NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ W ŚWIETLE MIĘDZYNARODOWEJ KLASYFIKACJI USZKODZEŃ, DZIAŁAŃ I UCZESTNICTWA

„Niepełnosprawność” jest pojęciem wieloznacznym i wielopłaszczyznowym. Istnieje wiele definicji i klasyfikacji niepełnosprawności. Niepełnosprawność obok uszkodzenia (wymiar biologiczny, medyczny) i upośledzenia (wymiar społeczny). istotnym zagadnieniem w definiowaniu i klasyfikowaniu niepełnosprawności są założenia nowej, pochodzącej z przełomu XX i XXI wieku, Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Działania i Uczestnictwa zwanej „Karta 2000”. Uznaje ona, że niepełnosprawność tworzą trzy równoległe obszary: uszkodzenie, działanie i uczestnictwo. Zakłada ona, że człowiek:
• jest istotą biologiczną, a stanowi ją organizm człowieka o określonej strukturze i spełniający określone funkcje;
• jest określoną osobą, działającą i wypełniającą określone zadania; w tym w wymiarze podstawowe pojęcia to osoba i działanie;
• jest także członkiem określonej grupy społecznej do której przynależy i w życiu której uczestniczy; podstawowe pojęcia to społeczeństwo i uczestnictwo.
W karcie 2000 niepełnosprawność i funkcjonowanie są terminami nadrzędnymi, obejmującymi trzy wymiary:
• strukturę lub funkcje organizmu,
• działanie osobiste,
• uczestnictwo w życiu społeczeństwa.

Termin funkcjonowanie obejmuje trzy poziomy bytowania człowieka: biologiczny, osobisty i społeczny. Natomiast niepełnosprawność jest pojęciem zawierającym konsekwencje stanu zdrowia (choroby, zaburzenia, np. genetycznego lub urazu) w funkcjonowaniu człowieka na tych trzech poziomach.

Analiza poszczególnych składowych opisujących niepełnosprawność w tej Klasyfikacji nasuwa konieczność zrewidowania obecnych formalnych standardów i poglądów, a zwłaszcza przyzwyczajeń w odniesieniu do diagnozowania i ustalania stopnia niepełnosprawności. Składa się bowiem z odrębnych, lecz równoległych klasyfikacji trzech obszarów tworzących niepełnosprawność: uszkodzeń, działania i uczestnictwa. Wprowadzenie klasyfikacji działania i uczestnictwa jest istotną nowością, rozszerzającą pojęcie niepełnosprawności. To one stają się wyznacznikami poszukiwanych kryteriów jakości życia osób niepełnosprawnych. Oto jak przedstawiają się owe poszczególne składowe.

W klasyfikacji uszkodzeń „uszkodzenie” jest definiowane jako : brak lub deformacja anatomicznej struktury organizmu, albo jako brak lub zaburzenie przebiegu fizjologicznych lub psychicznych funkcji organizmu. Obejmuje dwie podklasyfikacje uszkodzeń funkcji organizmu, z 10 grupami i łączną liczbą 873 różnych funkcji organizmu : psychiczne, głosowe – mowa dźwiękowa, słuchowe i przedsionkowe, wzrokowe, inne funkcje sensoryczne, sercowo-naczyniowe i oddechowe, trawienne, odżywcze i metaboliczne, immunologiczne i endokrynologiczne, moczowo-płciowe, nerwowo-mięśniowo-szkieletowe, skóry i inne z nią związane; które mogą być różnym stopniu zaburzone lub nieobecne. Uświadamia to z jednej strony złożoność psychofizycznych funkcji człowieka, a z drugiej zaś porządkuje ich pojęcia i wręcz wytycza kryteria oceny niepełnosprawności funkcjonalnej oraz uszkodzenia struktury organizmu, obejmującej 10 grup narządów i układów wykonujących wymienione tu funkcje, a więc ośrodkowy układ nerwowy, układ krwionośny, oddechowy, narządy zmysłów, narząd mowy itp. Każda z funkcji organizmu może być całkowicie zniesiona, ograniczona lub zaburzona. Podobnie każdy z narządów i układów organizmu może być całkowicie (brak) lub częściowo uszkodzony, na skutek choroby, zaburzenia, urazu lub wady wrodzonej. Stopień uszkodzenia funkcji i struktury organizmu ocenia lekarz według ogólnie przyjętych standardów. Uszkodzenie organizmu jest zatem częścią stanu zdrowia, lecz niekoniecznie oznacza, że człowiek jest chory lub powinien być uważany za chorego.

W klasyfikacji działań, „działania” definiowane są bardzo szeroko i oznaczają wszystko, co człowiek robi, od wykonywania bardzo prostych czynności do wykonywania bardzo złożonych i skomplikowanych zadań, wymagających szeregu skoordynowanych zespołów czynności. Wyodrębnia się tutaj 9 grup i wymienia łącznie 617 różnych działań człowieka: widzenie, słuchanie i rozpoznawanie (21 działań); uczenie się, praktyczne stosowanie zdobytej wiedzy i wykonywanie zadań (24 działania); komunikowanie się z innymi osobami (41 charakterystyk); wykonywanie czynności motorycznych, w tym np.: zmiana i utrzymywanie pozycji ciała (19 aktywności); transport, poruszanie i przemieszczanie przedmiotów (29 sytuacji); chodzenie, przemieszczanie się względem czegoś, wewnątrz i zewnątrz budynku, bez lub z pomocniczymi środkami lokomocji (22 sposoby); korzystanie ze środków transportowych (15 możliwości); samoobsługa (41 aktywności samoobsługowych i życia codziennego); prowadzenie gospodarstwa domowego (42 działania); związki i zachowania międzyosobowe (49 ogólnych i szczegółowych zachowań); reagowanie i radzenie sobie ze szczególnymi sytuacjami, obejmujące trzy dziedziny: kształcenie, pracę i zatrudnienie oraz ekonomię życia, w tym: posługiwanie się narzędziami i pomocami technicznymi o charakterze kompensacyjnym (30 możliwości); życie wspólnotowe, socjalne i obywatelskie (21 szczegółowych sytuacji). Sumę wyróżnionych w poszczególnych grupach działań powiela się przy zastosowaniu mnożnika skali trudności. Stopień trudności działania, ocenia się na 5-punktowej skali: od wykonywania bez trudności do niemożliwości wykonania w ogóle. Ponadto przyjmuje się również 4-punktową skalę pomocy osobistej i technicznej, potrzebnej do skutecznego działania od: 0 – pomoc niepotrzebna; poprzez: 1 – potrzebna pomoc techniczna, np.: pomoce techniczne w lokomocji, protezy, wózek inwalidzki, biała laska, adaptacja miejsca zamieszkania, miejsca pracy, narzędzi i urządzeń stanowiska pracy; 2 – potrzebna pomoc osobista – osoby przy wykonywaniu danego działania; do: 3 – potrzebne obie formy pomocy – techniczna i osobista. Równoczesne stosowanie obu skal przy określaniu stopnia ograniczenia działania jest bardzo ważne, aby stworzyć danej osobie warunki do zmniejszenia ograniczenia i poprawy zakresu i stopnia jej działania na poziomie osobistym.

„Uczestnictwo”, według klasyfikacji, jest to „rodzaj i zakres zaangażowania się osoby w sytuacje życiowe w środowisku, w którym żyje”. Tak szerokie pojęcie obejmuje bardzo złożony związek pomiędzy możliwościami działania człowieka, a jego środowiskiem społecznym i fizycznym. Zarówno środowisko społeczne, jak i fizyczne mogą zawierać czynniki utrudniające oraz czynniki ułatwiające to uczestnictwo. Uczestnictwo jest miernikiem stopnia i zakresu funkcjonowania człowieka na poziomie społecznym i określa aspekt społeczny niepełnosprawności. Istotną rolę w procesie takiego uczestnictwa odgrywają przyjęte w tym zakresie normy lub standardy w danej społeczności lub w danym kręgu kulturowym (subkulturowym), jak i międzynarodowe standardy. Klasyfikacja wyodrębnia 7 ogólnych dziedzin i 106 różnych sytuacji, w których człowiek zwykle uczestniczy w środowisku: czynności samoobsługowe, poruszanie się w przestrzeni, wymiana informacji, kontakty społeczne, edukacja, praca zawodowa, zajęcia w czasie wolnym i praktyki religijne, życie ekonomiczne, życie obywatelskie i życie środowiska lokalnego. Klasyfikacja uczestnictwa ma za zadanie określenie dziedzin życia, w których dana osoba ma ograniczone uczestnictwo. Jako przejaw negatywny tego wymiaru Klasyfikacja przyjmuje termin: ograniczenie uczestnictwa. Podkreślenia wymaga tu nowe podejście do istoty niepełnosprawności w tym zakresie i ustalenie, że termin ograniczenie uczestnictwa ma zastępować termin upośledzenie przyjęty w Klasyfikacji z 1980 roku.
Klasyfikacja ta nie jest jednak tak szczegółowa, jak klasyfikacja uszkodzeń i działania, co umożliwia bardziej elastyczne stosowanie jej w oparciu o dwie skale do oceny uczestnictwa:
• jego zakresu:
o 0 – pełne uczestnictwo w zwykłych warunkach – bez potrzeby czynników ułatwiających (sprzyjających),
o 1 – zagrożone pełne uczestnictwo, w przypadku braku czynników ułatwiających,
o 2 – uczestnictwo ograniczone, tylko w niektórych dziedzinach lub tylko w pewnym stopniu, niezależnie od czynników sprzyjających,
o 3 – uczestnictwo niemożliwe, nawet przy sprzyjających warunkach,
o 4 – uczestnictwo nieoczekiwane, ze względu na wiek, płeć i inne względy natury kulturowej lub społecznej,
o 5 – uczestnictwo nie ma zastosowania do danej osoby, ze względu na wiek, rodzaj niepełnosprawności (np. posługiwanie się brajlem);
• czynników ułatwiających lub utrudniających uczestnictwo – dla ustalenia czynników ułatwiających utrudniających poziom i zakres uczestnictwa:
o 1 – produkty, narzędzia i przedmioty powszechnego użytku,
o 2 – osobiste wsparcie i pomoc,
o 3 – społeczne i polityczne instytucje, stowarzyszenia i organizacje,
o 4 – system edukacji i szkolenia,
o 5 – instytucje ekonomiczne (gospodarcze),
o 6 – inna publiczna infrastruktura,
o 7 – struktura społeczno-kulturalna, normy i zasady,
o 8 – fizyczne środowisko, stworzone przez człowieka,
o 9 – naturalne środowisko,
o 10 – inne czynniki.

POJĘCIE BEZROBOCIA – DEFINICJA I RODZJE

Efekt bezrobocia praktycznie od zawsze był problemem rozważanym przez wielu ekonomistów, socjologów czy polityków. Po raz pierwszy jednak zjawisko to zaczęto definiować i szerzej postrzegać za sprawą wielkiego kryzysu gospodarczego 1929-1933. Wtedy to bez pracy w USA znalazło się 20% obywateli a w niektórych krajach Europy, np. w Niemczech wyniosło 47%. Obserwując negatywne skutki gospodarcze i społeczne, podjęto próbę zdefiniowania bezrobocia, ale przede wszystkim określenia jego przyczyn i metod przeciwdziałania.
Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy, poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia. Bezrobocie można rozpatrywać w skali makro i mikro. Z bezrobociem w skali makro mamy do czynienia w sytuacji, gdy na określonym obszarze geograficznym znaczna liczba osób zdolnych do podjęcia pracy pozostaje poza zatrudnieniem. Natomiast bezrobociem w skali mikro jest utrata pracy z powodu braku kwalifikacji lub innych umiejętności pozwalających objąć i utrzymać stanowisko.

Bezrobocie jest jednym z najważniejszych problemów współczesnych gospodarek.

W zależności od przyczyn występowania wyróżnia się następujące rodzaje bezrobocia:
- bezrobocie strukturalne - wynika z nieaktywności struktury podaży siły roboczej i popytu na nią na rynku pracy. Wynikać może również z szybkich zmian strukturalnych zachodzących w gospodarce, za którymi nie nadąża szkolnictwo zawodowe i ogólne. Bezrobocie strukturalne występuje także, gdy zasoby kapitałowe są nie wystarczalne dla zatrudnienia zasobów pracy
- bezrobocie technologiczne - wynika z postępu technicznego, automatyzacji i mechanizacji procesów wytwórczych, które mają charakter praco-oszczędny. Pojawia się, gdy tempo wzrostu gospodarczego jest niskie, a inwestycje mają charakter modernizacyjny, prowadząc do wzrostu i unowocześnienia produkcji przy spadku zatrudnienia
- bezrobocie koniunkturalne ( lub recesyjne ) - wywoływane jest spadkiem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw. Poziom popytu jest poddany stałym wahaniom cyklu koniunkturalnego, jakim podlega gospodarka. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego
- bezrobocie frykcyjne - jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy; dotyczy ludzi zmieniających zawód, pracę, przenoszących się do innej miejscowości. Jest to zjawisko korzystne , gdyż umożliwia znalezienie w krótkim czasie wykwalifikowanych pracowników
- bezrobocie sezonowe - jest efektem wahań aktywności gospodarczej w różnych porach roku, spowodowanych zmianą warunków klimatycznych

W zależności na formę występowania wyróżnia się:
- bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia.
- bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia.
- bezrobocie długookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, ponieważ dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie.
- bezrobocie ukryte to pewna - nieokreślona - liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako bezrobotne, albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z punktu widzenia zatrudniającego. Występuje głównie na wsi (nadmiar rąk do pracy, dawniej - przerost administracji).
- bezrobocie rejestrowane to liczba osób bezrobotnych, czyli posiadających określone w ustawie cechy i zarejestrowanych w urzędach pracy.

FUNKCJE RODZINY

Rodzina w ujęciu socjologicznym jest definiowana jako zbiorowość o charakterze podstawowym, obecna we wszystkich znanych kulturach i typach społeczeństw. W jej skład zaliczamy dwoje ludzi związanych węzłem małżeńskim oraz ich dzieci (naturalnych lub przybranych), a także ich krewnych. Rodzin a w społeczeństwie pełni rolę pierwotnej grupy socjalizacyjnej i w związku z tym posiada wiele prerogatyw. Uczeni starają się je usystematyzować zarówno pod względem terminologii jak i liczebności. W tej pracy pragnę się skupić na trzech typach.

Na samym początku należy wymienić sześć podstawowych funkcji rodziny, do których można zaliczyć funkcję ekspresyjną, ekonomiczną, opiekuńczą, wychowawczą, prokreacyjną oraz seksualną.

Opiekuńcza funkcja pociąga za potrzebę sprawowania opieki nad dzieckiem, które z racji wieku lub ograniczonej sprawności psycho - ruchowej nie jest w stanie funkcjonować samodzielnie.

Funkcja wychowawcza, jak sama nazwa wskazuje, jest procesem wychowawczym odbywającym się na linii rodzice - dzieci. Jej celem jest przygotowanie młodych członków rodziny do życia w społeczeństwie poprzez przekazaniu im norm i zachowań służących prawidłowemu wykonywaniu ról społecznych. Funkcja ta oznacza nie tylko socjalizację dzieci przez rodziców, ale również zmianę zachowań małżonków pod wpływem swoich dzieci.

Funkcja prokreacyjna natomiast służy zaspokajaniu emocjonalno - rodzicielskich oraz reprodukcyjnych potrzeb partnerów życiowych.

Ostatnia z nich - funkcja seksualna - służy zaspokojeniu popędu płciowego małżonków, dawniej była także nazywana prokreacyjną.

Polski socjolog Zbigniew Tyszka dorzucił do tej klasyfikacji funkcji rodziny jeszcze cztery dodatkowe rodzaje stosując do nich własne nazewnictwo oraz poszerzone definicje. Przede wszystkim łączy ze sobą niektóre kategorie z sześciu funkcji już przedstawionych wyróżniając cztery funkcje: materialno-ekonomiczną, opiekuńczo-zabezpieczającą, socjalizacyjną i emocjonalno-ekspresyjną. Zostawia jedynie funkcję seksualną oraz prokreacyjną, nic w ich zakresie nie modyfikując. W funkcji materialno - ekonomicznej, objawiającej się w zdobywaniu środków materialnych do życia, wyróżnia cztery podfunkcje: gospodarczą, zarobkową, produkcyjną i usługowo-konsumpcyjną. Stopień realizacji tych podfunkcji zależy od pozycji społecznej rodziny oraz sposobów pozyskiwania środków finansowych potrzebnych do jej rozwoju. Funkcja opiekuńczo - zabezpieczająca nieznacznie pokrywa się z materialno - ekonomiczną ponieważ zakłada materialne zabezpieczenie domowników w środki do życia, ale również stałą lub tymczasową opiekę nad niesamodzielnymi domownikami. Funkcja socjalizacyjna, podobnie jak w poprzedniej kategorii wychowawcza, polega na przygotowaniu dzieci do życia w społeczeństwie oraz wzajemnej interakcji na linii rodzice - ich potomstwo. Rodzina jest bowiem pierwszym, i jednym z najważniejszych, środowiskiem wychowawczym. Socjalizacja młodych członków rodziny ma potem bardzo istotne znaczenie dla kształtowania ich osobowości i stopnia przygotowania do pełnienia określonych funkcji społecznych. Emocjonalno - ekspresyjna funkcja rodzina koncentruje się na aspekcie emocjonalno - duchowym. W jej ramach członkowie rodziny realizują swoje potrzeby psychiczne zarówno wewnątrz rodziny, jak i poza nią.

Tyszka wprowadził także swoją własną klasyfikację wyróżniając cztery dodatkowe funkcje rodziny: rekreacyjno - towarzyską, kulturową, klasową i legislacyjno - kontrolną.

Typowo wypoczynkową funkcja jest rekreacyjno - towarzyska. Koncentruje się ona na traktowaniu rodziny jako azylu, gdzie można odpocząć po całodziennym trudzie związanym z pracą zawodową, zregenerować siły, czemu sprzyja specyficzna atmosfera panująca w domu rodzinnym.

Funkcja kulturowa jest bardzo ściśle związana z socjalizacją i prowadzi do nabywania przez dzieci bogatej spuścizny kulturowe wyróżniającej daną zbiorowość od innych i zapewniającej jej przynależne miejsce w hierarchii społeczeństw.

Funkcja klasowa, teraz mniej istotna niż przedtem, jest wyrazem pewnego determinizmu społecznego. Mianowicie, pozycja społeczna rodziców, w pewnym stopniu determinuje przyszłą pozycję zawodową dziecka. Przykładowo, dziecko urodzone w rodzinie inteligenckiej z dużym prawdopodobieństwem odziedziczy po rodzicach przynależność do tej warstwy społecznej. Innym przykładem jest chociażby dziedziczenie zawodu po rodzicach.

Funkcja legislacyjno - kontrolna oznacza formalizację niektórych zachowań człowieka oraz wzajemną kontrolę członków rodziny. Nieodpowiednie zachowania, naganne z punktu widzenia współżycia społecznego powodują sankcje nie tylko ze strony pozostałych domowników, ale również niektórych formalnych organizacji społecznych (np. Kościoła) narażając te jednostki na odpowiedzialność karną lub ostracyzm społeczny, który bywa bardziej dotkliwy w swoich wymiarze. W prymitywnych społeczeństwach najdotkliwszą karą oprócz oczywiście kary śmierci za poważne przestępstwa było wyrzucenie nagannie prowadzącej się jednostki ze społeczności, trwale bądź jedynie na pewien okres czasu.

Jeszcze inną klasyfikację funkcji rodziny proponuje etyk, pedagog i filozof M. Ziemska. W przeciwieństwie do Tyszki funkcje te grupuje razem, nie zaś ściśle od siebie oddziela zwracając uwagę na fakt, ze każda wiąże się z innymi. Rodzina ma według niej spełniać cztery podstawowe funkcje: prokreacyjną, produkcyjną, usługowo-opiekuńczą, psychohigieniczną i socjalizacyjną.

Funkcja prokreacyjna dostarcza, poprzez zaspokojenie popędu płciowego i instynktom: macierzyńskiego oraz ojcowskiego, nowych członków społeczeństwa, a jednocześnie pozwala osiągnąć małżonkom satysfakcję z udanego życia seksualnego. Ta funkcja jest jakby połączeniem w sobie funkcji seksualnej i prokreacyjnej z klasyfikacji Tyszki.

Funkcja produkcyjna skupia się na aspekcie ekonomicznym. Członkowie rodziny zaspokajając swoje potrzeby materialne są równocześnie pracownikami w określonych gałęziach przemysłu, handlu i usług w społeczeństwie, tym samym dokładając się do dobra wspólnego. Rodzina więc z korzyścią dla siebie przygotowuje swoich członków do spełniania właściwych dla nich ról zawodowych.

Funkcja opiekuńcza jest niewątpliwie związana z produkcyjną, ponieważ jej głównym zdaniem jest zapewnienie wszystkim członkom rodziny codziennych usług w rodzaju wyżywienia, czystości, itp., co przecież wiąże się z praca zarobkową. Drugim jej aspektem jest roztaczanie opieki nad tymi członkami rodziny, którzy z pewnych względów wiek, kalectwo, choroba) nie są w stanie zatroszczyć się o samych siebie i są zmuszeni liczyć na innych. Rodzina jest obowiązana więc nie tylko zaspokoić potrzeby materialne, ale również opiekuńcze członków, udzielanie innym w razie wsparcia, ale również gwarancja tego, ze ktoś się nami zaopiekuje, gdy będziemy tego potrzebowali.

Wychowywanie młodych domowników na pełnoprawnych członków społeczeństwa, którzy wiedzą jak się w nim poruszać, którzy znają jego system wartości oraz normy społecznego współżycia obejmuje w sobie funkcja socjalizacyjna, która obejmuje również tyszkowską definicję funkcji kulturowej.

Funkcja rekreacyjno - towarzyska w ujęciu Tyszki tutaj nosi nazwę psychohigienicznej. W jej obrębie członkowie rodziny zaspokajają swoje potrzeby duchowe związane z poczuciem bezpieczeństwa, stabilizacji, potrzebą zaufania i akceptacji, szacunku i przynależności. Rodzina zatem stwarza warunki do swobodnej ekspresji własnych myśli i doznań emocjonalnych oraz dzielenia się swoimi uczuciami z innymi domownikami. Dzięki tej funkcji można zachować równowagę emocjonalną nawet wtedy, gdy środowisko zewnętrzne jest wrogo nastawione do któregoś z domowników. Rodzina bowiem stwarza warunki do rozładowania stresu emocjonalnego, który nagromadził się w jednostce w kontaktach z innymi członkami społeczeństwa, najczęściej na niwie zawodowej.

W klasyfikacji zaproponowanej przez Ziemską zwraca uwagę absencja funkcji legislacyjno - kontrolnej, na której istnienie zwracał uwagę Tyszka, polegającej na wspólnym sprawowaniu kontroli domowników nad sobą. Wszyscy jednak są w pełni zgodni, ze jedynie właściwe spełnianie wszystkich tych funkcji daje możliwość wychowania obywateli posługujących się w życiu dorosłym odpowiednio ukształtowanym kodeksem moralnym, a tym samym wartościowych dla ogółu. Niemniej jednak jest to sytuacja idealna, do której nie dochodzi zbyt często, dlatego też w życiu obserwujemy różnego rodzaju patologie mające swoje korzenie w rodzinie.