora, odbierana jest powszechnie jako obiektywne odbicie otaczającej rzeczywistości. Toteż narrację pierwszoplanową wykorzystywano głównie w intymnych wyznaniach bohaterów, traktatach moralistycznych.

Narracja ze względu na charakter przedstawionego przedmiotu dzieli się na dwie formy:

1. OPOWIADANIE- służy przestawieniu zdarzeń.

- opowiadanie właściwe- jest sposobem prezentacji zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym (użycie czasowników w czasie przeszłym dokonanym, posługiwanie się zwrotami: zatem, wnet, za czym, zanim).

- opowiadanie informacyjne- jego zadaniem jest dostarczenie czytelnikowi dodatkowych informacji, tłumaczące stan i zachowanie postaci.

-opowiadanie unaoczniające- przedstawieniu zdarzeń fabularnych niejako zaktualizowanych w teraźniejszości. Zlikwidowanie dystansu między czasem dziania się wydarzeń a czasem opowiadania o nich.

2. OPIS- Służy prezentacji elementów statycznych świata przedstawionego (stan i wygląd postaci, przedmiotów i scenerii wydarzeń). Kształtuje przestrzeń

-opisy osób ( zewnętrzne i psychologiczne)-opis psychologiczny- przedstawienie charakteru, doznań emocjonalnych, a także przekonań.

-opisy tła zdarzeń

-opis sytuacji (forma pośrednia pomiędzy opisem a opowiadaniem).

Opis staje się wykorzystywany do opóźnienia momentu, w którym czytelnik zostanie poinformowany przez narratora o tym, czego dowiedzieć się pragnie.

MONOLOG WEWNĘTRZNY- rejestrowanie w wypowiedzi aktualnych wrażeń, przepływających myśli, skojarzeń i spostrzeżeń, które mają sprawiać wrażenie przepływu niekontrolowanego , zatem monolog ten nie jest wypowiedzią logicznie uporządkowaną i nie jest spójnie zamknięta. STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI- chwyt narracyjny, za pomocą którego epika może zrealizować różne cele. (przeszłość, dawniejsze przeżycia są nieodłącznym składnikiem teraźniejszości).

3 SPOSOBY RELACJONOWANIA WYPOWIEDZI POSTACI LITERACKICH.

1) mowa zależna

2) mowa pozornie zależna

3) mowa niezależna

MONOLOG:

1) mowa zależna najprostszym sposobem jej wprowadzenia jest spójnik że po słowie oznaczającym mówienie lub myślenie

„Rycerz począł tłumaczyć się, że białego płaszcza z krzyżem nie przywdział tylko dlatego, iż gdyby to uczynił, niechybnie byłby pojman lub zabit przez mazowieckie rycerstwo”

2) Mowa pozornie zależna znakomicie nadaje się do relacjonowania w narracji monologu wewnętrznego postaci, przez który rozumiemy opowiadanie o procesie myślowym postaci literackiej, wprowadza do narracji zwroty, słowa i stosunek emocjonalny należące do postaci utworu

„Wypuścić go, tego ciemiężcę i kata zakonnych ludzi, zwycięzcę w tylu spotkaniach, przyczynę tylu klęsk i hańby (…) „

Mowa pozornie zależna polega na tym, że narrator wprowadza do narracji słowa, zwroty i stosunek emocjonalny należące nie do niego, lecz do postaci, przy czym to wprowadzenie dokonane jest bez użycia czasowników oznaczających myślenie i mówienie.

3)Mowa niezależna – przytoczenie wypowiedzi postaci, co się zwykle robi po dwukropku; polega na uhonorowaniu dosłownego brzmienia wypowiedzi bohatera. Sposób przytoczenia wypowiedzi postaci zwykle występuje po dwukropku.

„Toteż Baryka, po dość długim z resztą namyśle, chrząknął i rzekł wesoło:

- obawiam się, że włosy pani mogą się zapalić od ognia i wtedy… „

DIALOG

1) mowa zależna- poszczególne stanowiska i racje włączone są w wypowiedź narratora i wprowadza je zdanie pierwsze; narrator streszcza wypowiedzi bohaterów

„Było to w Arras, wysokiej sali – radzili tam i decydowali burgrabiowie, mężowie stanu i głowy miast, jako to mówię. Ponieważ – orzekli – kraj ten, niedawno jeszcze w takiej niedoli, przemógł swe cierpienie (…) „

2) Mowa pozornie zależna- narrator wprowadza sytuację dialogową poprzez jakiś wyraz, w tym przypadku mówiła

„ Potem zabrzmiał głos pani, w owej dźwięcznie-nadobnej dojrzałości, do jakiej przywykli. Nie zapoznaje, mówiła, powagi i doniosłości propozycji, a tym bardziej jej źródła (…)”

3) Mowa niezależna dialogu nie przerywają żadne wtrącenia narratora, który nie chce ingerować w przebieg przytaczanej rozmowy

„Czy nie byłoby lepiej, gdyby nam Bóg dał żyć, jak żyją inne narody, ludzie z mięsa i kości? Byłby spokój na świecie.

- I nie byłoby wyjścia z Egiptu, z domu niewoli?

- Nie byłoby”

TECHNIKA PUNKTU WIDZENIA

Technika punktów widzenia – umieszczanie zdarzeń w świadomości jednej lub kilku postaci, które oświetlają je z różnych punktów widzenia. Narrator nie ingeruje, nie wypowiada się, który z bohaterów ma słuszność, czytelnik sam musi ocenić wiarygodność zeznań świadków, osądzić po czyjej stronie leży racja i który punkt widzenia należy przyjąć. Twórcą tej metody był Henry James. Bogactwo interpretacji, swoboda zostawiona czytelnikowi sprawia, że dzieło jest wieloznaczne, nie formułuje gotowych wniosków, stawia problemy winy i odpowiedzialności, które niezależnie od epoki i ustroju będą nurtować człowieka. Wraz ze zmianą pozycji narratora zmienia się jego opowiadanie – narracja. Zaczyna ona coraz częściej unikać komentarzy i pełnić funkcję wskazówek inscenizacyjnych albo znika całkowicie, wyeliminowana przez język postaci: dialogi i monologi, które się usamodzielniają. Taki właśnie typ narracji, w którym dominuje nie słowo narratora, lecz sceniczne przedstawienie, zwiemy narracją personalną.

Monologi postaci – eliminuje narratora auktorialnego z narracji całkowicie.

· Najstarszym typem epickiego monologu jest monolog pisany, przybierający formy listu, dziennika i pamiętnika. Nadają relacji wartość dokumentu. Celem listu jest zdanie sprawy z wydarzeń aktualnych, dlatego dominuje w nim mowa zależna. Dziennik nie wymaga adresata, stanowi zbiór luźnych, robionych dzień po dniu zapisków, co pozwala na daleko idącą swobodę myśli i zwierzeń. Notując na gorąco wydarzenia, narrator nie zna przyszłości i nie może wybiegać poza dzień dzisiejszy ani oceniać zdarzeń ze względu na ich późniejsze skutki. W pamiętniku zaś, który jest relacją uporządkowaną, dokonywaną z czasowej perspektywy. Pamiętnikarz rozumie doniosłość opisywanych dziejów, ich rolę w historii kraju narodu, rodziny lub pojedynczych postaci.

· W literaturze współczesnej karierę zrobił monolog wewnętrzny. Teoretyk i twórca Edward Dujardin, definiował go nie jako mowę postaci, ale jako swobodny przepływ nie kontrolowanych myśli w pierwotnym stadium ich powstawania, przed organizacją logiczną, przed uformowaniem w sensowne, zgodne z regułami gramatyki struktury składniowe. Monolog wewnętrzny odtwarza stan przedrefleksyjny, proces prowadzący dopiero do wykrystalizowania myśli z chaosu przeżyć i skojarzeń, stąd zwykło się go określać „strumieniem świadomości”, który podkreśla ową płynność i niegotowość. Jest to najbardziej intymna mowa wewnętrzna postaci skierowana tylko do siebie, bez słuchacza, świadka, mowa dopuszczająca do głosu wszelkie kompleksy i wiry podświadomości. Mogą być różne sposoby konstruowania monologu wewnętrznego. Dominują w tego typu formach zasada wolnych skojarzeń, czas traci jednokierunkowość, w świadomości postaci współistnieją zarówno wydarzenia teraźniejsze, jak i przeszłe, język zrywa z normami poprawnościowymi, interpunkcja sugeruje nie kontrolowany przepływ skojarzeń.

· Monolog wypowiedziany jest wypowiedzią ustną skierowaną do konkretnego słuchacza. Prekursorem we współczesnej prozie jest Albert Camus. Różni się on od monologu wewnętrznego przede wszystkim zintelektualizowaniem. Wprawdzie bohater i „autor” monologu często wypowiada się chaotycznie, robi dygresje, ale nurtuje go jakiś ważny problem, którym chce się podzielić. Monolog wypowiedziany różni się więc zasadniczo od monologu wewnętrznego, nie jest bezkształtnym przepływem myśli, lecz powstaje w trakcie kontaktu z odbiorcą i przybiera najczęściej postać swobodnej (choć jednostronnej) rozmowy lub przemówienia

· Mimo różnic w budowie monolog pisany, wewnętrzny i wypowiedziany mają zasadniczą wspólną cechę – są tylko i wyłącznie – głosem działających postaci, obywają się bez narratora, a tym samym subiektywizują narrację i cały ciężar interpretacji przerzucają na czytelnika.

12. KONSTRUKCJA FABUŁY: Motyw, zdarzenie, wątek, temat, sposoby porządkowania zdarzeń- schematy fabularne, akcja.

MOTYW: podstawowa cząstka morfologiczna budowy utworu, nie posiada stałych cech strukturalnych. Motyw jest efektem analizy struktury świata przedstawionego. Tworzy on całości wyższego rzędu, takie jak wątek, postać literacka, fabuła i temat. Funkcja pojedynczych motywów jest zróżnicowana, jedne tkwią mocno w strukturze świata przedstawionego, inne stanowią tylko jego ornament. Motywy, które układają się w jakiś porządek w dziele literackim- CZASOWY lub PRZYCZYNOWY czy FUNKCJONALNY nazwane są MOTYWAMI SPOISTYMI, a te, które w takich porządkach nie uczestniczą MOTYWAMI LUŹNYMI. (dzięki nim realizują się np. dygresje czy sceny epizodyczne, które nie mają zasadniczego wpływu na przebieg akcji utworu i kształt fabuły. Motywy, dzięki którym toczy się akcja utworu, dokonują się przemiany sytuacji bohatera, a także świata przedstawionego nazywamy MOTYWAMI DYNAMICZNYMI, a te, które odnoszą się do wyglądu i kształtu elementów świata przedstawionego nazywamy MOTYWAMI STATYCZNYMI. Motywy dynamiczne to przede wszystkim motywy zdarzeniowe, których wprowadzenie do utworu ma określone konsekwencje w przebiegu akcji, natomiast motywy statyczne kształtują przestrzeń świata przedstawionego.

MOTYW Y WĘDROWNE bądź OBIEGOWE- wyznaczają one nurty tradycji literackiej, dokumentują zawartość kręgu kulturowego i trwałość problematyki społeczno-narodowej. (np. motyw tańca zarówno w Weselu WYSPIAŃSKIEGO jak i w późniejszych dziełach).

ZDARZENIE- wśród wszystkich motywów najważniejszą funkcję pełnią tzw. motywy zdarzeniowe, które są jednocześnie elementarnymi jednostkami fabuły utworu literackiego. Ciąg zdarzeń, których podmiotem jest ta sama postać nazywamy WĄTKIEM. Wątek, tworzony przez zdarzenia z uczestnictwem głównego bohatera utworu nazywamy WĄTKIEM GŁÓWNYM, a wobec niego inne zdarzenia dotyczące postaci ubocznych nazwane są WĄTKAMI UBOCZNYMI.

WĄTEK- jako element składniowy świata przedstawionego stanowi jednostkę konstrukcyjną fabuły. Rozróżniamy utwory JEDNOWĄTKOWE, (nowela, niektóre dramaty),lub WIELOWĄTKOWE (epos, powieść). Podobnie jak motywy, rozmaite wątki również powtarzają się w utworach literackich- są to tzw. WĄTKI OBIEGOWE.

TEMAT- porządkuje świat przedstawiony i nadaje mu konieczną spójność. Temat jest to zorganizowany zespół centralnych motywów świata przedstawionego. Motywy centralne należy rozumieć jako GŁÓWNY WĄTEK UTWORU, skupiający wątki uboczne i epizodyczne, które zawsze rozwijają się ze względu na temat i on określa ich funkcję i znaczenia. TEMAT UTWORU MOŻE BYĆ TOŻSAMY Z WĄTKIEM GŁÓWNYM. Temat stanowi o oryginalności dzieła literackiego.

FABUŁA- jest to sekwencja zdarzeń przedstawionych w utworze.

RODZAJE RELACJI MIEDZY ZDARZENIAMI:

- następstwo czasowe- odzwierciedla kolejność relacjonowanych zdarzeń,

-związek przyczynowo-skutkowy- ukazuje zależność postępowania bohaterów od tego, co zdarzyło się wcześniej.

Zdarzenia fabularne, z wyjątkiem zdarzeń epizodycznych i dygresyjnych, mają charakter celowościowy-teleologiczny. Istnieją gatunki literackie, które kształtują utwór na podstawie fabuły jednowątkowej- nowela i wielowątkowej- epos, epopeja, powieść. Czasem utwory narracyjne zawierają relacje o zdarzeniach poprzedzających czas opowiadanych zdarzeń PRZEDAKCJA. Zdarzenie relacjonowane w narracji, a rozgrywające się poza ramą czasową opowiadanych zdarzeń POAKCJA.

AKCJA- typ fabuły, który powstaje w wyniku nagromadzenia motywów zdarzeniowych (łańcuch zdarzeń prowadzących do jakiegoś celu; może składać się z jednego lub kilku wątków).

FAZY AKCJI:

- zawiązanie akcji,

- rozwinięcie,

-perypetie,

-rozwiązanie akcji.

Akcja utworu może mieć charakter dynamiczny w zależności od motywów zdarzeniowych.

13. KATEGORIE CZASU I PRZESTRZENI: CZAS NARRACJI, CZAS FABUŁY, EPICKI CZAS PRZESZŁY, FUNKCJE STRUKTURALNE CZASOPRZESTRZENI.

Czas jest ważnym elementem konstrukcyjnym utworów epickich. Rozróżniamy trzy płaszczyzny czasowe w dziele literackim: czas zdarzeń, czas narracji, czas przedstawionej sytuacji odbioru.

Czas zdarzeń (tzw. czas fabularny) - wynika z faktu, że świat przedstawiony (bohaterowie, losy, środowisko) rozwija się i trwa w ściśle określonym czasie. Czas zdarzeń tkwi w świecie przedstawionym; aby go scharakteryzować, trzeba uwzględnić rozpiętość czasową akcji utworu, czasowe uporządkowanie zdarzeń, sposób ich prezentacji, tempo przebiegu i wzajemne relacje. Narrator może zdarzenia przedstawiać w toku dziania się – mówimy wtedy o „prezentacji scenicznej” i czasie autentycznym – albo też tylko informować czytelnika o zaistniałych faktach, powiadamiać, co się stało w ciągu tygodnia, miesiąca czy roku. Takie streszczenie nazywa się czasem schematycznym. W powieściach, w których czas zdarzeń obejmuje rozległy obszar, narrator z konieczności musi dokonywać wyboru i przedstawiać te wydarzenia, które są dlań najważniejsze. W ten sposób czas staje się interpretacją, a nie biernym odwzorowaniem historii. W toku lektury czytelnik zdobywa nowe informacje, które mogą zmieniać jego stosunek do przeszłych wydarzeń, czyli prowadzić do reinterpretacji. Czas zdarzeń nie jest więc rzeczą obojętną dla ideowej wymowy dzieła, nie odtwarza biegu rzeczywistości, ale je kształtuje, ma zatem funkcję ideologiczną. Zdarzenia przedstawione w dziele mogą nie tylko następować po sobie, ale i współzachodzić, tzn. odbywać się jednocześnie. Eksponowanie jednoczesności wypadków dziejących się w różnych punktach miasta czy świata zwiemy symultanizmem. Czas zdarzeń może być więc kształtowany rozmaicie (uobecniony lub streszczony, jednoczesny lub sukcesywny), zawsze jednak wynika z czasowości prezentowanych zjawisk i sposobu ich przedstawienia. Czas fabuły jest kategorią kompozycyjną i może być przedmiotem różnych zabiegów: może być wydłużany lub skracany od czasu, w którym dzieją się referowane zdarzenia, może być „odwrócony” w wyniku odwrócenia kolejności zdarzeń, o których utwór opowiada(INWERSJA CZASOWA), czas można także zatrzymać (ODCINEK CZASU). Zabiegi takie mogą być dokonywane tylko w czasie fabuły, ponieważ czas ten jest funkcją zdarzeń dokonujących się w świecie przedstawionym.

Czas narracji wynika ze struktury komunikatu językowego. Nadawca komunikatu – narrator – snuje narrację z reguły w czasie innym niż czas zdarzeń: opowiada o czymś, co się już zdarzyło, lub o czymś, co może się zdarzyć. Opóźnienie informacji – retardacja – potęguje ciekawość. Późniejszy od zdarzeń czas narracji pozwala więc na ideologiczne kształtowanie czasu, którym rządzi nie chronologia, lecz wzgląd na czołowy problem utworu. Istnieją utwory, w których narracja toczy się niejako jednocześnie z wydarzeniami, ponieważ narrator opisuje je na gorąco, w trakcie ich przebiegu, bez czasowego dystansu. Dzieje się tak niekiedy w listach, dziennikach, a szczególnie w monologu wewnętrznym., który stanowi natychmiastowy rejestr zjawisk pojawiających się w psychice. Czas zdarzeń staje się w monologu jednocześnie czasem narracji i zostaje zupełnie zatarta granica między tymi dwiema płaszczyznami. Czas narracji może być też wcześniejszy od czasu zdarzeń.

KATEGORIE CZASU I PRZESTRZENI SĄ FUNKCJĄ ISTNIENIA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO I PROCESÓW W NIM ZACHODZĄCYCH.

EPICKI CZAS PRZESZŁY- w epice czynnikiem najważniejszym jest świat przedstawiony i to, co się w nim dzieje, a nie podmiot mówiący. Podmiot literacki przedstawia rzetelną informację o zdarzeniach w czasie przeszłym, a więc już dokonanych, skończonych, rozegranych w zasadniczo innym czasie niż czas relacjonowania. Dla struktury utworu epickiego czynnikiem decydującym jest to, że czas narracji, moment, w którym narrator opowiada, jest późniejszy od czasu fabuły, to jest czasu, w którym rozgrywały się relacjonowane przez narratora zdarzenia. Owe dwie płaszczyzny czasowe występują w epice zawsze. Nawet wtedy, gdy narrator relacjonuje wydarzenia fantastyczne, umieszczone w dalekiej przyszłości (science fiction), należy traktować je jako zdarzenia odegrane w przeszłości.

14. WSPÓŁCZESNE ODMIANY POWIEŚĆI

Ukształtowana w czasach nowożytnych. Gatunek narracyjny odznaczający się wielowątkową fabułą, wielością postaci. Jest kompozycją wątków zwykle o zróżnicowanym układzie: wątki mogą być prowadzone równolegle (współbieżnie lub niezależnie), sekwencjonalnie, czyli o układzie przyczynowo-skutkowym lub cel ościowym, wreszcie mogą pozostać w układzie hierarchicznym. Powieść jest najmniej zgramatykalizowanym gatunkiem, a zatem najmniej skonwencjonalizowanym, otwartym na wszelkie możliwości wchłaniania, a także wykorzystywania innych gatunków literackich i wszelkich rodzajów aktywności językowej, nie krępują również reguły stylistyczne i nie istnieją ograniczenia tematyczne. Struktura powieści realizuje się w narracji, której efektem jest świat przedstawiony, a także postaci literackie uczestniczące w zdarzeniach , tworzących fabułę. Powieść pozostawia całkowitą dowolność kreowania postaci, sposobu ich wyposażenia zewnętrznego i wewnętrznego. Układ zdarzeń nie musi mieć charakteru chronologicznego, dopuszczalne są INWERSJE CZASOWE. Narracja powieściowa dysponuje pierwszą i trzecią osobą, a także rozbudowaną skalą szczegółowości- od streszczenia zaszłości do scen z udziałem bohaterów- jak również różnymi punktami widzenia świata przedstawionego. Zdarzenia fabularne mogą być sytuowane w przeszłości, współczesności lub przyszłości. Fabuła nie musi przyjmować postaci akcji, a stopień jej rozbudowania jest w powieści całkowicie dowolny.

PODZIAŁ POWIEŚCI ZE WZGLĘDU NA STOSUNEK CZASU FABULARNEGO UTWORU DO MOMENTU POWSTANIA POWIEŚCI:

-powieść historyczna,

-powieść współczesna,

-powieść fantastyczna.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA TY BOHATERA:

-powieść psychologiczna,

-powieść behawiorystyczna.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA KSZTAŁT FABULARNY:

-powieść awanturnicza,

-powieść kryminalna.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA TEMATYKĘ:

-powieść środowiskowa:

-powieść młodzieżowa

-powieść produkcyjna,

-powieść marianistyczna.

ODMIANY GATUNKOWE POWIEŚCI:

-POWIEŚĆ SPOŁECZNO-OBYCZAJOWA – utwór utrzymany w kategoriach realizmu, o problematyce współczesnej autorowi, portretując stosunki społeczne i zachowania ludzi, motywując je czynnikami społecznymi, politycznymi, historycznymi, ekonomicznymi i psychologicznymi. Autor opowiada o codzienności środowiska i o tym, co je kształtuje. Ciąg zdarzeń układa się w całość zamkniętą.

-POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNA- przeżycia psychiczne postaci i analiza ich sfery uczuciowej, pogłębiona analiza psychologiczna. Powieść taka pokazywała wnętrze ludzkie jako reakcje emocjonalne na wydarzenia w świecie przedstawionym. Stosowanie środków takich jak MONOLOG WEWNĘTRZNY i MOWY POZORNIE ZALEŻNEJ.

-POWIEŚĆ HISTORYCZNA- świat przedstawiony sytuowany w mniej lub bardziej odległej przeszłości. Za twórcę tego gatunku uważa się Waltera Scotta autora ROB ROYA I WAVELEYA, który godził świat fikcji powieściowej z realiami historycznymi, tzn. zdarzenia fabularne sytuował wśród faktów historycznych i obyczajowych epoki. Narrator był wszystkowiedzący, a układ zdarzeń fabularnych jest w powieści zwarty i zamknięty. W literaturze polskiej ma tradycję już w XVIII wieku.

-POWIEŚĆ SENSACYJNA- istotnym wyróżnikiem jest fabuła, na którą składają się wydarzenia mające duże tempo przebiegu oraz niespodziewane i nagłe zwroty akcji. Rysunek postaci jest prosty i nie pogłębiony psychologicznie. Tradycja tego typu powieści sięga ROMANSU ŁOTRZYKOWSKIEGO.

-POWIEŚĆ KRYMINALNA- utwór, którego treścią było najpierw rozwiązanie zagadki, ustalenie na podstawie próby odtworzenia zachowań i wypowiedzi grona osób, która z nich jest zabójcą, a poźniej przedstawienie działań przestępczych. Bohaterem była zawsze osoba podejmująca się rozwiązania zagadki. Powieść taka ukształtowała się dopiero w XIX wieku. W Polsce w latach 60-tych pojawiła się specyficzna odmiana powieści kryminalnej, zwana POWIEŚCIĄ MILICYJNĄ.

-POWIEŚĆ FANTASTYCZNA- traktuje świat przedstawiony jako realnie istniejący. W miarę rozwoju nauk przyrodniczych i środków cywilizacji technicznej pojawiła się nowa odmiana tej powieści- POWIEŚĆ FANTASTYCZNO-NAUKOWA.

-POWIEŚĆ PODRÓŻNICZA- utwór budujący fabułę ze zdarzeń, w jakich uczestniczą postaci podczas odbywanych podróży, zazwyczaj do kraju egzotycznego. Często posługuję się ona chwytami stosowanymi w POWIEŚCI SENSACYJNEJ. Nieliterackim pierwowzorem była relacja z podróży, zwana ITINERARIUM.

-POWIEŚĆ BIOGRAFICZNA- utwór, którego treścią jest całe życie, działalność jednostki wybitnej lub tylko jakiś ważny moment biografii. Zorganizowanie motywów zdarzeniowych w fabułę nadaje utworowi powieściowy charakter, co łączy się z rozmaitymi sposobami gospodarowania materiałem biograficznym. Czasem taki literacki charakter nadaje utworom kształt cyklu. Na ogół stopień literackości tych tekstów bywa niski i granica między takimi utworami jest dość słabo zarysowana.

15. ZAGADNIENIE KRÓTKICH FORMA NARRACYJNYCH (NOWELA, OPOWIADANIE)

NOWELA- nazwa pochodzi od włoskiego novella i oznacza utwór narracyjny prozą o wyrazistej jednowątkowej fabule. Krótka rozpiętość czasowa, brak opisów, epizodów, dygresji, postaci drugoplanowych oraz rozbudowanych charakterystyk postaci. Sposób kształtowania akcji podobny do dramatu: motywy zdarzeniowe mają charakter spoisty i dynamiczny i układają się wg schematu: zawiązanie akcji, kulminacja związana z gwałtownym zwrotem sytuacji bohatera, rozwiązanie. Moment kulminacyjny nie jest umieszczony symetrycznie lecz przesunięty ku końcowi utworu i polega na zawiedzeniu oczekiwań czytelnika. Rozwiązanie prowadzi do sytuacji silnie skoncentrowanej z początkową sytuacją bohatera, lub jej odwrócenia. W klasycznej budowie noweli każda jej faza powinna powtarzać ten sam motyw.

Geneza związana jest z tradycja ustną, jako utwór pisany pojawia się już w starożytnej Grecji (OPOWIEŚCI MILEZYJSKIE ARTYSTYDESA Z MILETU). Nowożytną formę gatunek uzyskał w DEKAMERONIE BOCCACCIA. W Polsce nowele tworzyli m. in. Konopnicka, Prus, Sienkiewicz, Żeromski. WSPÓŁCZESNA NOWELA PRZESTAJE BYĆ KOMPOZYCJĄ ZAMKNIĘTĄ.

OPOWIADANIE- pod względem jednowątkowości i rozmiarów przypomina nowelę, natomiast różni je rygory kompozycyjne. Kompozycja opowiadania jest luźna, otwarta, pojawiają się w niej opisy, dygresje, pointa nie jest ani jednoznaczna, ani wyrazista, uobecnia się w nim narrator, zwracający na siebie uwagę wyraźnie określonym stosunkiem do świata przedstawionego we własnej relacji. Należy do podstawowych typów komunikacji językowej, ukształtował się późno. W Polsce twórcami byli: Żeromski, Sienkiewicz, Prus.