• PRAHISTORIA – termin wykreowany w Polsce w latach 50tych XX w. dla podkreślenia związku czasów pradziejowych i historycznych;

Chronologia prahistorii oparta tylko na geologicznych i radiometrycznych pomiarach (nie ma zarejestrowanej w źródłach rachuby czasu);

• OKRES PROTOHISTORYCZNY – okres kiedy ludy wschodniośródziemnomorskie osiągnęły taki stopień rozwoju, na którym pojawiły się cywilizacje i rejestrujące ich dzieje źródła pisane, a części Afryki, Azji, Europy dostarczały materialnych śladów działalności człowieka; (okres protohistoryczny w Polsce – od początków średniowiecza);

• ŹRÓDŁA ARCHEOLOGICZNE – źródła pisane dla okresów prehistorii i protohistorii; odzwierciedlają różne dziedziny kultury materialnej i gospodarki;

• ŹRÓDŁA KOPALNE – materialne ślady ludzkiej działalności ukryte w ziemi;

• ARCHEOLOGIA – nauka zajmująca się odkrywaniem i badaniem tych źródeł; jest pomocna w badaniach okresów późniejszych dla poszerzenia i uzupełnienia wiedzy o przeszłości; rejestruje i klasyfikuje materialne relikty; ustala historyczny rozwój człowieka i jego kultury;

• ARCHEOLOGIA ŚRÓDZIEMNOMORSKA = KLASYCZNA – typowa dla badania dziejów klasycznych basenu Morza Śródziemnego, gdzie źródła są kopalne (np. epigrafika);

• ARCHEOLOGIA HISTORYCZNA – informacje o okresach opisanych przez źródła pisane, m.in. związanych z gospodarką, kulturą materialną, budownictwem;

ŹRÓDŁA ARCHEOLOGICZNE –

• w przeciwieństwie do źródeł historycznych są anonimowe;

• dają pośredni i niepełny charakter przekazu – tylko materialne ślady działań człowieka

• są nośnikami info o wielu dziedzinach życia ludów prehistorycznych;

• FOSYLACJA – wyjątkowe warunki zachowania szczątków kopalnych

• TAFOMINIA – zróżnicowana konserwacja niektórych surowców (np. przedmioty i konstrukcje z surowców organicznych zachowują się w środowiskach wilgotnych)

ŹRÓDŁA ARCHEOLOGICZNE:

• NIERUCHOME – ślady konstrukcji związanych z miejscami zamieszkania i pochówku

• obiekty osadnicze – konstrukcje mieszkalne, ziemianki, chaty nasienne, mury kamienne lub ceglane, ognisk, piece, jamy zasobowe, odpadkowe, spichlerze;

• fortyfikacje – wały ziemne, mury, palisady, fosy,

• związane z komunikacją – drogi, ulice, mosty, groble

• związane z użytkowaniem terytorium – ślady wydobywania surowca – kopalnie kamienia, rud metali; - pracownie – obróbki kamienia, wytapiania metali z piecami hutniczymi; – systemy pól uprawnych;

• miejsca kultowe – jaskinie, skały o specjalnym kształcie

• budowane przez człowieka – świątynie, kręgi kamienne, posągi

• obiekty grobowe – pochówki w jamach grobowych przykryte nasypem kurhanowym; (mogły posiadać obstawy, konstrukcje kamienne, podziemne lub naziemne

• groby MEGALITYCZNE -

• konstrukcje monumentalne;

• dzieli się je na groby szkieletowe i całopalne (popielnicowe, jamowe, warstwowe);

• mogą zawierać szczątki jednego zmarłego – jednostkowe lub większej lb zmarłych – zbiorowe;

• różnią się obecnością i rodzajem wyposażenia w dary grobowe (przedmioty codziennego użytku, broń ozdoby)

• zaleta wyposażenia grobowego – możliwość ustalenia, że wszystkie przedmioty z wyposażenia były użytkowane jednocześnie;

• groby należą do zespołów zwartych podobnie jak SKARBY – przedmioty przedstawiające dużą wartość dla właścicieli;

• skarby mogą zawierać półsurowiec do dalszej obróbki, narzędzia kamienne, metalowe, ozdoby lub dary składane bóstwom – DARY WOTYWNE;

• ŹRÓDŁA RUCHOME - wytwory pracy ludzkiej znalezione grupowo lub pojedynczo

• narzędzia pracy, sprzęty domowe, gospodarskie, broń, części i ozdoby stroju, środki komunikacji, przedmioty kultu (dla źródeł ruchomych kontekstem są obiekty nieruchome albo warstwy kulturowe + przyrodnicze);

KONTEKST WYKOPALISKOWY:

• Warstwy kulturowe –

• mogą występować pojedynczo lub tworzyć SEKWENCJE STRATYGRAFICZNE -> stanowiska wielowarstwowe cenne dla historii zasiedlenia;

• występują blisko powierzchni gruntu;

• mogą tworzyć złożone układy stratygraficzne na przemian z WARTSTWAMI PRZYRODNICZYMI -> wyznaczają przerwy w zasiedleniu danego terenu;

• Warstwy kulturowe i przyrodnicze –

• dostarczają info o środowisku naturalnym;

• info są np. w typie segmentacji osadów tworzących warstwy, w charakterystyce geologicznej, mineralogicznej, procesach glebotwórczych, szczątkach roślin i zwierząt;

• CELE I ORIENTACJE BADAWCZE ARCHEOLOGII –

• ,,Koncepcja naszych żyjących przodków’’ – Levis Morgan

• formy kultury i organizacji społeczeństw prehistorycznych można znaleźć u prymitywnych ludów współczesnych z niższego poziomu rozwoju cywilizacyjnego

• stadia ewolucji kulturalnej i społecznej – analogiczne do etapów ewolucji biologicznej

• zabytki prehistoryczne jako skamieliny przewodnie odkryte w warstwach geologicznych

• Teoria kulturowo – dyfuzjonistyczna – Wilhelm Schmidt

• zerwanie z morganowską wizją ewolucji społeczeństw

• dostrzeganie zróżnicowania kultury ludzkiej w czasie i przestrzeni

• kultury archeologiczne identyfikowano z grupami etnicznymi i rasami

• zmiany zasięgu kultur w czasie i przestrzeni jako efekt migracji, które miały rozpowszechniać innowacje cywilizacyjne z Bliskiego Wschodu – (Oscar Montelius + Vere Gordon Childe);

• dominująca rola kultur pre- i protohistorycznych płn. Europy – twórcami tych kultur mieli być przedstawiciele ludów indo – germańskich (Gustaf Kossina);

• w Polsce do lat 70tych XX w. obowiązuje wersja Monteliusa – zwalczanie koncepcji Kossina jako nacjonalistycznej;

• David Clarke – lata 60 XX w.:

• metodologiczna krytyka wersji kulturowo – dyfuzjonistycznej w Europie;

• krytyka identyfikacji kultur prehistorycznych z językami i rasami;

• postulat precyzji w budowie schematów klasyfikacji zabytków i kultur

• propozycja POLITETYCZNYCH (opartych na korelacji szeregu cech) definicji typu i kultury – miejsce jednej dominującej cechy lub typu zastąpiły statystyczne podobieństwa oparte na frekwencji cech wspólnych dla zabytków tworzących typy wspólne dla kultur;

• Archeologia procesularna = antropologiczna:

• dążenie do rekonstrukcji funkcjonowania społeczności prehistorycznych;

• systemowe traktowanie kultury – składniki w stanie współdziałania;

• wpływ środowiska naturalnego na człowieka;

• kultura jako środek adaptacji do społeczeństwa;

• przyczyny zmian kultury tkwią w zmienności środowiska naturalnego;

• próby dopasowania wzorców kultury materialnej do zachowań ludzkich – np. łączenie typu osad z typem organizacji społecznej lub gospodarki;

• KRYTYKA TEJ METODY!

• brak wyjaśnienia jakimi rzeczywistymi motywami kierowali się twórcy obiektów – rozpatrywali jedynie funkcje tych obiektów –> nieważne były przyczyny wytworzenia naczynia – ważny tylko sposób w jaki naczynie to funkcjonowało w systemie -> u ludów ze środkowej Afryki podobieństwa między naczyniami nie odzwierciedlały umiejętności garncarskich przekazywanych tradycją rzemieślniczą

• Archeologia kontekstualna = symboliczna – Ian Hodder

• prawidłowości tej metody zbyt naiwne! np. liczba chat w osadzie proporcjonalna do liczby mieszkańców…;

• założenie a. procesualnej ograniczone przez działanie prawidłowości w kontekstach kulturowych – to co było użyteczne dla jednych, nie musiało być ważne dla innych;

• rola systemów symbolicznych w zachowaniach ludzkich -> ,,SYMBOLIS IN ACTION”;

• METODY ARCHEOLOGII:

• Geofizyczne – oparte na pomiarach różnic w oporze elektrycznym nienaruszonej warstwy ziemi w porównaniu z ziemią poruszoną przez człowieka – pomiar anomalii pola magnetycznego wywołanych istnieniem pieców, palenisk, przez obróbkę i wytop żelaza;

• Wykopaliskowe -

• pozwalają wydobyć ukryte w ziemi zabytki, poznać ich korelacje i kontekst przyrodniczy;

• przedmiotem są układy zabytków obiektów ruchomych (warstwy kulturowe) i nieruchomych;

• warstwy kulturowe mogą występować pojedynczo jako ślad jednorazowego pobytu człowieka lub tworzyć układy stratygraficzne;

• METODY OKREŚLANIA WIEKU ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH:

• chronologia względna – ustalenie następstwa czasowego reliktów dawnego osadnictwa;

• Metoda stratygraficzna -

• Warstwy leżące niżej są starsze od warstw okrywających lub przecinających wyższe;

• stratygrafia WERTYKALNA - następstwa warstw w pionie;

• stratygrafia HORYZONTLNA – przecinanie obiektów na tym samym poziomie gruntu;

• Metoda kartograficzna = zonograficzna –

• ukazuje badania zasięgu zjawisk kulturowych w różnym czasie;

• bada zasięg przestrzenny określonych wytworów ulegającego zmianom w czasie;

• SERIACJA – wyznaczanie wieku jednego znaleziska w stosunku do innego; inwentarze zespołów zwartych są podstawą datacji seriacyjnej!

• METODY USTALANIA WSPÓŁCZESNOŚCI RELIKTÓW:

• znaczenie zespołów zwartych (grobów, skarbów) zawierających obiekty równocześnie zdeponowane;

• Metoda fluorowa i kolagenowa –

• metody względnego określania wieku kości;

• określanie przemian chemicznych w kopalnych kościach (np. badanie procesu mineralizacji kości);

Metody określania wielu zabytków archeologicznych.

Metody określania wieku warstw kulturowych, stanowisk, pojedynczych stanowisk.

Chronologia względna- ustalenie następstwa czasowego poszczególnych reliktów dawnego osadnictwa

m. stratygraficzna(zonograficzna)-ukazuje różnoczasowe zasięgi zjawisk kulturowych, wyznaczenie relatywnego wieku jednych zabytków w stosunku do innych

m. fluorowa i kolagenowa (określanie wieku kości)-przemiany chemiczne w kopalnych kościach( ogólny proces mineralizacji kości)

chronologia bezwzględna(datowania absolutne)-określanie wieku w jednostkach czasu, które można przeliczyć na lata kalendarzowe

m. importów- występowanie pojedynczych zabytków wytworzonych na terenach ,które weszły już w orbitę historii pisanej , poza tymi obszarami-przybliżone określenie daty na zasadzie współwystępowania z przedmiotami lepiej datowanymi( handel, wojna)

datowanie oparte na powiązaniu- datowanie względne i absolutne w oparciu o porównanie lokalnych rekonstrukcji z cyklem zmian klimatycznych środowiska naturalnego z globalnymi, cyklicznymi zmianami klimatu.

Cykle zmian od klimatów ciepłych (interglacjalnych) do zlodowaceń (glacjalnych) w latach trzydziestych określano na podstawie astronomii.

Badanie osadu na dnie mórz i oceanów( skład mikrofauny+ zawartość 2 izotopów stałych tlenu)

Osady geologiczne

Lodowcowe, wodno-lodowcowe, eoliczne(lessy)

Badania antrokotomiczne- węgle z drzew krzewów, b. karpologiczne- ziaren , owoców kopalnych

m. paleomagnetyczna –zmiany magnetyzmu ziemskiego , okresy aktywności wulkanicznej-izotopowe metody określania wieku skał

m. tafrochronologiczna- wykorzystanie osadów wulkanicznych do synchronizacji lub datowania

m. radiowęglowa- izotopy promieniotwórcze( toru, ionu, uranu), krótki okres połowicznego rozpadu węgla radioaktywnego

m. argonowo-potasowa (skały wulkaniczne-podgrzewanie) uwolnienie zakamuflowanego argonu

m. termolu-minescencyjna podczas podgrzewania emitowanie określonych porcji energii świetlnej (kwarc, cyrkon), nie wymaga kalibracji

m. dendrochronologiczna – dobrze zakonserwowane pnie drzew, dendrochronologia- obserwacje słojów przyrostu rocznego drzewa , które zmieniają się w zależności od wilgotności i temperatury w danym roku

Kultura materialna i technologia

Klasyfikacja- łączenie wytworów podobnym surowcu , formę , funkcję podobne wytwory łączy się w typy

Petroarcheologia-badania nad surowcami, identyfikacja złóż ( badanie organizacji produkcji, wyróżnianie miejsc eksplotacji, wymiana między grupami)

m. traseologiczne- określania funkcji wyrobów kamiennych, polegających na badaniu śladów użytkowania pozostawionych na tych wyrobach

różnice-obrabiany materiał, sposób pracy, oprawa narzędzi

m. eksperymentalna- rekonstrukcja procesów technologicznych związanych z wytwarzaniem wyrobów z różnych surowców

podsumowanie: integracja dyscyplin humanistycznych, przyrodniczych, technicznych

Metody określania wieku zabytków archeologicznych

chronologia względna - następstwo czasowe poszczególnych reliktów dawnego osadnictwa

I. Metody określania chronologii względnej.

1.Metoda stratygraficzna:

-warstwy znajdujące się niżej/głębiej są starsze niż te bliżej gruntu(gdy warstwy następują po sobie w pionie mówimy o stratygrafii wertykalnej, jeżeli są wymieszane na tym samym poziomie – stratygrafii horyzontalnej )

2.Metoda kartograficzna(zonograficzna):

-metoda oparta na czaso-przestrzennej zmienności występowania pewnych typów zabytków

-ukazuje zasięg zjawisk kulturowych w określonym czasie

-seriacja – zastępowanie jednych typów zabytków określonego rodzaju przez inne lub zmiany ich frekwencji, co może zachodzić poza schematem stratygraficznym

zespoły zwarte – głównie groby i skarbce, pomagają ustalić chronologię, ze względu na pewność jednakowego czasu utworzenia

3.Metoda flourowa i kolagenowa:

- oparta na określaniu wieku kości(lol) na podstawie przemian chemicznych w nich zachodzących(lol)

chronologia bezwzględna – określenie wieku w jednostkach czasu, które można przeliczyć na lata kalendarzowe

II. Metody określania chronologii bezwzględnej.

1.Metoda importów:

-polega na synchronizacji chronologicznej, czyli na określaniu występowania pojedynczych zabytków, wytwarzanych na terenach, które weszły już w orbitę historii pisanej, ale poza tymi terenami(gdzie historia pisana w danym okresie jeszcze nie zawitała)

-nie sięga ona dalej niż początek III tys. p.n.e. a na ziemiach polskich – II. tys. p.n.e.

-szczególne znaczenie ma ona przy badaniu zasięgu wpływów rzymskich

2.Metoda datowania oparta na powiązaniu z cyklem zmian klimatycznych

-porównanie lokalnych rekonstrukcji środowiska naturalnego z globalnymi, cyklicznymi zmianami klimatu

-główne cykle zmian – od klimatów ciepłych(podobnym do dzisiejszych) do chłodnych(glacjalnych)

-badane są osady na dnie mórz i oceanów, co pozwala przydzielić mikroorganizmy i skamieniałości tam znalezione do określonej strefy izotopowej(chłodnej lub ciepłej), po porównaniu z tymi znalezionymi na ziemi możemy w przybliżeniu określić czas ich występowania

- szczególne znaczenie ma tu badanie szczątków roślin, którymi zajmuje się kilka odrębnych nauk

3.Metoda paleomagnetyczna

-związana jest z faktem, że natężenie i orientacja pola magnetycznego Ziemi są rejestrowane w glinach podgrzewanych do wys. temperatur rzędu 700 st. C, mogą to być lawy wulkaniczne jak i glina wytwarzana przez człowieka

- datowanie zmian pola magnetycznego oparte jest na izotopowym badaniu wieku skał

4.Metoda tafrochronologiczna:

- wykorzystuje przenoszenie przez wiatr pyłków wulkanicznych, np. można zsynchronizować pyłki z daną warstwą na której są prowadzone badania

5.Metoda radiowęglowa:

-najważniejsza dla archeologii oraz najbardziej precyzyjna

-datowania na podstawie izotopu węgla C14, wykorzystując znany nam okres połowicznego rozpadu(5570 lat). Węgiel C14 występuje w szczątkach drzew, kości oraz innych substancji organicznych, a więc w materiałach występujących najczęściej przy wykopaliskach

- pozwala nam badać okres pre- i protohistoryczny, najdalej sięga do 40 tys. lat wstecz

Istnieją też inne metody oparte o połowiczny rozpad izotopów – toru(Th230), ionu(I230) i uranu(U234). Są one ważne z tego względu że można dzięki nim datować okresy do 500 tys. lat temu, co nie jest możliwe z węglem C14.

6. Metoda termoluminescencyjna:

- [nie wiem jak to streścić więc wklejam oryginał xD, bez kitu xD]

7.Metoda dendrochronologiczna:

-polega na badaniu słojów pni drzew, ustalając czas ścięcia drzew można odczytać warunki jakie panowały nawet 9000-10000 tys, lat temu, gdyż słój jest większy gdy dany rok był 'dobry' dla drzewa i mniejszy kiedy był 'zły' dla drzewa( w sensie pogodowo-klimatycznym)

- w Polsce wykorzystuje się tę metodę do datowania osad, mostów, fortyfikacji przede wszystkim we wczesnej epoce żelaza i wczesnym średniowieczu

-badanie dendrochronologiczne jest podstawą do weryfikacji innych metod

Możliwości rekonstrukcji stosunków kulturowych, politycznych i etnicznych w pradziejach

*Pierwszy etap klasyfikacji zabytków archeologicznych – grupowanie obiektów w obrębie typów wytworów (artefaktów) o wspólnych cechach
*Drugi etap klasyfikacji zabytków archeologicznych – grupowanie zespołów zawierających podobny zestaw typów w jednostki taksonomiczne określane mianem kultur archeologicznych
*Definicje kultury archeologicznej (jednostek taksonomicznych):
a)Monotetyczne (w oparciu o jeden przewodni typ)
-dominował długo w XXw
-wyróżniano więc np. w oparciu o określony typ naczyń(kultura ceramiki wstęgowej, k. amfor kulistych), typ topora (k. toporów bojowych/łódkowatych), ew. typ pochówku (k. grobów jednostkowych/jamowych)
b)Politetyczne (z uwzględnieniem określonego zestawu typów)
-obecnie zastępują definicje nomotetyczne
-opierają się na obecności lub braku całych zestawów typów
-jednostki taksonomiczne mogą się łączyć ze sobą na różnych poziomach podobieństwa, pozwala to tworzyć całą hierarchię
-oprócz kultur archeologicznych (zajmujących centralne miejsce) wyróżnia się jednostki nadrzędne: kręgi kulturowe, technokompleksy oraz jednostki niższego rzędu: grupy kulturowe
*określenie jakim jednostkom zróżnicowania kultury „żywej” (artefaktom np.) odpowiadają archeologiczne jednostki taksonomiczne jest niezwykle trudnym zdaniem dla archeologów
*nie istnieje stała zależność pomiędzy granicami kulturowymi, lingwistycznymi i antropologicznymi – one się przecinają co utrudnia interpretacje archeologiczną jednostek taksonomicznych
*z drugiej strony z biegiem lat obraz kultury odkrywany przez wykopaliska staje się bardziej bogatszy, więc te granice taksonomiczne jednostek coraz bardziej odzwierciedlają realia
*metoda etniczna – próba identyfikowania kultury archeologicznej z jednostkami etnicznymi (językowymi), poprzez retrospektywną rekonstrukcję rozwoju i różnicowania języków; wymaga jednak założenia, że szczególne grupy ludzi(kultury archeologiczne) mówiły odrębnymi językami lub dialektami.
*problemem przy identyfikacji etnicznej ludów zasiedlających Europę jest ograniczona ilość informacji o ludach przedindoeuropejskich, których reliktem są języki takie jak baskijski lub niektóre języki zakaukaskie. Wprawdzie etapy różnicowania języków indoeuropejskich są dość dobrze znane (możemy identyfikować różne grupy etniczne np. tracką, iliryjską, romańską, celtycką, germańską), ale i tak wiele języków nie dotrwało do naszych czasów nawet w źródłach.
*w różnych okresach w Europie pojawiały się ludy pochodzenia azjatyckiego (np. ugrofińskie)
*metoda etniczna od początku XX w. (wprowadził ją Niemiec Gustaf Kossinna) często była wykorzystywana dla celów nacjonalistycznych

Rekonstrukcja stosunków społecznych i demograficznych

*organizacja osad, wielkość budowli mieszkalnych i ich struktura mogą dostarczyć danych o wielkości grup prehistorycznych i ich zróżnicowania społecznego, lecz trudno na ich podstawie uzyskać informacje dot. znaczenia płci (w aspekcie struktur socjalnych oraz podziału pracy między nimi)
*pełniejsze informacje o strukturach społeczno-demograficznych uzyskujemy z cmentarzysk (wyposażenie grobów, ich konstrukcja, typ obrządku grzebalnego, usytuowanie grobu na cmentarzysku może mówić o pozycji społecznej zmarłych, co przekłada się na wiedzęo dyferencjacji socjalnej)
*jeszcze więcej informacji dostarczają badania antropologiczne (płeć i wiek zmarłych)
*mimo wszystko wiedza o demografii społ. pre i protohistorycznych oparta na badaniach cmentarzysk jest niekompletna – bo liczebność populacji była dużo większa od tych których szczątki odkrywamy
*ludzie w czasach prehistorycznych dożywali średnio 25 lat; przeciętna osada rolniczo-hodowlana mogła mieć ok. 200 osób
*liczba pochówków 1: 8 przypuszczalnej liczebności populacji
*niezależnie od tego badania cmentarzysk mogą dać informacje o strukturze demograficznej, np. stosunku mężczyzn do kobiet, relacji między kategoriami wiekowymi
*w paleodemografii używa się także badań grup krwi i DNA – ustalając np. pokrewieństwo pochowanych czy przyczynę zgonów
*dla rekonstrukcji paleosocjologicznych i paleodemograficznych wartość cmentarzysk jest ograniczona – bo dobór chowanych osobników jest selektywny (tak jak np. pochowani w Katedrze Wawelskiej nie odpowiadają strukturze Krakowa)

Rekonstrukcja kultury duchowej

*wiele dziedzin kultury pozostaje poza zasięgiem archeologii – dotyczy to w szczególności kultury duchowej, bo jest ograniczona do materialnych śladów wiedzy i religii człowieka prehistorycznego
*obrazek – malowidła z Lascaux – str. 32
*obrazek – figurki Wenus – str. 33
*sfera wierzeń, magii, mitologii może być poznana tylko w ograniczonym sensie dzięki materialny śladom interpretowanym głównie przez analogie etnologiczne i porównawcze badania religioznawcze
*badania obrządku pogrzebowego i miejsc kultu – sanktuariów i świątyń – pozwalają na próbę interpretacji tych śladów
*poza nimi ważnymi źródłami są przedmioty kultu (figurki, ołtarze, rzeźby) lub przedmioty i przedstawienia symboliczne (rysunki, ornamenty, amulety, czuringi)
*jednak stosowanie analogii etnologicznych jest mylące i zawodne – bo współczesne ludy prymitywne należą do innych kręgów kulturowych i pochodzą przeważnie nie ze strefy umiarkowanej a Arktyki czy równikowej
*te materialne relikty często wiążą się ze sztuką, będąc wyrazem ekspresji artystycznej. Bardzo ciężko jest odróżnić, czy określone ryty, malowidła czy rzeźby miały funkcję religijną, symboliczną czy tylko estetyczną, artystyczną?

Krótki zarys dziejów badań nad prehistorią i protohistorią ziem polskich

*początki zainteresowania zabytkami archeologicznymi sięgają XV w. i Roczników Jana Długosza – pisał o „garnkach rodzących w ziemi samych z siebie” – w całej Europie XV i XVI źle to interpretowali
*dopiero w XVII w. interpretacja zaczęła być dobra, już w 1661r. Jan Jonston z Szamotuł potrafił określić znaleziska jako wyposażenie grobów
*naukowe zainteresowania zaczęły się pod koniec XVIII i w pierwszej połowie XIX w.
*pierwszy program badań nad starożytnościami Prasłowian przedstawił Zorian Dołęga Chodakowski (pseudonim Adama Czarnockiego)
*ważne były też prace Joachima Lelewela
*rozbudzano nimi i utrwalano świadomość narodową w Polsce i innych krajach słowiańskich (gł. Czechach)
*koniec XIX w. – wielki rozwój archeologii polskiej – świetne badania w Galicji (Akademia Umiejętności)
*Jan Zawisza i Gotfryd Ossowski odkryli najstarsze ślady pobytu człowieka na ziemiach polskich
*od 1882. systematyczne wykłady z archeologii na UJ, nieco później powstaje Katedra Archeologii
*w międzywojniu nauczano archeologię w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, Lwowie i Wilnie
*Stefan Krukowski niektórymi swoimi pomysłami wyprzedził o ponad 50 lat prace francuskiej szkoły etnoarcheologicznej, ale publikowano go tylko po polsku więc jego dzieła na Zachodzie były nieznane :P
*utrwalono podstawy organizacyjne archeologii tworząc sieć placówek uniwersyteckich, konserwatorskich i muzealnych
*prowadzono badania na stanowiskach zawierających ślady osadnictwa z epoki kamienia (Złota koło Sandomierza), epoki brązu i żelaza (wielkie cmentarzyska kultury łużyckiej i Biskupin koło Żnina)
*po II WŚ nastąpił ilościowy i jakościowy rozwój polskiej archeologii, pojawiła się specyfika polskiej archeologii, dzięki czemu zasłużyły one sobie na miano polskiej szkoły archeologicznej
*w związku z Tysiącleciem Państwa Polskiego (1966) rozpoczęto badania najstarszych ośrodków plemiennych i wczesnopiastowskich (Poznań, Gniezno, Kruszwica)
*specjalnością polską stała się archeologia historyczna, służąca wzbogacaniu wiedzy o okresach i dziedzinach życia słabo naświetlonych przez źródła pisane
*drugą dziedziną „polską” są studia nad starszą i środkową epoką kamienia
*trzeci przejaw specyfiki naszej rodzimej archeologii to podjęcie unikatowego przedsięwzięcia w skali kontynentu jakim jest „Archeologiczne Zdjęcie Polski” – rejestracja wszystkich stanowisk w oparciu o jednolite kryteria opisu w obrębie arkuszy topograficznych
*badania powojenne nadrobiły zaległości jeśli chodzi o badanie zaniedbanych wcześniej terenów Polski północno-wschodniej i południowo-wschodniej

1826-37 J. Ch. Thomsen organizuje wsytawy artefaktów, na podstawie ktrórych wprowadza się peridodyzacje dziejów: kamienia, brązu, żelaza.

Drugie kryterium peridodyzacji to kretrium pokarmowe- od gosp. przyswajalnej: zbieracko- łowiecko- rybacka, po wytwórczą: rolno- hodowlana. Inne kryteria: surowcowe (miedź, ceramika), historii pisanej, naturalne (epoki lodowcowe). Periodyzacja paleolitu- na ewolucji człowieka. Są to kryteria ogólno światowe.

Co do ziem polskich:

Epoka kamienia:

-starsza-paleolit-od przodków wytwarzających narzędzia po koneic epoki lodowcowej ( w afryce- 2,8mln , w europie poludniowej- 1,2 mln, w Polsce 400-500 tys lat, koniec wspolny dla swiata ok. 1- tys lat temu. jest to początek HOLOCENU, w którym meiszczą się wszystkie dzieje historyczne aż do dziś)

-średnia- mezolit-

młodszy- neolit

Paleolit dolny to australopitek, homo habilis i homo erectus.

Środkowy paleolit (w Europie) to początki form przed neandertalskich i samego neandertala Granica to gdzię spomiędzy 350-200 tys lat p.n.e.

Górny to już rozwój homo sapiens (przymigrował z Afryki, ok. 40 tys lat pne)

Schyłkowy- 12-20 tys lat.

Neolit, to już równomeirny rozwój zbieracko łowieckich. z początkiem na Bliskim Wschodzie. 6,8 tys lat- Europa południowa, 5,4 tys- Polska. W Turcji ok. 9-7 tys lat- neolit preceramiczny, do Europy już dociera z umiejątnością ceramiczenia. W Polsce neolit 5,4,- 2,2 tys. Również dzielony na wczesny, środkowy i późnym, także ejst schyłkowy eleolit- który na Bliskim Wschodzi był już epoką miedzi (chalkolit)

Początek eneolitu 3,7 tys lat, sporadyczne meidziane rzeczy w Polsce i na Bałkanach, co wiąże sie ze zmiami godpodarczymi.

Epoka brązu- pocz. III tsyiącleci (Europa),. W polsce VIII w pne. Pierwszy okres epoki żelaza- halsztadzki, do 400 pne. Kontakt z ośrodkiem Hallstur,m metalurgicznym, Austria,

Drugi okres epoki żelaza: do I w. n.e, lateński. Ekspansja celtów aż na Anatolię.

ANTROPOGENZA W PALEOLICIE

Aramis, Etiopia- odleznie szczątku autralopiteka ramidis (4,4 mln lat), Hadar- znalezienie Lucy- austaralopitek afaransis, ok. milion lat późniejszy. Mała istotka (1m), ma otwór potyliczny jak u człowieka, silne ramiona. Niektórz twierdzą, ze latwo sie wspinal na dzrewa, owlosiony, nie wiadomo, czy tylko zbieral, czy tez polowal. Mala mozgoczaszka.

Homo Habilis- wieksza o 200cm3 mzogoczaszka, bardziej rozwinięty, inne uzębienie. INNE POSŁUGIWANIE SIĘ NARZEDZIAMI- australopiteki wykorzystywaly to, co znalazły gotowe, a habilsy już same rzeźbiły sobie, co trzeba (tzw oldowajskie, otoczaki z ostrą krawędzią,i inne cuda)narzędzia sferoidalne, kanciaste wielościany, którymi rozcierano .

Techniki: rdzeniowa, jak przy otoczakach, oraz odłupkowa, przy odłupkach. Współ istniałyą ze sobą i oba typy narzędzi są naraz znajdowane na stanowskach ok. 2,2- 2,6 miln lat temu.

Habiliisy jadły więcej mięsa, pdaliny, i lepiej żyły w suchym, otwartym terenie. Mało prawdopodbne, by wyemigrował do Europy, gdzie klimat był zupełnei inny.

Homo Erectus

Homo erectus

Pojawienie się: 1,8-1,7 mln lat temu, Afryka Wschodnia

Wzrost: ~160-180cm

Mózg: ~800-1000 cm³

Niskie czoło, masywne łuki brwiowe i zęby, szkielet zbliżony do człowieka współczesnego.

W Thrinil na Jawie odkryto najstarsze szczątki nazwane Pitekantropus Erectus.

Migracja:

H.E. jest pierwszym członkiem rodziny Homo, który wyemigrował z Afryki.

Etiopia -> Płw. Arabski -> S-E Azja -> Jawa (pojawił się tu 1,8-1,6 mln lat temu)

Ekspansja w stronę Europy: 1,4-1,3 mln lat temu: Tell Ubediya (Izrael), Dmanisi (Gruzja), jaskinia Azych (Azerbejdżan).

Kilka fal migracyjnych (świadczy o tym rozchodzenie się technologii wytwarzania narzędzi).

700-600 tyś. L.t. interglacjał kromerski (pl. Przasynsza) po zlodowaceniu Narwi. <- narzędzia H.E. na granicy Polski.

Europa. 1 mln l.t., później 700-500 tyś. L.t.

Datowanie jednak niepewne. Rozbieżność od 1,2 mln. L.t. do 500 tyś l.t. Związane jest to z rozbieżnością datowań paleomagnetycznych: w okresie magnetyzmu odwrotnego (Matuyama) czasem występuje magnetyzm normalny: 1,6 mln i 900 tyś. L.t., w okresie magnetyzmu normalnego (Brunhes) na odwrót: 100 tyś. L.t..

W Hiszpanii H.E. był wcześniej na Płw. Iberyjskim niż w Europie środkowej.

Venta Micena, Basen Orce w Andaluzji. Datacja: Epizod Olduvai – okres magnetyzmu normalnego 1,8 mln. L.t., Epizod Jaramillo – 900 tyś. L.t..

Atapuerca k. Burgos szczątki sprzed 760 tyś. L.t.

Monte Poggiolo k. Forli (Włochy), Vallonet k. Nicei (Francja)- 900 tyś. L.t.

Vertesszollos (Węgry), Binzingsleben (Turyngia). 450-320 tyś. L.t.. – narzędzia otoczakowe. Szczątki H.E.

Trzebnica k. Wrocławia, Rusko k. Strzegomia, - starsze niż powyższe. Ślady ości ryb (umiejętność rybołówstwa). Datacja: interglacjał ferdynandowski pomiędzy zlodowacieniami San I, San II. (500 tyś. L.t.). lub Interglacjał mazowiecki (440-370 tyś. L.t.). Brak kości H.E.

Narzędzia:

Podobne do oldowajskich narzędzi: choppery, chopping-tools.

Udoskonalenie narzędzi: 1,2 mln l.t. narzędzia rdzeniowe: chopping tools zastąpione zostają przez narzędzia obustronnie obrabiane narzędzia bifacjalne¸np. pięściaki. Były one większe, bardziej wydłużone (owal, bądź migdał) z gładką powierzchnią pracującą. Służyły do ćwiartowania tusz zwierząt.

700-400 tyś. L.t. – rozniecanie ognia.

600-450 tyś. L.t. – narzędzia otoczakowe zastąpione odłupkowymi, mniejszymi, zwanymi – mikrolitycznymi.

Pięściaki aszelskie (od Saint-Acheul we Francji), w Polsce inny typ narzędzi.

Homo Neanderthalensis

Powstanie:

Cechy regresywne H.E. : żuchwa odkryta w Mauer (Niemcy), czaszki z Tautavel (Francja), Petralona (Grecja), Swanscombe (Anglia), Steinheim (Niemcy). 540-300 tyś. L.t..

Mózg: ~1500 cm³

Masywna twarz, żuchwa, łuki brwiowe, słabo wyrażony podbródek, szerokie otwory nosowe, krótkie przedramiona i łydki.

250-150 tyś. L.t.: Biache-Saint-Vaast (Francja), La Chaise (Francja), Ehringsdorf (Niemcy).

140-120 tyś. L.t. (interglacjał), 120-50 tyś. L.t. (ostatnie zlodowacenie) – wielka liczba znalezisk hości H.N.

Interglacjał: Saccopastore (Włochy), Krapina (Chorwacja), Neandertal (Niemcy), La Ferrasie (Francja), Combe-Grenal (Francja), Le Moustier (Francja), La Quina (Francja), l’Hortus (Francja).

Najdalej dotarli na Bliski Wschód i do Uzbekistanu.

Polowanie na duże zwierzęta: Lehringen (Niemcy), Grobern (Niemcy), Mauran (Francja)

Religijność! Brawniki mineralne do malowania ciała. Pierwsze intencjonalne pochówki.

La Ferrassie (Francja) – kopczyk ziemi nad grobem

Grota Shanidar (Irak) – ślady kwiatów na grobie.

Narzędzia:

Lewaulaskie(od Levallois k. Paryża) – odłupki od przygotowanych rdzeni.

Owalne i trójkątne – zwane ostrzami

Prostokątne – wióry lewaluaskie

Mustierska (od Le Moustier we Francji)

Rdzeń dyskoidalny, odłupki trójkątne.

Bifacjalne narzędzia pięściakowe – Mikockie.

Płaskie ostrza zwane liściowatymi.

Francois Bordes – różne typy narzędzi oznaczają różne kultury, ew. zależy od pór roku.

Lewis R. Binford – Kultury narzędzi nie zależą od specjalizacji danego miejsca, czy pór roku.

Kultury mogą zależeć od stopnia zużycia narzędzi: zużyte: zgrzebła lateralne mogą z czasem stawać się zgrzebłami zbieżnymi.

Dwa kompleksy narzędziowe:

Musterski (S i W) i Mikocki. (N i E)

OBRÓBKA KAMIENIA

techniki:

• rdzeniowa

(formowanie narzędzi z brył surowca poprzez odbijanie odłupków)

• odłupkowa

(produkcja odłupków odbijanych od brył surowca (rdzeni) dla ich użytkowania w postaci surowej lub jako półsurowca do wyrobu narzędzi formowanych następnie za pomocą retuszowania)

-amorficzna (dolny paleolit)

uzyskiwano łupki o przypadkowych kształcie

-lewaluaska (paleolit środkowy)

rdzeń z jedną płaską powierzchnią; uzyskiwano odłupki o kształcie owalnym, trójkątnym lub prostokątnym

-wiórowa

rdzeń o powierzchni ukształtowanej uderzeniami przygotowawczymi

Odłupki i wióry często stanowiły jedynie pólsurowiec do wytwarzania narzędzi retuszowanych, tj. formowanych poprzez odbijanie drobnych łusek i małych odłupków przy krawędziach (retusze marginalne) lub na powierzchni (retusze powierzchniowe)

Techniki bezpośredniego formowania narzędzi z brył surowca stosowano w dolnym paleolicie do produkcji tzw narzędzi otoczakowych, później pięściakowych; w górnym do produkcji ostrzy liściowatych, a w neolicie- siekier i sierpów.

W dolnym i środkowym paleolicie przeważały narzędzia odłupkowe, z retuszami zbieżnymi (tzw. ostrza) bocznymi lub transwersalnymi (tzw. zgrzebła).

W górnym paleolicie i okresach późniejszych przeważały narzędzia wiórowe formowane retuszami: marginalnymi (drapacze, wiórowce, przekłuwacze, ostrza tylcowe), powierzchniowymi (tzw. ostrza liściowate) lub tzw. odbiciami rylcowymi.

Paleolit środkowy na ziemiach polskich

• W okresie ostatniego interglacjału (130-110 tys lat temu) klimat był bardziej zbliżony do oceanicznego-> łagodniejszy okres zimowy. Znaleziska z tego okresu należą do kompleksu mustierskiego

• W początkach ostatniego zlodowacenia (110-70 tys lat temu) występowały grupy neandertalczyków należące do kompleksu mustierskiego (Piekary, Przemyśl, Jaskinia Nietoperzowa) i mikockiego (Jaskinia Ciemna w Ojcowie,).

• Kres osadnictwu neandertalskiemu na ziemiach polskich kładzie pierwsze maksimum ostatniego zlodowacenia (ok 70-58 tys lat temu). Brak osadnictwa trwał ok. 20 tys lat (od ok 70/60 tys. do 40 tys. lat temu)

Pojawienia się człowieka współczesnego i początki górnego paleolitu

Archaiczny homo sapiens powstaje ok. 200 tys lat temu. Istnieją dwie hipotezy odnośnie jego narodzin i rozprzestrzeniania się:

• „Garden of Eden”:

homo sapiens powstał w południowej afryce, następnie migrował na Bliski Wschód (ok 100 tys lat temu), ok 40 tys lat temu przeniósł się do Europy

• hipoteza kandelabru:

różne grupy homo erectus w afryce i wschodniej Azji oraz neandertalczycy w Europie rozwinęły się, dając niezależnie początek zróżnicowanym formom homo sapiens sapiens

W okresie od 45 tys do 30 tys lat temu w Europie współwystępują dwa wyraźnie różne kompleksy kulturowe, odpowiadające dwóm typom antropologicznym: człowiekowi neandertalskiemu i kromaniońskiemu (homo sapiens sapiens). Są to tzw. kompleksy przejściowe, kontynuujące lokalne tradycje kompleksów mustierskiego i mikockiego, oraz kulturowy kompleks oryniacki, któremu zawsze towarzyszą szczątki kromaniończyka.

Na ziemiach polskich grupy ludności zaliczane do kompleksów przejściowych pojawiają się między 40 i 35 tys lat temu. Od 35 do 30 tys lat temu występują też grupy oryniackie, cechujące się górnopaleolityczną techniką wiórową oraz intensywną obróbką kości i rogu.

Przed maksimum ostatniego zlodowacenia

Okres między 30 a 20 tys lat temu charakteryzuje się ujednoliceniem kulturowym Europy w wyniku adaptacji do stale pogarszających się warunków klimatycznych oraz licznych ruchów migracyjnych. Na prawie całym jej obszarze pojawia się tzw kompleks grawecki.

Charakterystyka kompleksu graweckiego:

• udoskonalenia technologii wiórowej i systemów osadzania w oprawach drewnianych lub kościanych zbrojników kamiennych

• nowe, wyspecjalizowane sposoby polowania (obok oszczepów używano łuku)

• bardziej stabilne obozowiska podstawowe- planowe, komplementarne wykorzystanie zasobów terenu oraz planowanie polowań

• upowszechnienie przedstawień kobiecych o wyraźnie zaznaczonych cechach płciowych („paleolityczna Wenus”) - wyraz kultu płodności. Sprawy obrzędowości przeszły w ręce jednostek lub grup

Najbardziej progresywnymi ośrodkami ówczesnej Europy były centra osadnicze wykształcone na Morawach i w Dolnej Austrii.; ich zanik nastąpił ok. 24- 23 tys la temu, centra osadnicze przeniosły się do zachodniej Słowacji

Ok 20 tys lat temu wokół zachodnich Karpat wykształcił się nowy system osadniczy, charakteryzujący się wysokim stopniem specjalizacji łowieckiej (mamuty) i planowaną gospodarką wykorzystania zasobów zwierzyny i surowców; po raz pierwszy stosowano też jako paliwo węgiel kamienny.

Ziemie Polskie:

Pomiędzy 28 a 24 tys lat temu ziemie polskie były sporadycznie penetrowane przez grupy graweckie z Moraw. Po okresie 20 tys lat temu nastąpiło pogorszenia warunków osadniczych, co spowodowało migracje ludności graweckiej. Pomiędzy 20 a 18 tys lat temu ziemie polskie były praktycznie niezamieszkane.

Stanowisko archeologiczne Piekary

Dokumentuje wielokrotność zasiedlenie w okresie od ok. 200 tys. do 15 tys. lat temu:

-ślady osadnictwa z okresu przedostatniego zlodowacenia (narzędzia wiórowe typu górnopaleolitycznego)

-pracownie obróbki kamienia z czasów kultury mustierskiej

-ślady obozowisk mustierskich i mikockich

-ślady kultury oryniackiej

-pracownie związane z kulturą grawecką

Przed maksimum ostatniego zlodowacenia: pomiędzy Pavlovienem a Kostienkienem

Środkowa faza górnego paleolitu (między 30 a 20 tys. lat temu) – ujednolicenie kulturowe Europy w wyniku adaptacji do stale pogarszających się warunków klimatycznych oraz licznych ruchów migracyjnych wymuszonych przez zmiany środowiskowe. Polegały głównie na zmianie amplitudy sezonowych wędrówek. Te przesunięcia były bardzo wolne, nie sposób je dostrzec dla jednego pokolenia.

Kompleks grawecki (kultura grawecka)

Swym zasięgiem objął niemal cały Stary Kontynent. Charakteryzował się:

• udoskonaleniem technologii wiórowej i systemu osadzania w oprawach drewnianych lub kościanych zbrojników kamiennych, których funkcję pełniły ostrza wiórkowe formowane retuszami stromymi (tzw. ostrza tylcowe).

• stosowaniu łuku obok oszczepu jako sposób polowania na zwierzynę

• strategią oportunistyczną – obozowiska ulegały przemieszczeniu w miarę wyczerpania się zasobów naturalnych

• strategią logistyczną (planowanie polowań) - obozowiska podstawowe są bardziej stabilne, wyspecjalizowane grupy sezonowo wychodzą na łowy, a z czasem na szlaku ich wypraw powstają obozowiska łowieckie, miejsca ćwiartowania zwierzyny czy pracownie obróbki kamienia (systemy osadnicze stają się bardziej efektywne, dają możliwość komplementarnego wykorzystywania zasobów terenu dostępnych w poszczególnych sezonach)

Pavlovien – nazwa kompleksu wykształconego w oparciu o centrum osadnicze kultury graweckiej powstałe ok. 29-28 tys. lat temu w czeskich Morawach i Dolnej Austrii na skutek rozwoju technologii produkcji narzędzi oraz udoskonaleniu metod zdobywania pożywienia. Stał się najbardziej progresywnym ośrodkiem ówczesnej Europy. Stamtąd następowała dyfuzja nowych osiągnięć kulturowych najpierw do zachodniej, a później do wschodniej części naszego kontynentu.

Unifikacja kulturowa w Europie wyrażała się również w organizacji społecznej, a nawet w dziedzinie kultury duchowej. W tym okresie upowszechniają się przedstawienia kobiece o wyraźnie zaznaczonych cechach płciowych, określane jako figurki ,,paleolitycznej Wenus”. Najwcześniej datowane znaleziska pochodzą z Moraw i Dolnej Austrii. Stanowią element kultu płodności charakteryzującego społeczeństwa o bardziej osiadłym trybie życia.

Pojawili się szamani jako wyodrębnione jednostki zajmujące się obrzędowością. Świadczą o tym przedmioty o znaczeniu rytualnym odnalezione w pochówkach.

Ziemie polskie:

Pomiędzy 28 a 24 tys. lat temu tereny południowej Polski, zwłaszcza Górnego Śląska, zostały spenetrowane przez grupy graweckie z Moraw poszukujące surowca kamiennego (głównie krzemienia kredowego). Ten materiał stanowi około 70-85% wszystkich surowców używanych w wielkich podstawowych obozowiskach na Morawach i Dolnej Austrii. Na Górnym Śląsku znajdujemy pracownie wstępnej obróbki krzemienia.

Z nieznanych przyczyn, w okresie 24-23 tys. lat temu nastąpił zanik ośrodków graweckich na Morawach i Dolnej Austrii.. Przesunęły się one na teren dzisiejszej Słowacji. Z tych ziem odadnictwo graweckie promieniowało na południowe połacie ziem polskich. Około 3 tysiące lat później, tuż przed maksimum ostatniego zlodowacenia (lądolód dociera do Wielkopolski i Mazowsza – tzw. stadiał Brandenburg-Leszno), wokół zachodnich Karpat wykształcił się nowy system osadniczy. Tworzyły go grupy charakteryzujące się:

• wysokim stopniem specjalizacji łowieckiej (m.in polowanie na mamuty )

• planowaną gospodarką zasobami zwierzyny i surowców występujących po obu stronach Karpat Zachodnich

• daleko posuniętym przystosowaniem do środowiska stepotundrowego

Kostienko – kompleks powstały w rejonie Woroneża nad Donem (teren dzisiejszej Rosji) reprezentujący nowy system osadniczy. Znalezione tam narzędzia są zbliżone do tych używanych przez ośrodki słowackie i małopolskie (noże typu kostienkowskiego i ostrza z tzw. zadziorem). Pokrewieństwo form narzędzi wskazuje na migrację ludności graweckiej na wschód, gdy lądolód osiągał swój maksymalny zasięg.

W okresie 25-20 tys. lat temu klimat na ziemiach polskich stał się bardzo niestabilny. W naturalnych warunkach powstawała ,,wieczna zmarzlina”. W cieplejszych zaś okresach pojawiała się roślinność zwarta, z dużą ilością traw, dajaca pożywienie wielkim ssakom. Na tych terenach prehistoryczni łowcy mogli więc zdobyć dostateczną ilość pożywienia. Wyraźne pogorszenie warunków nastąpiło pomiędzy 20 a 18 tys. lat temu, co spowodowało wyżej wspomnianą migrację ludów graweckich.

Spadzista – kompleks obozowy znaleziony przy ulicy Spadzistej w Krakowie. Odkryto tam łącznie kilkanaście różnej wielkości obozowisk, z których część miało złożoną strukturę przestrzenną.

Schyłek epoki lodowcowej i ponowne zasiedlenie ziem polskich

Osiągnąwszy stadiał Brandenburg-Leszno, lodowiec stopniowo zaczął się wycofywać. Jednak dopiero po jego pełnym ustąpieniu na teren obecnego Morza Bałtyckiego powstały warunki umożliwiające ponowne zasiedlenie ziem polskich. Jest to okres schyłkowego glacjału (15-10 tys. lat temu) charakteryzujący się kilkoma ociepleniami; przedzielały je ochłodzenia, podczas których lądolód zatrzymywał się w różnych regionach krajów bałtyckich i Skandynawii.

Od maksimum ostatniego zlodowacenia Europa zaczęła się coraz wyraźniej dzielić na dwie części – wschodnią i zachodnią, w których ewolucja kulturowa przebiegała odrębnymi drogami.

Europa zachodnia – kultura magdaleńska

Europa wschodnia – epigrawecka (kontynuująca tradycję graweckiej).

Kultura magdaleńska na ziemiach polskich

Dowodem na obecność zachodnich ludow kultury magdaleńskiej są znaleziska w Jaskini Maszyckiej koło Krakowa pochodzące z okresu 15 tys. lat temu. Wskazują na to wyroby z kości i rogu, głównie groty oszczepów, oprawy narzędzi kamiennych czy przedmioty ceremonialne z zakończeniami fallicznymi. Formy tych wyrobów nawiązują do zabytków ze środkowej fazy kultury magdaleńskiej we Francji.

Ekspancja ludów magdaleńskich na wschód wiązała się zapewne z polowaniem na suhaki (Antilopa saiga), które w tamtym okresie rozprzestrzeniły się ze wschodniej Europy na zachód wzdłuż Wyżyn Środkowoeuropejskich.

W okresie 13-12 tys. lat temu miała miejsce kolejna ekspansja ludów magdaleńskich na wschód, czego rezultatem jest chociażby największe magdaleńskie pracownie (odkryte w Brzoskwini koło Krakowa), w których produkowano przygotowane do eksploatacji rdzenie (obłupnie) oraz surowe wióry związane z wydobyciem krzemienia z Górnego Śląska, południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Gór Świętokrzyskich.

Technokompleks epigrawecki – grupy ludności wschodnio-europejskiej, które wspólnie z przedstawicielami kultury magdaleńskiej w okresie 17-12 tys. lat temu działały na ziemiach polskich. Nie pozostawiły one jednak po sobie zbyt wielu śladów (skromne znaleziska w Jaskini Zawalonej w Mnikowie)

Kultura hamburska – bezpośrednia kontynuacja jednej z odmian kultury magdaleńskiej z terenu Francji (nazwa pochodzi od skupienia stanowisk w rejonie Hamburga). Jej ekspansja na ziemie polskie spowodowana była selektywnym polowaniem na renifery. Charakteryzowała się odmiennymi ostrzami narzędzi (tzw. ostrza z zadziorami) służące jako groty strzał i oszczepów oraz przekłuwacze asymetryczne do obróbki kości i rogu. Stosowali również łuk. Narzędzia kultury hamburskiej na ziemiach polskich zostały odnalezione na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce. Wśród odkrytych obozowisk wymienia się te w Całowaniu (województwo mazowieckie) i Witowie (łódzkie).

Kultura łowców reniferów Bromme-Lyngby – nazwa pochodzi od stanowisk odkrytych na terenie Danii; rozprzestrzeniła się około 12-11 tys. lat temu (tzw. okres Alleröd) w pasie od Wysp Brytyjskich przez półwysep Jutlandzki aż po kraje bałtyckie. Nawiązuje ona do kultury hamburskiej, jednak stosowane są nowe typy grotów strzał – ostrza trzoneczkowate. W Polsce niewielkie, przejściowe stanowiska w rejonie Całowania i Gór Świętokrzyskich.

Kultura świderska – nazwa pochodzi od miejscowości Świdry Wielkie w Otwocku (większe obozowiska z kilkoma obiektami mieszkalnymi; jednorodzinne zagłębione w ziemię obiekty np. w Grzybowej Górze).

Kultura ahrensburska – nazwa pochodzi od stanowiska Ahrensburg koło Hamburga;

Kultura desneńska – od rzeki Desna (dopływ Dniepru na Niżu Rosyjskim);

Te trzy ostatnie charakteryzują się odrębnym typem grotów strzał, zawsze jednak z wyodrębnionym trzonkiem. Kultura świderska swym zasięgiem objęła największy procent ziem polskich.

. MEZOLIT 10 tys. lat temu – 5300/5400 lat a.C.

• formacja gospodarczo-społeczna ukształtowana w umiarkowanej strefie Eurazji w wyniku przystosowania paleolitycznych myśliwych do życia w warunkach postglacjalnego ocieplenia klimatu

• nie jest przejściowym stadium między paleolitem i neolitem

• gospodarka przyswajająca – polowanie, łowienie ryb, zbieractwo

• środowisko – ekspansja lasów na Niż Europejski – strategie gospodarcze nawiązują do wczesniejszych z okresu Allerodu – traperskie, indywidualne polowanie na różne zwierzęta

• ruchliwość rezydencjalna – przemieszczanie niewielkich grup ludzi z całym dobytkiem po wyeksploatowaniu terytorium

• małe grupy terytorialne

• wykorzystują surowce lokalne, do nich dostosowują technologię produkcji

• mikrolityzacja narzędzi – zmniejszenie rozmiarów wyrobów kamiennych, małe ostrza strzał o kształtach geometrycznych, osadzanie w oprawie kościanej lub drewnianej większej ilości kamiennych zbrojników (zmienne kształty zbrojników pozwalają odtworzyć zróżnicowanie ludności), styl zbrojników pokrywa się z różnorodnością kształtów wyrobów kościanych

• w Polsce znajdujemy głównie stanowiska na wydmach piaszczystych więc nie zachowały się narzędzia z surowców organicznych, pojedyncze znaleziska z jezior i torfów.

2. Chronologia

• okres preborealny 10 tys. - 9200 lat temu

• okres borealny 9200 – 8000 lat temu

• okres atlantycji 8000 – 5000 lat temu

• pierwszy okres holocenu 10 tys. - 8500 ocieplenie, lasy

• 8500 – 7700 klimat oceaniczny – powodzie, podniesienie poziomu jezior i rzek, lasy liściaste

• 7700 – stabilizacja klimatu

3. Środowisko

• postępuje ocieplenie

• strategie łowieckie przynoszą efekty i pozostają w zgodzie ze środowiskiem – gospodarka wytwórcza mało atrakcyjne

4. Ludność

• nie ma kontynuacji osadnictwa między schyłkowym paleolitem a mezolitem

• ludność świderska emigruje na północny wschód za stadami reniferów

• nowa ludność napływa z zachodu – myśliwi i rybacy = kontynuacja jednostek z tylczakami łukowatymi z Belgii i Holandii, grupy kultury ahrenburskiej

5. Kultura komornicka

• podobne formy zbrojników co na Niżu Niemieckim

• małe obozowiska nad rzekami, wielokrotnie wracają w te same miejsca

• mało zachowanych przedmiotów z drewna i kości – mamy niepełny obraz kultury

• unikatowe stanowiska z odpadami Smolno Wielkie (Wielkopolska) i Pobiel (Dolny Śląsk)

• wiórowo - odłupkowa technologia obróbki kamienia

• 8500 lat temu M. Bałtyckie i Północne zalewa szelf kontynentalny, grupy ludności Maglemose przesuwają się na południe, w dużym stopniu wypierają kulturę komornicką (przetrwała do VI/V tys.)

6. Kultura chojnicko – pieńkowska

• ludność kompleksu Maglemose

• znamy tylko kamienne wyroby, zbrojniki, trapezy – charakterystyczne groty strzał

• wyroby kościane ze stanowisk torfowych w Danii

• ornamenty antropo- i zoomorficzne, zawieszki i figurki zwierząt

• groby wyposażone w ozdoby i przedmioty codziennego uzytku

7. Kultura janisławicka

• późny mezolit

• zagadkowe początki, nawiązuje do wschodniej Europy

• rozwój technologii wiórowej – narzędzia tnące i skrobiące, zbrojniki; wykorzystują lepszy kamień dostępny w wielkich bryłach (konkrecjach)

• starają się o dostęp do surowców np.. krzemień czekoladowy

• grób z Janisławic – bryły krzemienia, wyroby rogowe i kościane; zmarły w pozycji siedzącej, posypany ochrą – powszechne, symbol krwi i życia

• Dębę na Kujawach – podejrzenie, że hodowali zwierzęta, znaleziono szczątki małych przeżuwaczy, ale są zbyt fragmentaryczne żeby można było coś wywnioskować

8. Kultura kundajska

• północno – wschodnia Polska

• dłużej przetrwali tu łowcy reniferów

• zachowała elementy późnopaleolityczne

• wpływy grup nadkaspijakich

• technika wiórowa – ostrza trzoneczkowate a nie zbrojniki

• w Polsce mało znalezisk

9. NEOLITYZACJA EUROPY 10 000 – 8000 lat temu (9000 – 6800 a.C.)

• produkcja pożywienia, przejście do osiadłego trybu życia

• zboża łatwo przechowywać zimą, zwierzęta dostarczają jedzenia cały rok

• pierwsze ingerencje człowieka w środowisko – odlesienie i erozja

10. Udomowienie zbóż

• Bliski Wschód – tam rosną dzikie rośliny, które są przodkami zbóż

• owca i koza – pierwsze udomowione zwierzęta żyją tam dziko

• wcześniej w nauce obowiązywała teza V.G. Childe'a : skokowy rozwój, rewolucyjne zmiany, spowodowane wysuszeniem klimatu i koncentracją ludzi nad rzekami, dopiero tam miało nastąpić udomowienie zbóż

• teraz odchodzi się od tej tezy – są ślady stałego osadnictwa połączone ze zbieractwem, klimat zmienia się dopiero ok. 3000 lat a.C.; wzrost demograficzny; w sferze religijnej i ideologicznej symbolika rolniczo – hodowlana wyprzedza pojawienie się nowej gospodarki

11. Rozprzestrzenianie się neolitu

• z Syrii i Iraku do Anatolii od ok. 8200 lat a.C

• migracja małych grup ludzkich w fazie neolitu preceramicznego (nie ma jeszcze ceramiki)

• do Europy docierają już z ceramiką, drogą morską do wschodniej Grecji – Argolida i Tesalia ma najwcześniejszą ceramikę w Europie z białymi i czerwonymi dekoracjami

• czy w Europie mogła niezależnie się rozwinąć gospodarka wytwórcza? - tylko roślin strączkowych, płd Francja, jaskinia Abeurador ok. 7700 a.C

• konfrontacja z mezolitycznymi grupami – żyją obok siebie

12. Fale migracyjne

• grupy ludzi się przesuwają, potem tworzą zwarte grupy i adaptują się do warunków, potem dalej się rozprzestrzeniają

• neolit bałkańsko – dunajski – ceramika malowana, budownictwo z gliny, kamienia i drewna, przemieszczają się z Grecji na północ (VII/VI tys.)

• neolit kardialny - inny model w północnych krajach śródziemnomorskich, ceramika z odciskami muszli Cardium; rybołóstwo, zbieractwo małży

• VI tys. - następny etap dyfuzji, obejmuje Niż Środkowoeuropejski = zachodnia kultura ceramiki linearnej/wstęgowej rytej

13. Kultura ceramiki wstęgowej rytej

• powstanie kompleksu związane z nowymi wpływami z Bliskiego Wschodu przez Bosfor

• na Bałkanach nie zdobiona ceramika, nowa technologia wypalania naczyń o gładkiej, szarej lub czarnej powierzchni = prąd vinczański – jego wpływy widoczne na początku kultury wstęgowej rytej

• nowy styl produkcji wyrobów kamiennych

• nowe systemy zaopatrzenia w surowce kamienne

• budownictwo drewniane o palisadowej konstrukcji ścian

• pola na niskich terasach rzek

• wzrasta udział bydła w hodowli

• wschodni krąg ceramiki linearnej nie rozprzestrzenia się tak

Pierwsi rolnicy i hodowcy na ziemiach polskich: kultura ceramiki wstęgowej rytej

• Poł. VI tys. p. n. e.- basen środkowego Dunaju- formują się grupy rolników i hodowców:

• charakteryzowali się ceramiką zdobioną ornamentami rytych wstęg

• przyczyny ekspansji na teren Polski:

• poszukiwanie surowców do produkcji narzędzi i ozdób

• lata niskich urodzajów nad Dunajem

• zajęte tereny polskie: Śląsk, Małopolska, Wielkopolska, Rzeszowszczyzna i ziemia chełmińska

• zajęte tereny niepolskie: Mołdawia i zach. Ukraina

• Uprawiane rośliny: pszenica, groch, soczewica, mak i len (dwa ostatnie dostarczały włókien i być może narkotyków).

• Zwierzęta: owce, kozy, bydło, świnie:

• prawdopodobnie produkowali sery

• Sposoby uprawy ziemi: możemy być pewni tylko tego, że nastąpiło częściowe odlesienie.

• Domy: długie i prostokątne; ściany: drewniane pokryte gliną o konstrukcji słupowej (palisadowej).

Ślady po domu słupowym z osady w Olszanicy

• Kultura materialna:

• głównie ceramika i wyroby kamienne

• naczynia (głównie o kulistych formach) wypalano w ogniskach

• ornamentyka naczyń- ryta, plastyczna lub wykonywana paznokciem

Wątki ornamentacyjne w fazie wczesnej- rzadko rozmieszczone linie

[ornamentyka w fazie środkowej- tzw. ornament nutowy; zdjęć brak]

Ornamentyka w fazie najmłodszej- styl żeliezowski

• Narzędzia- ze skał:

• płaskie siekierki

• tzw. motyki w kształcie kopyta szewskiego

• Powszechne użycie krzemienia; pojawiał się też obsydian.

• Kultura duchowa- wiemy o niej niewiele:

• być może- silna pozycja kobiet

• pochówek: ciała w pozycji skurczonej w niezbyt głębokich jamach + pojedyncze naczynia i wyroby kamienne

Dalszy rozwój neolitu: adaptacja naddunajskich wzorców kulturowych do warunków panujących na północ od Karpat i Sudetów

• ok. 4700/4600 lat p. n .e- Dolny Śląsk i Czechy- lokalna transformacja kultury ceramiki wstęgowej rytej w kulturę ceramiki wstęgowej kłutej:

• nowy styl ornamentacji naczyń (zamiast linii rytych- linie utworzone z drobnych nakłuć wykonywanych grzebieniem lub radełkiem)

• kultura ta szybko rozprzestrzeniła się- głównie na teren Niemiec

Naczynie z ornamentem wstęgowym kłutym z Dolnego Śląska

• Domy: na planie trapezu + kilka jam gospodarczych wokół (np. w Gniechowicach, Starym Zamku i Tomicach).

• ok. 4600 lat p. n. e.- Małopolska- pojawienie się tzw. kompleksu lendzielsko-polgarskiego:

• kompleks ten formowały kultura lendzielska (powstała na terenach Transdanubii, zach. Słowacji i płd. Moraw; neolit wstęgowy) i kultura polgarska (basen Cisy; ceramika linearna)

• nie wiemy, co spowodowało zanik osadnictwa wstęgowego

• uformowanie tego kompleksu wiązało się z napływem nowych grup ludzkich z Kotliny Karpackiej, szczególnie ze środkowo-północnych Węgier

• Małopolska i Górny Śląsk- kultura malicka:

• współczesna kulturze lendzielskiej

• rozwijała się bardzo długo- aż do ok. 3800 lat p. n. e.- objęła swym zasięgiem znaczną część Polski

• Od poł. V do pocz. IV tys. p. n. e.- dalszy rozwój neolitu:

• zmieniła się organizacja osad: zamiast pojedynczych zagród- całe kompleksy domów, często otoczone rowem:

• tzw. rondele kultury lendzielskiej- domy stoją wokół pustej przestrzeni otoczonej rowem i palisadą (ich funkcja jest niejasna: schrony dla mieszkańców osady na czas wojny / zagroda dla zwierząt hodowlanych / miejsce o znaczeniu kultowym)

• prawdopodobnie istniały scentralizowane ośrodki władzy

• wydobywano krzemień i sól (okolice Krakowa, kultura lendzielska)

• ozdoby wykonywane z muszli Spondylus

• pochówki liczniejsze niż wcześniej, częstsze występowanie cmentarzysk

• groby- bogatsze wyposażenie

Eneolit – kształtowanie się porotocywilizacji południowo-wschodniej Europy

• V tysiąclecie a.C. - wschodnie Bałkany i dolny Dunaj

• początek eksploatacji miedzi, pierwsze wyroby miedziane (c. 4400-4300 a.C.), przemiany gospodarczo społeczne

• na ziemiach polskich pojawiło się to dopiero c. 4100-3800 a.C.

• południowo-wschodnia Europa – kultura Gumelnita-Cucuteni-Tripolje:

• Bułgaria, Rumunia, Mołdawia, zach. część Ukrainy

Kultura Gumelnita-Cucuteni-Tripolje:

• ceramika malowana

• intensywny rozwój demograficzny

• udoskonalenie ekstensywnego rolnictwa (sprzężajna hodowla bydła i trzody chlewnej)

• powstanie wielkich centr osadniczych (char. protourbanistyczny), otoczonych fortyfikacjami drewniano-ziemnymi/kamiennymi

• dziedziczenie władzy (rodzaj stratyfikacji społecznej)

• pojawienie się bogatych, książęcych grobów

• pojawienie się pisma podobnego do pisma klinowego

• pierwsze, podziemne, galeriowe kopalnie miedzi

• podziemna eksploatacja krzemieni

• wykształcenie warstwy wyspecjalizowanych rzemieślników do wydobywania krzemienia

• IV tysiąclecie a.C. - zachamowanie rozwoju cywilizacji Gumelnita-Cucuteni-Tripolje

• ekspansja ludów stepowych

• wysuszanie się klimatu

• IV/III tysiąclecie a.C.

• wzrost znaczenia pasterstwa

• większa ruchliwość grup ludzkich

Starszy eneolit na ziemiach polskich:

• 4100/3900-3200/3000 a.C.

• zakończenie procesu neolityzacji

• kultura pucharów lejkowatych (Holandia, Dania północne i środkowe Niemcy, Austria, dorzecze Dniestru, północna Polska, Czechy, Morawy

• bardzo zróżnicowane pod względem innych dziedzin kultury materialnej (łączy ich tylko ceramika)

• 4000/3800 a.C.

• zmiany klimatyczne:

• okres atlantycki → okres subborealny

• efekt: zwiększone tempo sedymentacji rzek, odlesienie, stepowienie krajobrazu

• wzrost gęstości zaludnienia, intensywność eksploatacji środowiska (rolnicza i hodowlana)

• V/IV tysiąclecie a.C.

• pojawienie się sprzężajnego rolnictwa (użycie radła ciągnionego przez zwierzęta)

• używanie zwierząt pociągowych do transportu (z użyciem wozów czterokołowych)

• efekt: rozszerzenie areałów pól obsiewanych zbożami i roślinami strączkowymi uprawianych metodą przemienno-odłogową

• hodowla: tzw. druga rewolucja neolityczna (wszechstronna eksploatacja zwierząt)

Intensyfikacja gospodarki rolniczo-hodowlanej, efekty:

• wzrost demograficzny na całym obszarze kultury pucharów lejkowatych

• zwiększenie liczby osad

• hierarchizacja wśród osad:

• duże osady obronne (centra władzy)

• środkowe osady o charakterze rezydencjalnych

• małe osady związane z eksploatacją środowiska i produkcją

• pojawienie się organizacji administracyjnych i ośrodków władzy politycznej (starszyzna plemienno-rodowa)

• pojawienie się budowli megalitycznych tzw. kujawskich – kształt wydłużonego trapezu lub trójkąta (długość: 130 m, szerokość: 15 m, wysokość: 3 m) → grobowce indywidualne i zbiorowe

• wraz z procesem deferencjacji wzrasta zapotrzebowanie na dobra luksusowe (wyroby miedziane w tym krzemionki)

krzemionki – gładzone siekiery produkowane z krzemienia (Morawy, Czechy, Polska) → handel krzemionkami był źródłem bogacenia się osad kultury pucharów lejkowatych na terytorium Wyżyny Sandomierskiej

puchary typu A i B – najstarsze formy pucharów lejkowatych (kulisty brzusiec, słabo wyodrębniona szyjka) → Dania, Niemcy i od 4450 a.C. Kujawy (tzw. faza sarnowska)

• Faza klasyczna kultury pucharów lejkowatych (3700-3300 a.C.)

• wschodnia grupa → Dania, Holandia, Niż Polski, zachodnie i południowe Niemcy

• południowo-wschodnia (Małopolska)

• śląsko-morawska

• Silniejsze profilowanie naczyń, ornamentyka odciskanego stempelka, groby kujawskie

• Faza późna (3300-3100 a.C.) – profile naczyń są łagodne i płynne, odciski sznura

• Współistniejące kultury:

• Niż Polski (faza późna) → młodsza faza grupy brzesko-kujawskiej

• Dolny Śląsk (faza klasyczna) → kultura jordanowska

• Małopolska (faza klasyczna) → wyciąsko-złotnicka i lubelsko-wołyńska z ceramiką biało malowaną

Współżyły w zgodzie z małymi wyjątkami (Bronocice)

• Kultura amfor kulistych

• terytorium: Niż Polski (Pomorze, Wielkopolska, Kujawy)

• czas: młodszy eneolit III tysiąclecie a.C.

• wcześniej, w drugiej połowie IV tysiąclecia a.C. → przejście do typowej gospodarki pasterskiej

• rozprzestrzenienie się w kierunku południowo-wschodnim

• Kultura Ertebölle (5200-4300 a.C.)

• charakter łowiecko-rybacko-zbieracki

• sezonowo zmieniająca się gospodarka

• zajęcie strefy przybżeżnej

• polskie stanowisko: Dąbki k. Darłowa (gospodarka łowiecko-rybacka)

• naczynia workowate ze stożkowym dnem

127-139

PRZEMIANY KULTUROWE W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ EUROPIE W KOŃCU IV TYSIĄCLECIA P.N.E.

Proces formowania się protocywilizacji w Anatolii wyprzedza epokę bronzu

Początek ep. Brązu w basenie Morza Egejskiego – druga połowa V tyś.

Pierwsza połowa III tyś. – obszary wokół M. Egejskiego zaczynają dorównywać poziomem wczesnym cywilizacjom.

• Zachodnia Anatolia: osady-miasta – Troja (Hissarliku)

• Cyklady

• Wschodnia Grecja: osady obronne – monumentalna architektura

Wpływy cywilizacji Helladzko-egejskiej:

Mocny – tereny Bułgarii i południowo-wschodniej Rumunii – k. Cernovoda i k. Ezero – gładkaczarna ceramika w formie podobna do helladzkiej i monumentalna kamienna architektura

Słabszy – basen środkowego Dunaju – kompleks badeński (nazwa od jaskiniowego stanowiska koło Banden w Austrii) = urny twarzowe z cmentarzyska w Center na Węgrzech podobne do urn z Troi (migracje niewielkich grup ludności po upadku Troi II)

Kompleks badeński był pośrednikiem między helladzką ep. Brązu a późnoeneolitycznymi kulturami południowej Polski. W okolicach naszych granic natknięto się na kamienne założenia obronne (Hlinsko na północnych Morawach). Kontkatom tym przypisuje się pierwsze upowszechnienie ciałopalnego obrządku grzebalnego w środkowej Europie.

Wpływy kompleksu badeńskiego na terenach polskich:

• okolice Krk (dowody migracji nielicznych grup ludności ze Słowacji)

• dorzecze Nidy i Górny Śląsk i Kujawy – przyjmowanie badeńskiej stylistyki form ceramicznych, zdobionych ornamentem kanelowanym, często promieniście rrozchodzącym się od dna naczynia = ceramika promienista

Ziemie polskie pozostawały poza sferą głównego oddziaływania cywilizacji ep. Brązu z płd-wsch europy. Zmiany na tych terenach zaszły pod koniec IV tyś. W wyniku transformacji gosp-społ. I ich adaptacją do zmieniających się warunków środowiskowych.

MŁODSZY ENEOLIT NA ZIEMIACH POLSKICH

Zmiany te na NASZYCH ziemiach występowały w końcu IV tyś (3200-3100) bez udziału migracji zewnętrznych. Przemiany kulturowe w środkowej Europie na przełomie wczesnego i młodszego eneolitu miały charakter lokalny. Działo się tak za sprawą ruchliwości grup ludności czego przyczynami były: brak możliwości intensyfikakacji rolnictwa i wysuszenie gleby. Alternatywą dla rolników i hodowców było nomadyczne pasterstwo. Ślady z tego okresu to głównie pochówki i cmentarzyska.

Rozwój rolnictwa i hodowli wiąże się z udomowieniem pod koniec V tyś. W Europie Wsch. KONIA. Najstarsze jego szczątki pochodzą z okresu kultury amfor kulistych

K. amfor kulistych – rozwój przebiegał równolegle na Niżu Europejskim (od Maklenbergii po Kujawy). W procesie tworzenia tej k. Brały udział najpóźniejsze grupy z k. Pucharów lekowatych i k.wywodządze się z tradycji naddunajskich (np. Grupa brzesko-kujawska) Z k.pucharów lejkowatych łączy ją podobna technologia obróbki kamienia, analogiczne formy amfor i odciskana ornamentyka, a z naddunajską technologia ceramiki.

Pochówki k.amfor kulistych były często lokalizowane na cmentarzyskach k.pucharów lejkowatych, a nawet wkopywane w nasypy megalitycznych grobowców kujawskich. Zresztą, tradycja tych grobowców przetrwała w k.amfor kulistych w postaci grobów korytarzowych, skrzynkowych, w obstawach kamiennych lub przykrytych brukami. Były to małe cmentarzyska od 1 do 3 grobów zbiorowych i do 5 indywidualnych. Na terenie Śląska i Wyżyny Sandomierskiejpowstawały w młodszej formie tej k. Osady związane z eksploatacją kamienia pasiastego (->siekiery)

Obok ceramiki i kamiennych narzędzi zajmowano się obróbką bursztynu, głównie w celach ozdobnych. Oracowanie obróbki bursztynu znaleziono na Pomorzu Wschodnim. Gosp.oparta na hodowli bydła i trzody chlewnej, a także okazjonalna uprawa roślin (pszenica, groch i jęczmień) – półosiadłe pasterstwo.

k. ceramiki sznurowej (początek u schyłku IV tyś) – związana z pojawieniem się dużej liczby nomadów co nazwane jest „horyzontem paneuropejskim“ znanym z grobów zawierających puchary i amfory typu A zdobione ornamentem rytym i odciskiem sznura oraz łódkowate topory kamiennne typa A. Wytwory te znajdowano w grobach szkieletowych, w prostokątnych grobach otoczonych rowkiem i pokrytych nasypami kurhanowymi. Znajdują się one na Niżu Środkowoeuropejskim i w basenach m. Bałtyckiego i północnego. Ślady k.ceramiki sznurowej odnajdujemy na kielecczyźnie.

Horyzont środkowoeuropejski po prostu był trochę do przodu i był w zasadzie tym samym tylko zapgrejdowanym. K.ceramiki sznurowej ma póxniej charakter lokalny np:

K.rzucewska – wschodnie Pomorze i nad zalewem wiślanym i kurońskim. Osadnictwo na niezłym poziomie. Uprawa zbórz, hodowla bydła i kóz, rybołóstwo morskie i słodkowodne, polowania na foki, ekspoatacja i produkcja bursztynu.

W tym okresie na terenach północno-wschodniej polski nie oddziaływał mocno omawiany kompleks. W eneolicie zostali w gosp. Zbieracko-łowiecko-rybackiej. Wprowadzili tylko ceramikę i kamiennę narzędzia.

Kultury tradycją związane z północno-zachodnim mezolitem:

k. niemeńska – (litwa, białoruś, pół-wsch PL). Skrzyżowanie tradycji postświderskich z wpływami z Niżu Rosyjskiego – spiczastodenne naczynia. Słabo wypalana ceramika i dość prymitywna technika jej wyrobu.

K. Narva – (Łotwa, Estonia, pół-wsch PL) Rzeźba w drewnie, bursztynie i kości, prostokątne domy. Ceramika grzebykowa, charakterystyczna dla ludów łowiecko-zbierackich. Przedmioty z kości i bursztynu.

Cywilizacje epoki brązu:

• Kultury archeologiczne dorzecza Dunaju ( np. Otomani, Füzesabony)

• -||- Łaby (kultura unietycka)

Datowanie radiowęglowe wskazują początek cywilizacji na 2300-1600. Rozwój cywilizacji wczesnej epoki brązu w Europie jest równoległy ze schyłkiem okresu wsześnohelladzkiego i początkiem środkowo helladzkiego (2000) (Troja IV).

Prawdopodobnie były wtedy migracje ludności z kierunku południowo-wschodniego. Bo rozprzestrzenia się charakterystyczna ceramika i wyroby metalowe, oraz Troja IV została zniszczona, zanik osad na wzgórzach (tellach) bułgarskich. Te wydarzenia w kręgu śródziemnomorskim i czarnomorskim ma swoje odbicie w strefie naddunajskiej (ukształtowanie wysoko rozwiniętych kultur – zrębów- cywilizacji epoko brązu.

Kultury:

• Glina III-Schneckenberg w dorzeczu dolnego Dunaju; Nizina wołowska i Siedmiogród; migracja z kręgu kultury bułgarskiej Ezerovo, bo cmentarzyska allochtonicznej; technologia metalurgiczna, miedź z Aluty.

• W dolinie karpackiej powstała mozaika różnych kultur.

• KULTURA PUCHARÓW DZWONOWATYCH nad śr Dunajem; pochodzenie zachodnio-europejskie; koniec III tys. Rozprzestrzenia się na śr. EU. (wpływ na zachodni wariant śr-eu cywilizacji epoki brązu)

KULTURA UNIETYCKA I STRAUBIŃSKA wpływały w okresie 2000-1800 na migrację surowców. Miały złoża miedzi i cyny. Ich wyroby brązowe były rozprzestrzeniane. Czyli kontakty na osi Łaby – Dunaju.

KULTURA UNIETYCKA była rozwinięta gospodarczo-społecznie, czego wyrazem są tzw. GROBY KSIĄŻĘCE (śr. Niemcy i zach Polska), elita zainteresowana dobrami luksusowymi.

Podobnie było z KULTURĄ OTOMANI z kotliny karpackiej z okresu 2000-1600. Cecha charakterystyczna: zespoły osad o wyraźnej hierarchizacji z centralnie położonymi grodami: równoległe ulice, założenia obronne, akropol dominuje nad podgrodziem, monumentalne bastiony kamienne, budowle świątynne ozdobione geometrycznymi fryzami. Występuje w południowo-zachodniej Polsce.

Ceramika sznurowa w Polsce zaczęła się zmieniać od pojawienia się kultur ceramiki dzwonowatej (przez bramę Morawską), cmentarzyska. Z wymieszania tych dwóch powstają osady KULTURY EPISZNUROWEJ. Podział Polski na wschodnią konserwatywną i zachodnią bliższą szlaków handlowych.

KULTURA MIERZANOWICKA na podstawie ceramiki sznurowej (czyli jest episznurowa), teren krakowsko-karpacki.

• Na początku ruchliwa (cecha pochodzi od dzwonowatej; nowe naczynia, ochronna płytka na przegub dłoni łuczników) 2300-2100

• Zaniechali budowy kurhanów

• Klasyczna faza: stabilna sieć osadnicza, gospodarka rolniczo-handlowa, nowe struktury społeczne (podział zajęć ze wzg. Na płeć). Dostosowali gospodarkę do terenu, Iwanowice,

• Dojrzała: zalążki stratyfikacji społecznej. 2% grobów mężczyzn ma lepsze wyposażenie,

• Wzrost intensywności produkcji krzemieniarskiej (kopalnie); siekiery dwuścienne, bifacjalnie obrobione sierpy; paciorki fajansowe (barwione tlenki miedzi) w grobach robione na miejscu.

• Pochówek: cmentarz oddziela rów, obecne pochówki w kłodach lub plecionkach, im później tym, bogatsze wyposażenie.

KULTURA UNIETYCKA: w dorzeczu Odry; od 2100 pojawiają się płaskie cmentarzyska szkieletowe, wyposażenie skromne: naczynia, wyroby krzemienne i kościane, rzadkie z miedzi.

Okres klasyczny 2000-1800: tworzą się grupy lokalne; (Śląsk dolny, śr, zach Wielkopolska); drewniane budowle słupowe, rola, hodowla, za to groby bogato wyposażone w miedziane, kłody drewniane lub obstawy kamienne, rozwarstwienie społecznie, bo duże kurhany z kamiennymi jądrami (łęki małe, Szczepankowice) w nich przedmioty miedziane, srebrne, złote, skarbce brązowe z biżu od unietyckiej (bransolety, naszyjniki, szpile, zausznice) oraz przedmioty insygnialne ( szkielety i berła szkieletowe). Szły przez nich wyroby unietyckiej jak i bursztyn.

GRUPA PŁOŃSKA na Pomorzu Zachodnim: synkretyczna (eneolityczna i unietycka) pochówek z jądrem.

Podobnie IWIEŃSKA na Kujawach.

Upadek UNIETYCKIEJ: upadek czesko-niemeickiech ośrodków z miedzią i brązem, 1800-1600 rola ośrodków wyrobu metalu transylwańskich i słowackich, Dunaj ośrodki lokalne należące do kultury Miedziarowskiej.

Kultury mogiłowe: cmentarzyska kurhanowe, wojny między plemionami, czyli udoskonalenie broni brązowej. Groby usypane nad ziemią, bogato wyposażone, zmarli w kłodach, różnice między płciami, dużo mogił obok siebie. Później się dzieli. Pewnie wyginęli, bo ziemia się jałowiła.

U nas kultura mogiłowa zalicza się do starszej epoki brązu, choć reszta to już środkowa. 1600-1300.

KULTURA NOWOCERKWIAŃSKA: pierwsza mogiłowa u nas. górny Śląsk

Osady otoczone potężnymi fortyfikacjami kamienno-ziemnymi. Groby rzadkie, w obrębie osad, pracownie obróbki miedzi i brązu, narzędzia z kości i rogu.

STARSZY OKRES EPOKI BRĄZU NA ZIEMAICH POLSKICH

1600 – 1300 lat a.C. – rozkwit kultur mogiłowych na ziemiach polskich, zaliczany jeszcze do starszej epoki brązu. Dla terenów położonych na południe od Karpat, okres ten jest już określany jako środkowa epoka brązu.

Ruchy ludnościowe prowadzące do postawania kultur mogiłowych/kultury mogiłowe

• Grupa nowocerekwiańska – pojawiła się na Górnym Śląsku, związana najprawdopodobniej z kulturą wieterzowską na Morawach lub madziarowską w zachodniej Słowacji. Nazwa grupy wzięła się od osady Nowej Cerkwi koło Głubczyc. Jej pojawienie się było wynikiem naporu ludności kultur mogiłowych na ludy rolniczo – hodowlanych z Moraw i Słowacji wypieranie ich ku północy

Groby: stosunkowo rzadkie, występują jedynie pochówki szkieletowe w obrębie osad.

Osady: często otaczane potężnymi fortyfikacjami kamienno – ziemnymi, m.in. w Jędrychowicach koło Głubczyc. W osadach odkryto pracownie obróbki miedzi i brązu

• Kultura przedłużycka – jej pojawienie się było rezultatem napływu ludności mogiłowej

Z początków istnienia tej jednostki pochodzą cmentarzyska kurhanowe z grobami szkieletowymi.

W klasycznej fazie kultury przedłużyckiej nadal spotykamy cmentarzyska kurhanowe z jądrem kamiennym, często także z pierścieniem kamieni na obwodzie nasypu; lub z rzędami kamieni łączących pierścień z jądrem kamiennym kurhanu. Pochówki wyposażone przede wszystkim w przedmioty brązowe (szpile, bransolety, sztylety, groty włóczni, rzadziej wyroby kamienne). Odkrycie grobów szczególnie bogatych wskazuje na postępujący proces różnicowania społecznego (wyodrębnianie się starszyzny rodowo – plemiennej)

Charakterystyczny jest brak osad – świadczy to raczej o koczowniczym trybie życia (obozowiska z lekkimi, być może przenośnymi konstrukcjami szałasowymi)

W później fazie rozwoju k. przedłużyckiej coraz częściej pojawiają się groby ciałopalne (szczególnie na Śląsku). Zapewne było to przejawem szerzenia się nowych wierzeń dotyczących życia pośmiertnego, charakterystycznych dla pojawienia się w zachodniej i środkowej europie kultur pól popielnicowych (środkowa i późna epoka brązu)

• Kultura trzciniecka – formułuje się ok. 1700 lat a.C.

• Wschodnia cześć tego wielkiego kompleksu bardziej nawiązywała do tradycji neolitycznych

• południowo – wschodnia znajdowała się pod wpływami transylwańskimi,

• część zachodnia określana jako właściwa kultura trzciniecka, w większym stopniu podlegała wpływom kultur mogiłowych, wytwarzając w dorzeczy Warty strefę łączącą zarówno cechy mogiłowe (przedłużyckie) jak i trzcinieckie.

Formowanie się kultury trzcinieckiej było głownie efektem dyfuzji nowych elementów kultury duchowej (chowanie pod kurhanami zarówno ciał nie spalonych jak i spalonych).

W Polsce najstarsza faza tej kultury (ok. 1700 lat a.C.) pojawia się w formie enklaw w środowisku kultury mierzanowickiej, z przewagą cech eneolotycznych. Występują tu cmentarzyska płaskie z grobami szkieletowymi, często zbiorowymi.

Później, pod wpływem kultur wschodniokarpackich wczesnej epoki brązu i mogiłowych, utrwalają się nowe zwyczaje pogrzebowe z kurhanami i grobami ciałopalnymi

Zasadnicze różnice między kulturą trzciniecką a kulturami mogiłowymi:

• obecność trwałych osad

• gospodarka, która nie miała wyłącznie pasterskiego charakteru

• rola rolnictwa, znamienna w zależności od warunków glebowych

• Rozwój kultury trzcinieckiej na ziemiach polskich trwał do ok. 1300 lat a.C, czyli do końca starszej epoki brązu. Kres jej rozwojowi położyło szerzenie się kultur pól popielnicowych

POWSTAWANIE KULTÓR PÓL POPIELNICOWYCH: UNIFIKACJIA EUROPY W ŚRODKOWEJ I MŁODSZEJ EPOCE BRĄZU.

Okres między 1300 a 1200 r. a.C. – upadek wysoko rozwiniętych cywilizacji na całym obszarze śródziemnomorskim, poza Cyprem

Ruch Dorów, ruchy ludnościowe w Anatolii, migracje Ludów Morza na Bliskim Wschodnie były następstwami impulsów docierających z terenów środkowe i zachodniej Europy, gdzie nastąpiła tymczasem wyraźna unifikacja (dyfuzja nowych wierzeń i zwyczajów religijnych – palenie zwłok) i wykształcenie własnych ośrodków produkcji metalurgicznej oraz władzy politycznej.

Upowszechnienie ciałopalenia dało początek kulturom pól popielnicowych. Charakterystycznym jest pochówek w grobach płaskich, popielnicowych lub jamowych (bezpopielnicowych).

Obszar objęty nowym obrządkiem grzebalnym:

• Basen środkowego Dunaju (kultura pilińska)

• Tereny Czech, Moraw, Polski i wschodnich Niemiec (kultura łużycka)

• Południowe Niemcy (kultura południowoniemiecka)

• Austrię, Morawy i Węgry (kultura środkowodunajska)

• Zachodnie Niemcy (kultura dolnoreńska)

• Tereny Francji i Hiszpanii (kultura francusko - katalońska)

Wpływy kultur pól popielnicowych docierały też do Anglii i północnych Włoch

Szerzenie się nowych wierzeń i obrządku grzebalnego szło w parze z przejściem do osiadłego trybu życia i zwiększeniem roli rolnictwa. Powstały stałe systemy osadnicze z ufortyfikowanymi ośrodkami władzy politycznej.

Obok rolnictwa kontynuowano hodowlę, głownie owiec w celu pozyskania wełny (= wzrost i rozwój produkcji tekstylnej)

Wzrosło znaczenie lokalnych ośrodków produkcji metalurgicznej, głownie na terenie Czech, wschodnich Niemiec i obszarach przyalpejskich. Inspirowana przez te ośrodki wymiana handlowa stała się czynnikiem unifikującym kulturę materialną (np. przyjmowanie nowych wierzeń)

Stopień rozwoju kulturowo – gospodarczego i organizacji społecznej był dość zróżnicowany w poszczególnych kulturach pól popielcowych. Szczególnie wysoki poziom w tych dziedzinach reprezentowała ludność zamieszkująca tereny Słowacji, Węgier i Austrii, czego wyrazem może być pojawienie się na tych obszarach szczególnie bogatych pochówków.

Wysoki stopień rozwoju osiągnęła tez ludność k. pól popielnicowych na obszarze południowych Niemiec i Szwajcarii (potężne osady obronne)

Wschodnia część basenu karpackiego była bardziej konserwatywna. Powstał tam lokalny ośrodek metalurgiczny, przypisywany kulturze Gava. Pod koniec epoki brązu tereny te stały się obszarem ekspansji stepowych ludów nadczarnomorskich, identyfikowanych z kimmerami. Ślady zniszczeń i wyroby pochodzenia nadczarnomorskiego określane są mianem horyzontu kimmeryjskiego

Kultura łużycka w okresie epoki brązu

Kultura łużycka(1350/1300 lat p.n.e. do około 500/400 lat p.n.e.) – charakterystyczna dla Polski odmiana kultury pól popielnicowych obejmująca tereny dorzecza Wisły i Odry, Czech, Saksonii, Łużyc i Brandenburgii.

Cechy charakterystyczne:

-obrządek grzebalny w płaskich ciałopalnych grobach

-gospodarka rolniczo-hodowlana

-budownictwo drewniane

-struktury osadnicze

-ceramika

-wyroby brązowe (siekierki, sierpy, brzytwy i ozdoby)

Rozwija się od 1300 a.C., w jej powstawaniu bierze udział kilka kultur, jednostki związane z kulturami mogiłowymi ( przede wszystkim polska odmiana tych kultur - kultura przedłużycka) oraz związane z kulturą trzciniecką. Pierwszy impuls do rozwoju tej kultury pochodził z rejonu kultur mogiłowych Moraw i Słowacji (nowy typ grzebania zmarłych – ciałopalenie oraz nowe formy ceramiki i ich zdobienia). Kultura łużycka na samym początku rozwija się na środkowym Śląsku (tereny górnego dorzecza Odry i Czech) na przełomie starszej i środkowej epoki brązu.

Grupa śląska oddziaływała na powstawanie nnych grup lokalnych w środkowej epoce brązu – pierwsza wykształcała się sasko-łużycka (apogeum w młodszym okresie epoki brązu. Z śląskieh grupy kultury łużyckiej powstaje grupa zachodnio małopolska (charakterystycze dla niej jest występowanie pochówków ciałopalnych i szkieletowych, czyli birytualizm).W skutek ekspansji grupy sasko-łużyckiej na północ powstaje grupa brandenbursko-lubuska (północno-zachodnia Wielkopolska i ziema lubuska).Jeszcze dalej na północ powstaje w młodszej epoce brązu grupa zachodniopomorska kultury łużyckiej, charakteryzująca się własnym ośrodkiem metalurgii wzorowanym na skandynawskich i duńskich oraz dla wczesnej fazy, szczególnie bogato wyposażonymi grobami kurchanowymi.

Dla wschodniej grupy (tereny od dorzecza środkowej Warty ,aż po dorzecze Bugu) i dla grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej (tereny dorzecza Wisłoki i Sanu) charakterystyczny jest substrart kultury trzcineckiej jest dobrze widoczny w środkowej i późnej epoce brązu.

W epoce brązu można wyróżnić 2 horyzonty chronologiczne, manifestujących się szerokim rozprzestrzenieniem określoncyh stylów produkcji ceramicznej oraz niektórych typów ozdób brązowych.:

- Horyzont wcześniejszy – środkowa epoka brązu i wyraża się przyjęciem przez wiele grup głównie zachodnich ceramiki guzowanej.

- Horyzont związany z późną epoką brązu cechujący się ceramiką ostroprofilowaną, a następnie naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem.W późnej epoce brązu wszystkie wcześniej powstałe grupy rozwijały się, zwiększała się liczna ludności oraz kolonizowane były obszary dotychczas nie zamieszkane lub rzadko penetrowane (tereny niżu polskiego i wyżyn lessowych i Pogórza Karpackiego. W tym czasie pojawiają się pierwsze łużyckie osady obronne i grody w południowej i południowo zachodniej Polsce w związku z pojawieniem się w kotlinie karpackiej ludów czarnomorskich – Kimeriów.

Przedstawiciele kultury łużyckiej zajmowali się przede wszystkim rolnictwem, co wykazują znaleziska szczątek roślin oraz stabilność osad. Uprawiano przede wszystkim pszenice, proso i jęczmień, ale i żyto, owies i orkisz, które można było uprawiać na terenach mniej żyznych np. piaszczyste ziemie na Niżu Polskim. Obok zbóż uprawiano mak , rzepik, rzepę oleistą. Podstawową rolę w rolnictwie odgrywały gospodarka wypaleniskowa i orka sprzężajna. Gospodarka hodowlana polegała na przyzagrodowym wypasie bydła rogatego, świń, owiec i kóz oraz koni (poza starszą epoką brązu gdy miała charakter wyspecjalizowany, związany z koczowniczym trybem życia).

Grody kultury łużyckiej pełniły funkcję centrów plemiennych , miejsc gdzie wymieniano towary, miejsc obrządku religijnego oraz schronień w czasie niepokoju. Podstawowym typem osadnictwa kultury łużyckiej były stosunkowo małe osady wiejskie, złożone z kilku co najwyżej kilkunastu domów przeważnie prostokątnych, słupowych. Nie jest wykluczone istnienie domów o konstrukcji zrębowej.

Część uzbrojenie i narzędzi brązowych występujących w kulturze łużyckiej było importowanych z ośrodków wytwórczych z Siedmiogrodu, południowej Słowacji i wschodnich Alp i zachodniej Turyngii, Na północy Polski pojawiały się przedmioty importowane z nordyjskich ośrodków skandynawskich. Większośc narzędzi produkowana była jednak na miejscu. W niektórych grupach kultury występowały warsztaty przetapiające importowane towary na nowe (np. gdy były uszkodzone). W tych pracowaniach używano kamiennych lub glinianych do przetapiania.

Odlewanie na tracony wosk – używane do przetapiania w formach glinianych. Na początku formowano wosk na kształt odlewanego przedmiotu , a następnie oblepiano tę formę gliną i wlewano do środka gorący metal który zastępował wosk.

Rudy miedzi do produkcji narzędzi i ozdób można było wydobywać tylko na Dolnym Śląsku, dlatego tam skoncentrowane są warsztaty metalurgiczne (konkretnie obszary Legnicy i Złotoryi). Na terenie grupy górnośląsko-małopolskiej w okolicach Olkusza wydobywano ołów do produkcji ozdób.

Inną specjalizacją ludnośći kultury łużyckiej była produkcja soli. U schyłku epoki brązu powstały jej ważne ośrodki w rejonie Bochni i Wieliczki oraz na Kujawach (rejon Inowrocławia). Sól pozyskiwana była poprzez solanki, która następnie była odparowywana w specjalnych naczyniach – brykieterkach.

Badania nad mikroregionami osadniczymi, szczególnie nad rozwojem cmentarzysk dostarczają dowodów od odtworzenia społecznej ludności kultury łużyckiej. Prawdopodobnie społeczności tej kultury opierały się na rodzinach pojedynczych jako jednostkach podstawowych, które łączyły się w wielkie rodziny lub rody liczące ok. 100-150 osób, zamieszkujące tereny od 20 do 30 km^2.. Bardziej luźną organizację terytorialną stanowiły plemiona złożone z 30-40 rodów.

Struktura wiekowa kultury łużyckiej na podstawie badania grobów:

-Dominacja 3 grup:

• dzieci do 6 miesięcy.

• osobniki młodociane 15-20 lat.

• osobniki dorosłe 25-35 lat.

-Średnia wieku wynosiła 20 lat.

Grupy ludności były słabo zróżnicowane pod względem pozycji społecznej i majątku. Co przejawiało się brakiem szczególnie bogato wyposażonych grobów, ale występują groby bogatsze niż przeciętne co może wskazywać na uprzywilejowaną pozycję starszyzny plemion lub grup. Nie jest obserwowane istnienie grupy spełniającej funkcje obrzędowe lub kapłańskie. Na całym obszarze kultury łużyckiej nie znaleziono żadnego obiektu świątynnego lub kultowego. Treść wierzeń które decydowały o wspólnocie kultur popielnicowych należy wiązać ze sferą życia pośmiertnego i różnymi aspektami grzebania zmarłych niż z jakąś mitologią itp.. Zmiany w kierunku instytucjonalizacji tego typu następują dopiero na początku epoki żelaza, kiedy pojawiają się nowe centra cywilizacyjne i nowe systemy religijne w rejonie Morza Śródziemnego.

Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brązu.

Pierwszą pewną identyfikacją etniczną w historii archeologii jest powiązanie kultury helladzkiej i egejskiej z XVI w. a.C. jako przodków historycznych Greków na podstawie odczytania pisma linearnego B i tradycji greckiej sięgającej epoki helladzkiej brązu.

Na podobnych podstawach językoznawcy odtworzyli genealogię języków indoeuropejskich i umieścili kolebkę posługujących się nimi ludów na obszarach stepu z pogranicza Europy i Azji. W świetle ostatnich badań najpoważniejszym kandydatem do miana roli substratu indoeuropejskiego jest grupa pierwszych ludów rolniczo-hodowlanych związana z neolitem bałkańsko-dunajskim.

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

1. Epoka żelaza w środkowej Europie – od około poł. VIII w.p.n.e.

odcinki epoki żelaza:

# okres halsztacki: VIII - V w.p.n.e. (w PL do ok 400 r.p.n.e.)

# okres przedrzymski (zwany również lateńskim): IV - I w.p.n.e.

# okres rzymski: I w.n.e. – ok. 375 r.n.e.

# okres wędrówek ludów: ok. 375 r.n.e. do 2 poł. VI w.n.e.

2. Okres Halsztacki (zwany wczesną epoką żelaza)

dwa stadia chronologiczne:

# okres Halsztacki C (Hallstatt C): ok poł. VII w. do końca VII w.

# okres Halsztacki D (Hallstatt D): VI i V w.p.n.e.

3. Żelazo

# pierwsze wyroby z żelaza meteorytowego – IV tysiąclecie p.n.e.

# użycie żelaza na szerszą skalę – XV, XIV w.p.n.e. - państwa Hetytów i Mitanni, oraz obszar Anatolii i dzisiejszej Armenii

# znajomość prod. żelaza – Hetyci -> Palestyna -> Egipt; Mezopotamia -> Iran;

Kaukaz (XII w.p.n.e.) -> Grecja → Italia (XI i X w.p.n.e.)

# przełom II i I tysiąclecia p.n.e. - lokalne ośrodki produkcji żelaza w Siedmiogrodzie i w Banacie

# szersze użycie pod wpływem oddziaływań kultury halsztackiej i scytyjskiej

# atrakcyjność żelaza – lepsze do wyrobu narzędzi i broni, dostępność złóż (częstsze niż złoża metali kolorowych)

# starożytność – przede wszystkim eksploatowano różne odmiany limonitu (ruda najczęściej spotykana na powierzchni ok.30-50% zawartości żelaza) – często dostępny w środkowej i północnej Europie. Oprócz tego wydobycie syderytu i hematytu.

# proces produkcji przebiegał zazwyczaj w piecach zwanych dymarkami...

# rozpowszechnianie żelaza było procesem powolnym – wciąż popularne wyroby z brązu

4. Zmiany cywilizacyjne związane z ekspansją kultur śródziemnomorskich

# Od VIII p.n.e. - wielka kolonizacja grecka

# 2 poł. VIII w.p.n.e. Rozwój kolonii greckich w płd. Italii i Sycylii

# ok. 750 r.p.n.e. powstały miasta greckie nad Zatoką Neapolitańską

# ok. 600 r.p.n.e. Założenie Massalii (Marsylia)

# od poł VII w.p.n.e. Rozwój miast greckich nad Morzem Czarnym

# okres największej potęgi Etrusków – VI w.p.n.e. - upadek ich znaczenia – V w.p.n.e.

5. Pierwsze informacje pisane o terenach w głębi Europy (na skutek wielkiej kolonizacji greckiej)

# Periplos Massalski – powst. Przed 530 r.p.n.e. - opis żeglarzy greckich z podróży z kolonii na terenie obecnej Marsylii wzdłuż wybrzeży – pierwsze info o Wyspach Brytyjskich.

Źródło nie zachowane do naszych czasów – znane dzięki rzymianom.

# Ocalałe fragmenty Obejścia ziemi (Ges periodos VI/V w.p.n.e.) Hekataiosa z Miletu

oraz fragmenty Dziejów Herodota – opis Scytii i terenów poł. Na północ od Morza Czarnego

6. Kultura Halsztacka

# od VIII w.p.n.e.

# prawdopodobna przyczyna powstania: załamanie się dotychczasowej

struktury społeczno-gospodarczej w terenach zamieszkałych przez ludy

kultury pól popielnicowych przez najazdy ludów stepowych

# przejawy wpływu ludów stepowych: upowszechnienie wojowników konnych

i konstruowanie komór grobowych dla VIP-ów

# potwierdzenie dalekiej ekspansji: wzmianka w „Historii Naturalnej” Pliniusza Starszego

(I w.p.n.e.) o zamieszkiwaniu terenów Płw. Iberyjskiego przez: Celtów, Iberów, Fenicjan i

Persów (Persas) – prawdopodobnie nie chodziło o Persów, tylko o lud o podobnych

cechach

# ważny dla kultury Halsztackiej wpływ kontaktów z koloniami greckimi

# obszar kultury halsztackiej:

* zachodniohalsztacka: wschodnia Francja, dorzecza: środkowego i górnego Renu

oraz górnego Dunaju

* wschodniohalsztacka: obszary nad środkowym Dunajem

* połódniowo-wschodnio-halsztacka: dorzecze Drawy i Sawy

# charakterystyczna dla całej kultury jest daleko posunięta unifikacja

# dynamiczny rozwój: rzemieślnictwa, handlu oraz arystokracji rodowej :)

# dobry przykład grodu – Heuneburg w Talhof (górny Dunaj – płd. Wirtenbergia)

# obok kremacji coraz częściej występujące inhumacje – duża ilość kurhanów

# bogate wyposażenie grobów książęcych

# dobry przykład kultury: cmentarzysko i kopalnia soli w Hallstatt w Austrii

Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza (s. 174-189)

Tak jak w poznej epoce brazu, dominowała na terenie Polski ludność kultury luzyckiej.

Nastąpił jednak szereg zmian, róznych w zależności od regionu.

- Na zmiany w grupie śląskiej kultury łużyckiej wplynela ludność prowincji wschodniohalsztackiej – handel. Do nich trafiał bursztyn, w zamian na Śląsk i jego okolice trafiały wyroby brazowe i żelazne. Styl halsztacki upowszechnia się także w miejscowej ceramice. Zostaje nieco przekształcony, ale zuważamy szereg podobieństw (kształt naczyn, zdobienia). Powstaje lokalny styl – malowanie naczyn. W wyniku handlu wzrasta też zamożność grupy slaskiej (popularnosc ozdob: zapinek, bransolet itp.) Często posługiwano się wyrobami zelzanymi importowanymi z kregu kult. halsz – w Polsce jeszcze nie wydobywano żelaza. Dzieki zysko wyodrębniła się arystokracja, zachowaly się bogate pochowki. W Polowie VI wieku p.n.e. następuje załamanie, przyczyna:

- najazdy Scytow (na terenie Ukrainy słynne kurhany), ich potęga zachwiana pozniej przez dzialania Sarmatow

Po zalamaniu grupy slaskiej wiodaca role przejmuje inna grupa kult. łuż. – wschodniowielkopolska (przejumuja handel bursztynem).

Charakterystyczna ceramika – inkrustacja wykonana biala masą.

Obok watkow geometrycznych – nowosc, watki zoo i antropomorficzne (rzadko przedst.. figuralne)

Obie grupy, od konca epoki brazu zaczely wznosic wielkie osiedla obronne. Wśród pozostałych grup kult. luz. Nie nastąpiły tak znaczace zmiany.

BISKUPIN(grupa wsch.wlkpl): powstał w latach 30 VIII wieku p.n.e. - metoda dendrochronologiczna

Pod koniec okresu halsztackiego C nastal okres subatlantycki, spowodowalo to porgorszenia warunkow klimatycznych i zmiany w rolnictwie . Porzucano duze osiedla. Jest to kolejna procz najazdow scytow przyczyna upadku kultury łużyckiej.

Okres halsz. D

W związku z opisanymi wyzej zmianami wzrasta znaczenie kult. pomorskiej (zwana tez wsch.pom.). Odejscie od Kurhanow, calopalne pochowki, glownie plaskie cmentarze.

Czarne popielnice z wyrytymi rysami twarzy – twz popielnice twarzowe. Poza tym wysposazenie grobowe jest ubogie.

Ludnosc ta zamieszkiwal niewielka otwarte osady. Ekspansja kult pom na poludnie, Az do Karpat. Na wschodzie uczeni wyodrebniaja z niej tzw kult grobow kloszowych (popielnice nakrywano duzym naczyniem, dnem do gory.

Na Warmii powstala kultura kurhanow zachodniobaltyckich (grupo warm.-mazurska kult. łuż)

Budowali niewielkie osady obrone na sztucznych wyspach. Niski poziom rzemieślniczy. Rzadko tylko improtwany przedmioty metalowe, glownie uzywano narzedzi z kamienia i kosci.

A następne zmiany zwiane będą z celtami, którzy pojawia się tu na przelomie III/ II wieku p.n.e.

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji Celtyckiej.

• Celtowie- czerpią z dorobku Etrusków i Greków -> własna kultura która rozlewa się po Europie nie zajętej przez Rzymian i Greków-> Dzisiejsza Francja Hiszpania Austria itp.

• Hekatios, Herodot, Tytus Liwiusz -> potwierdzają ich istnienie

• Są najemnikami -> przyłączają się np. do Hannibala i idą z nim na Rzym.

• Od II wojny punickiej rozpoczyna się ekspansja na ich ziemie.

• Pozostałe ludy będące w orbicie kultury antycznej

• Trakowie- zamieszkiwali tereny dzisiejszej Bułgarii i ich kultura rozwija się aż do podboju przez Rzymian(46r .n.e.)

• Wzmiankuje o nich Herodot-> najmężniejsi i najsprawiedliwsi

• Prowadza wojnę z Aleksandrem Wielkim

• IVpne-> silny związek ze stolica w Heli Dromichaties( szefem) prowadzi woje z Lizymachem.

• Dakowie- wzmianki u Pomejusza Tragusa, Strabona, Marka Juniana Justyna.

• Burebisty- Król- potega w latach 70-44 pne- rozwój, zajmoja Siedmiogród i nawet wyprawiają się na Rzym i Greków.

• Pobici przez Trajana w latach 101-106ne

• Ilirowie- północno-zachodania cześć półwyspu Bałkańskiego-> pokrewne plemiona-> podbijane systematycznie przez Rzym aż do 9r ne

• Bastarnowie- utożsamiani z Peucynami- rozbieznosci do dziś czy Celtowie czy germanie- zamieszkują polodniowo wschodnia Europe.

• Germanie- pobici w 58r pne pod Miluza przez Cezara.

• Upadek Celtów IIIw.pne- I ne-> wyparci przez Rzymian i Germanów, izolowane ośrodki w Kotynowie, północnej i wschodniej Słowacji, Ukrainie Zakarpackiej.

Rozwój kultury plemion celtyckich

• Źródła pisane z VI i V w. p.n.e. lokalizują siedziby Celtów na obszarach zajętych przez kulturę zachodniohalsztacką.

• Wykształca się nowy styl: WCZESNOLATEŃSKI (V w. p.n.e.)

• Przymiotnik lateński: miejscowość La Tene (Szwajcaria) – od znalezisk w tej miejscowości także kulturę Celtów określa się mianem LATEŃSKIEJ.

• DOMINACJA kultury LATEŃSKIEJ: V w. p.n.e. - I w. n.e. [25r n.e.?]

• Zakres czasowy kultury lateńskiej na terenach dzisiejszej Polski – CZTERY ostatnie wieki przed naszą erą

• Okres LATEŃSKI – inaczej okres PRZEDRZYMSKI.

• Celtowie mieli kontakt z kulturami śródziemnomorskimi: liczne znaleziska kultury materialnej Greków jak i Etrusków, silne naleciałości śródziemnomorskie w całokształcie kultury celtyckiej.

• Styl wczesnolateński kształtował się przede wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej (inwentarze grobów wskazują na centralizację produkcji wyrobów, produkcja dla określonych odbiorców, głównie arystokracji); SILNE znamiona tradycji HALSZTACKIEJ.

• Motywy ZOOMORFICZNE (motyw pożyczony od Etrusków)

• Ornamentyka: PALMETY, SPIRALE, wątki antropomorficzne, LUDZKIE GŁOWY (odcięta ludzka głowa – siła magiczna, odgrywa ważną rolę w wierzeniach Celtów)

• Wysoki poziom produkcji (platerowanie, techniki ażaru, niezwykła precyzja ornamentyki)

• POCHÓWKI SZKIELETOWE (drewniane komory, następnie usypywano kurhany, ciała często umieszczano na wozach – UWAGA – pojazdy DWUKOŁOWE – kolejny motyw z kultury śródziemnomorskiej)

• Kolejny dowód kontaktów z południem Europy: masa inwentarza importowanego z obszaru basenu Morza Śródziemnego

• Po pewnym czasie następuje standaryzacja, kultura się unifikuję (ok. IV w. p.n.e.): wyraźne uproszczenie stylistyki ornamentyki, więcej grobów (powstają cmentarze), pochówki z inwenarzem (np. szczątki mężczyzny z narzędziami, często wystepują pozostałości po grotach włoczni, miecze obosieczne, bogato zdobione, także wspaniale ozdobione tarcze – rzadko spotyka się hełmy, prawdopodobieństwo stosowania kolczug)

• Około III w. p.n.e. - zmiany tendencji w kulturze - barok (szklane branzoletki i paciorki w grobach), pochówki ciałopalne, niszczenie mieczy podczas pochówków (wpływy greckie?)

• OPPIDIA – OSADY OBRONNE (NIE WYSTĘPUJĄ W POLSCE); ośrodki rzemiosł, handlu, lokalnej administracji, często ośrodki kultu (druga połowa II w.), najczęściej występowały na obszarze Galii; różne rozmiary (ośrodki dochodziły do 1400 ha i obwodzie 30 km, oczywiście budowano znacznie mniejsze osady); potężne mury budowane z drewna, ziemi i kamienia.

• Oppidia opisuje Cezar w Wojnie galijskiej (VII, 23)

• MENNICTWO – dowód rozwoju gospodarczego (monety z napisem BIATEC i NONNOS)

• Koło garncarskie (wspaniałe naczynia, malowane białą i czerwoną farbą)

• Ośrodki prodkucji hutniczej (żelazo!)

• Liczne sierpy wskazują na dobrze rozwiniętę rolnictwo (nadal używamy ich narzędzi!)

• Produkcja szkła (robili paciorki i amulety)

• Istnienie pisma (zaczerpniętę z kultur śródziemnomorskich, znane tylko elitom)

• Druidzi, wróżbiarstwo, kalendarze (brak jednolitego systemu wierzeń)

• Celtowie dzielą się na szereg plemion o różnych nazwach (per esempio: Bojowie – Czechy)

Celtowie na ziemiach polskich

• Pojawiają się na początku IV w pne na obszarze Śląska (lewy brzeg Odry) i potem Małopolski

• Enklawy Celtów

• Wrocław, od pocz. IV do pocz. II w pne

• Wyżyna Głubczycka, od pocz. IV do końca II w pne

• Małopolska nad górną Wisłą, od pocz. III do pocz. I w pne, tradycja nadal widoczna później w okresie wczesnorzymskim

• górnym Sanem, III – II w pne

• Kotlina Żywiecka i Kotlina Sądecka to miejsce kultury puchowskiej zapoczątkowanej przez celtyckie plemię Kotynów, brak grobów tylko znaleziska osadowe

• Osadnictwo poświadczone przede wszystkim przez groby a w małym stopniu przez ceramikę i monety we Wrocławiu na Wyżynie odwrotnie, a w Małopolsce brak grobów

• Kamienne figury odkryte w rejonie Ślęży (niedźwiedź, panna z rybą, mnich, grzyb) – bardzo możliwe że było to miejsce kultu

• Widać wpływy kultury łużyckiej na Śląsku – ceramika

• Rolniczy charakter gospodarki – dobre ziemie

• W Małopolsce wpływ kultury przeworskiej (powstała celto-przeworska grupa kulturowa - tzw. tyniecka)

• W Małopolsce na uwagę zasługuje wysokogatunkowa, cienkościenna ceramika lateńska oraz dobrze rozwinięta metalurgia i mennictwo. Prowadził tędy szlak handlowy bursztynu.

• Na Kujawach znaleziono celtyckie monety, zabytki metalowe i ceramikę robioną na kole – niewielkie skupiska ludności celtyckiej wzdłuż szlaku bursztynowego.

• Sytuacja kulturowa na ziemiach polskich i na terenach ościennych w młodszym okresie przedrzymskim.

• Proces latenizacji (twórcy Celtowie) – III i II stulecie p.n.e.

• - ujednolicenie kult. (podobieństwo form zestawów przedmiotów, wspólne cechy modelu gosp.-społecznego, wierzenia- podobne rytuały pogrzebowe)

• - rozpowszechnienie produkcji żelaza i kowalstwa

• - bogatszy zestaw wyposażenia grobowego (weszły narzędzia i broń i ozdoby)

• -stosowanie rytualnego niszczenia darów pogrzebowych (jak u Celtów)

• Braki w przenikaniu kult. celtyckiej (brak prod. naczyń przy użyciu koła garncarskiego, mennictwo, nie wytwarzano szkła)

• Zlatenizowana strefa- „europejskie Barbarcium”

• Kultura przeworska:

• Nazwa pochodzi: od miasta Przeworsk (gdzie odkryto cmentarz charakterystyczny dla tej kultury)

• Wykształciła są na początku młodszego okresu przedrzymskiego, a trwała do wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (od III i II wieku pne. do V w. ne.). Nazywana także kulturą wenedzką (od plemienia Wenetów). Osady - położone niżej niż osady kultury pomorsko-kloszowej.

• Spokrewniona z kulturą okrywską. Razem powstały na bazie kultury pomorskiej oraz kultury grobów kloszowych poprzez wpływ procesu latenizacji., a także przez ruchy migracyjne ludności z dorzecza Łaby co prowadziło do przesunięć ludności na terenie Polski) .

• Kultura Przeworska rdzenny obszar: Dolnego Śląska, południowo-zachodniej Wielkopolski, środkowego Śląska, Kujaw oraz części Mazowsza. W okresie młodszym przedrzymskim zajmowała do tego tereny: części Mazowsza, Podlasia oraz centralnej polski. Migracje ludności związanej z kulturą przeworską na tereny: środkowych Niemiec.

• Prowadzony przede wszystkim obrządek ciałopalny. Pochówki zróżnicowane (pojawiają się coraz częściej przedmioty wykonane z żelaza: zestawy uzbrojenia wojowników-wskazujące na wpływy kultury celtyckiej, narzędzia)

• Ożywione kontakty gospodarcze ze strefą południowoeuropejską. Kontakty handlowe z południową Europą przechodziły przez szklak bursztynowy (prowadzący z Akwilei na północ, na ziemiach Polski, początkowo przez Śląsk, następnie przez środkową Polskę) (był to przede wszystkim import z Italii). Handel odbywał się poprzez pośrednictwo w handlu bursztynem, a także na wyspecjalizowaniu członków kultury przeworskiej w hutnictwie i kowalstwie. Import z Italii: mis, wiaderek itd.

• Kultura Okrywska:

• Powstała wspólnie z kulturą przeworską. Na początku na terenie Pomorza Nadwiślańskiego, z czasem dokonała ekspansji na tereny: środkowego i zachodniego Pomorza (tereny kultury Jastorf). Ciałopalny obrządek pochówkowy, występują grupy popielnicowe (więcej niż u kultury przeworskiej). Podobieństwo grobów i składów ich z kulturą przeworską. Wspólne cechy przedmiotów z odnalezionych w Skandynawii oraz wpływ kultury Jastorf. Podobnie ożywione kontakty gospodarcze przebiegające wg. Szlaku bursztynowego.

• Kultura Jastorf

• Dzieli się na liczne grupy:

• - grupa nadodrzańska (na początku okresu przedrzymskiego) (od dolnej Odry na zachodzie, po Parsętę na wschodzie, po Wartę i Noteć na południu) (przyjęcie przez grupę kul. Pomorskiej stylu kult. Jastorf) (brak broni i narzędzi w grobach, stosowano ciałopalenie) (specjalne ozdoby związane z przenikaniem lateńskiej)

• - grupa gubińska (na zachód od głogowa, w dolnym biegu Nysy Łużyckiej, na lewym brzegu Odry)(na terenie zajmowanym przez kult. Pomorską, pochówki popielnicowe - nakrywane misą, lub kamieniem, podobne przedmioty jak w grupie nadodrzańskiej, spinki itd.)

• - kultura kurhanów zachodniobałtyjskich (od dolnego biegu Wisły na zachodzie po dolny bieg Niemna na wschodzie)(późne dotarcie kult. Lateńskiej i jej oddziaływania, dopiero wpływ kultury przeworskiej doprowadził do tworzenia płaskich cmentarzysk z ciałopalnymi grobami, wyposażonymi w groby i ozdoby)

• - kolejne grupy lokalne na terenie Meklemburgii i Dolnej Saksonii.

• W kulturze Jastorf w młodszym okresie przedrzymskim był zwyczaj chowania szczątków w popielnicach, lub przykrywania ich misami, lub kamieniami. Z czasem coraz częściej groby mężczyzn wyposażano w broń. Składano ofiary bogom, wrzucając dary do jezior i bagien. Importowano metalowe naczynia z Italii oraz naczynia produkowane przez Celtów.

Notatki archeologia – str. 231-247:

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum

Jakby ktoś chciał sobie ogarnąć mapę;

Za Oktawiana Augusta w obręb państwa rzymskiego włączono prowincje, położone u granic europejskiego Barbaricum = przeniknięcie kultury rzymskiej za tzw. Rzymski limes (kontakty handlowe, Polityczne). Armia rzymska za Oktawiana – 300 tys. = mogli pozwolić sobie na podboje:

-16 r. a. C. – podbój wschodnich Alp tzw. regnum Norici utworzenie prowincji Noricum.

-15 r. a.C. podbój terenów na północ od centralnej części Alp – po rzekę Dunaj prowincja Recja.

-12-10 r.a.C. pobicie terenów Panonii.

-29-28 a.C. – rozpoczęcie podbojów prawego brzegu Dunaju; 15 r.a.C. utworzono tam prowincję Mezję, podzieloną pod koniec I wieku na Mezję Górną Środkową

-Walki z ludami germańskimi 12-9 a.C. podboje ludów mieszkających pomiedzy Renem a Łabą(z czasów tej wyprawy odkryto wzdłuż rzeki Lippe obozy wojskowe w Haltern, Oberadem, Anreppen). Panowali tam krótko – w 9 r.a.C. – bitwa z plemieniem Cherusków w Lesie Teutoburskim (odkryte przez archeologów koło Osnabruck) przegrana – wycofanie się Rzymu poza linię Renu od tej pory był granicą zachodniej i środkowej granicy z Barbaricum.

Plemiona, które odegrały ważną rolę w przekazaniu europie śr. I poza nią impulsów z Cesarstwa (poprzez handel, wpływy polityczne):

-Państwo Marboda (lud germański - Markomanowie, wypędzony z terenów nad górnym Renem) po 9 r.a.C. osiedlają się w Kotlinie Czerskiej. Mogli zagrozić prowincjom Cesarstwa – pokonani przez Cherusków ( 17r.p.C.)

-Kwadowie: wyruszyli w podróż razem z Markomanami – zajęli tereny południowych Moraw i południowo-zach. Słowacji.

• Podboje Wielkiej Brytanii; za panowania Klaudiusza (43r.), potem za czasów dynastii Flawiuszów zakończona w 84r. na lini rzek Solway-Tyne = północna granica rzymskiej Brytanii.

• Podbój obszarów między górnym biegiem Dunaju a Renem (tzw. Argi Decumates) – 82-83 r walki z Chattami. Jednocześnie rozpoczęto Tm budowę limesu. LIMES = połączenie lub droga biegnąca miedzy fortyfikacjami rozmieszczonymi na linii granicznej, używany jako określenie granicy rzymskiej.Powstające wzdłuż niej obozy wojskowe, osiedla cywilne czy potem miasta rzymskie rozwój kontaktów z mieszkańcami Barbaricum.

• Państwo Daków; pobite w wyniku wojen prowadzonych przez Trajana utworzona została na ich terenie prowincja Dacja (106 r.)

• Rzymianie prowadzili z ludami Barbaricum politykę, zgodnie z zasadą „dziel i rządź”.

• „PAŃSTWA” KLIENCKIE – powstawały wzdłuż limesu, zależne od Rzymu, narażone na jego interwencje, czasem tez zobowiązane do pewnych świadczeń na rzecz Cesarstwa (np. państwo Kwadów).

• Handlarze rzymscy mieli prawo do działania na terenie państw Barbaricum i odwrotnie. Przenikanie wyrobów rzymskich poza limes nie tylko drogą handlową, także w postaci darów ówczesnym elitom Barbaricum.

• Rzymianie na ziemiach polskich: w 92 r. Domicjan sprzymierzył się z Lugiami (zamieszkiwali ziemie polskie) przeciwko Markomanom, Kwadom, sarmackim Jazygom. Przesłał sojusznikom stuosobowy oddział jeźdźców jeśli dotarli to jedyny przypadek rzymskich wojsk na ziemiach polskich.

• „STACJE” rzymskie dowód prowadzenia przez Rzym polityki z ludami zamieszkującymi ziemie przylimesowe, zakładane od II wieku, odkryte na północ od Dunaju, budowane w stylu rzymskim, rzymski materiał budulcowy, w strategicznych punktach, bardziej niż stacjonowaniu armii służyły celom politycznym i handlowym.

• W czasie panowania Antonimów umocniono granicę limesu, różnymi fortyfikacjami m.in. tzw. WAŁ HADRIANA (Hadrian 117-138) – 120 km, oddzielał Brytanię od Kaledonii

• Wędrówki ludów w głębi środkowo-europejskiego Barbaricum - w kierunku południowym – początek drugiej połowy II wieku potwierdzają badania archeologiczne z ziem polskich.

• 166-180, nad środkowym Dunajem, toczyły się WOJNY MARKOMAŃSKIE; plemiona biorące udział w walkach min. Markomanowie, Kwadowie, Jazygowie, Longobardowie.Pierwsza faza wojny pomyślna dla plemion, wojska dotarły aż w okolice dzisiejszej Wenecji, najbardziej ucierpiały przygraniczne prowincje cesarstwa; Panonia, Noricum. Po mobilizacji sił rzymskich walki przeniosły się na lewy brzeg Dunaju odkryte obozy wojskowe w okolicach południowej Slowacji, poł. Morawach i Dolnej Austrii oraz inskrypcja wyryta na ścianie w Laugaricio informująca o stacjonującym tam oddziale na przełomie 179-180. Walki zakończyły się po śmierci Marka Aureliusza zawarciem pokoju przez jego następcę – Kommodusa (180). Wojny markomanskie przyczyniły się do rozszerzania się kultury Cesarstwa na terenach Barbaricum, rozwinęły popyt na wyroby produkowane w jego granicach, poza tym w czasie walk wiele ludności rzymskiej trafiło w niewolę, nie wiadomo czy traktowano ich tylko jako jeńców do wykupienia, czy jako siłę roboczą – mogli też być wysłani gdzieś na odległe tereny Barbaricum ze względu na umiejętności rzemieślnicze lub innej działalności nie znanej tamtejszym ludom.

• W ciagu III stulecia nastąpiła konsolidacja części plemion germańskich z zach. stref Barbaricum. powstały wielkie związki plemienne; Franków, Alamanów, Sasów.

• Kryzys państwa rzymskiego w III stuleciu wojny z Gotami, najazdy na zach. ziemie nowo powstałych związków plemiennych – najazdy Alamanów w II poł. III wieku spustoszyły kraj i odebrały Argi Decumentas, plemiona Franków docierały aż do Hiszpanii,

• Na początku III stulecia ze Skandynawii na ziemie nadczarnomorskie przybywają Goci i Gepidowie od końca I poł. III stulecia zaczynają wyprawiać się na tereny połozone na południe od dolnego biegu Dunaju, 250 r. przekraczają granicę Cesarstwa, z ich najazdami wiąże się ucieczka ludności cywilnej i wycofanie wojsk z Dacji, w 257 roku armia gocka wraz ze współdziałającymi z nią ludami Boranowie, Herulowie, Peucydowie, Gepidowie) spustoszyła Bałkany i objęła Grecję, wojska Herulów zniszczyły Ateny. Organizowali też wyprawy morskie, które docierały na wsch. brzeg M. Czarnego. Na tereny w głębi Anatolii, Peloponez. 269 r. klęska Gotów pod Naissus = przerwa w podobojach.

• Walki Rzymu z Barbaricum z III wieku w źródłach; - groby „książęce” obszar środkowych Niemiec, w Turyngii, druga poł. III stulecia, bogate pochówki z monetami z galijskich mennic, trafiły tu w czasie wypraw Alamanów, prez wyprawy na prowincje rzymskie przenikały do Barbaricum różne rzeczy znaleziska w dawnym korycie Renu – zapewne zatopiła się tam kiedyś Łódź – w Neupotz i Hagenbach, zrabowane z okolic Akwitanii.

• Wojny spowodowały osłabienie kontaktów handlowych z Barbaricum zniszczone ośrodki rzemieślnicze w prowincjach, osłabienie gospodarki przez najazdy ( ceramiczne naczynia )

• Panowanie Dioklecjana (284-305) –stabilizacja

• Panowanie Konstantyna Wielkiego (306-337) – najazdy Franków (dolny Ren), Alamanów (górny Ren), walki z plemiona sarmackimi i gotyckimi.

• Lata 40’ i 50’ nasilenie się walk. 357 – wielka klęska Alamanów. ;panowanie Waletyniana I (364-375) – stabilizacja, założenie obozu wojskowego w kraju Kwadów, Hunowie – groźny przeciwnik (koniec IV w – 455), później zagrożenie ze strony plemion wschodniogermańskich = zmiana układu sił u wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa.

• Kontakty militarne z barbarzyńskimi plemionami barbaryzacja armii rzymskiej (barbarzyńskie kontyngenty w wojsku rzymskim – na podstawie układów pokojowych, barbarzyńscy rekruci) = pobór wynika z reorganizacji wojska zapoczątkowaną przez Galiena, brakuje ludzi, od końca IV wieku – większość w armii to obcy

• Rekruci(jeńcy-deditici, ludzie w ramach administracji rzymskiej – foederati, sprzymierzeńcy(socii), dobrowolni-gentiles), struktura – oficer barbarzyński zawsze stał na czele swojego plemienia

• Hunowie – identyfikacja z ludem Xiongu, atak na państwo Hermanryka(środkowa Europa) – 375r – data umowna rozpoczęcia wędrówki ludów i koniec wpływów rzymskich. Hunom podlegają inne plemiona (np., Ostrogoc, Gepidowie), Rzym płaci im coroczny trybut, za panowania Atylli największa potęga, śmierć Atylli 453, bunt Gepidów – bitwa nad rzeką Nedao w Panonii

• Wizygoci- (od 382) żyją za zgodą w obrębie cesarstwa, ale pod rządami Alaryka atakują Rzymian i 24 sierpnia 410zajmują Rzym,potem wędrówka, klęska Wizygotów pod Vouille z rąk Franków - początek V wieku-koniec państwa Wizygotów

• 476, Odoaker – na czele oddziałów germańskich, Skirów, Rugiów i Herulów, odsuwa od władzy Romulusa Augustusa i ogłasza się królem Italli upadek - atak Ostrogotów pod wodzą Teodoryka( n jego dworze powstaje ważne źródło Getica, o pochodzeniu i dziejach Gotów) u schyłku V wieku, Getica – w niej informacje o historii plemion gockich w trakcie ich pobytu w dorzeczu Wisły

Barbaricum w świetle źródeł historycznych:

• Tematyka dzieł:

• podboje rzymskie które zakończyły się oparciem granicy o Ren i Dunaj

• walki prowadzone poza limesem

• stosunki dyplomatyczne z mieszkańcami stref przylimesowych

• kontakty handlowe z Barbaricum

• Znaczenie dzieł:

• dane pozwalają na rekonstrukcję mapy etnograficznej europejskiego Barbaricum

• dzieła o charakterze geograficznym lub geograficzno-etnograficznym (konfrontacja danych ze źródeł pisanych z materiałami archeologicznymi → często te dane się różnią)

• Najważniejsze źródła antyczne w języku łacińskim i greckim

• Strabon „Geografia”

• Pomponiusz Mela „Geografia opisowa” I p. I w. n.e.

• Pliniusz Starszy „Historia naturalna”

• Korneliusz Tacyt „Roczniki” „Dzieje”

„De origine et situ Germanorum (Germania)” - dot. ziem Barbaricum, określana jako traktat o charakterze etnograficznym (roz. 1-27 – wiadomości o zwyczajach, religii, ustroju uzbrojeniu, społeczeństwie itp.; roz. 28-47 – opis rozmieszczenia ludów na obszarze zachodnim i środkowoeuropejskim Barbaricum)

• Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii „Geografia” II p. II w. n.e.

• Kasjusz Dion „Historia rzymska”

• „Historia Augusta”

• Mapa imperium rzymskiego wystawiona na widok publiczny w po 12 r. n.e Marka Agryppy

(znana z wzmianek Pliniusza, 2 komentarzy do niej z IV w. oraz z „Historii rzymskiej” Wallejusza Paterkulusa)

• Mapa „Tabula Peutingeriana” (stworzona II lub III w., przeredagowana w IV w. ; znana ze średniowiecznych prze rysów)

• Ammian Marcellin „Dzieje” (polityka Walentiana I; informacje np. o Hunach)

• Priskos z Panion „Historia” (autor jako sekretarz gościł na dworze Attyli) – bizantyjskie źródło

• Prokopiusz z Cezarei „Historia wojen” (dot. sytuacji etnicznej w środkowej Europie w IV wieku)

• Jordanes „Getica” (gockie źródło)

• Paweł Diakon (VIII w.) „Historia Longobardów”

• Rzymianie posiadali informacje o odległych terenach Barbaricum, przykłady:

• W 5 r. flota opłynęła Jutlandię

• Pliniusz – w czasach Nerona zorganizowano wyprawę po bursztyn bałtycki

• Kasjusz Dion – poselstwo Semnonów z królem u Domicjana

• Tacyt – inf o ośrodkach kultu bogini Nerthus (Matki Ziemi) i obrzędów Nahanarwalów

• 3 części Barbaricum wg Tacyta:

• Ingwenowie

• Hermionowie

• Istweoni

Strefa nadreńska:

• Batawowie- delta Renu

• Fryzowie -Połnocny wschód od Delty Renu

• Chaukowie – dolna Wezera

• Angriwariowie, Chazuariowie – między Rzekami Ems i Wezera

• Cheruskowie – środkowa Wezera

• Brukterowie, Marsowie

• Chattowie- między rzekami Lahn Fluda i Men

• Swebowie - dorzecze Haweli

• Longobardowie – dolna Łaba

• Hermundowie – środkowe Niemcy i dalej po Dunaj

Inne plemiona Swebów:

• Markomani

• Naristowie

• Kwadzi

• Osowie, Marsyngowie, Kotynowie, Burowie (te plemiona zajmowały tereny Karpat; oddzielało je pasmo górskie dzielące Swebię, identyfikowane z Sudetami i Karpatami)

Lugowie

• spośród ludów za Karpatami zajmowali największe obszary (większość terenów południowej i środkowej Polski)

• identyfikowaniu z ludnością kultury przeworskiej

• Strabon (Geographika VII, 1)

• pierwszy przekazał informacje

• podlegali zwierzchnictwu państwa Marboda razem z Semnonami, Zumami, Butonami (Gotonami?), Mugilonami i Sibinowami

• Tacyt (Annales III, 29)

• przyczynili się do upadku państwa Wanniusza

• Kasjusz Dion (Historia rzymska LXVII 5,2)

• w latach 91-92 prowadząc wojnę ze Swebami zwrócili się do Domicjana z prośbą o posiłki

• „Lugowie” - szereg plemion (Lugiorum nomen) tworzących rodzaj wspólnoty

• Tacyt wymienia pięć: Hariów, Helwekonów, Manimów, Helizjów, Naharwalów

• na obszarze Naharwalów miał znajdować się święty gaj Lugów

• Haniowe – najbardziej zawzięci i dzicy, wojownicy mieli pomalowane ciała i czarne tarcze

• Ptolemeusz (Geographia II, 11, 10) dzieli ich na Lugiów-Omanów, Didunów oraz Burów

• pierwsza pewna informacja o związku u Strabona

• Paweł Orozjusz (Historiarium adversus paganos libri VII, V, 16) wspomina władcę Cymbrów imieniem Lugius. Imię to mogło być przejęte przez Cybrów pod koniec II w.

• rozpad lub osłabienie znaczenia związku zapewne w II w.

• możliwe późniejsze wzmianki:

• Zosimos (Nowa historia) – informacja o zwycięskich walkach Probiusa w zachodniej części Cesarstwa w 279 przeciwko Longionom , plemieniu germańskiemu

• Tabula Peutingeriana – nazwa Lugiones Sarmate

• Burowie – odgrywali znaczną rolę w czasie wojen markomańskich, zorganizowano przeciw nim oddzielną wyprawę, a Marek Aureliusz zawarł z nimi przymierze.

• prawdopodobnie główny trzon stanowili celtyccy Kotynowie

• Ptolemeusz pisze, że zamieszkiwali tereny między górami Askiburgion a źródłami Wisły

• Semnoni – zamieszkiwali dorzecze Haweli

• Silingowie – być może tereny Śląska

• w V w. określani jako odłam Wandalów, który dotarł do Hiszpanii wraz ze Swebami i Alanami, założyli państwo w Andaluzji

Wandalowie

• kolebka w północnej części Jutlandii

• autorzy antyczni używali tej nazwy do określenia grupy plemion germańskich

• bliżej nie określony obszar osadnictwa między Wisłą i Odrą

• Jordanes wspomina o walkach prowadzonych przez Gotów na południowych wybrzeżach Bałtyku z Ulmerungami (Rugiami Wyspowymi) i Wandalami (Getica 26)

• ok. 170 r., w czasie wojen markomańskich, plemiona Hasdingów, Lakringów, Wiktofaków dotarły do granic Dacji, a Hasdingowie na mocy decyzji Rzymu zajęli obszary nad górną Cisą

• przeniesienie kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi

Burgundowie

• przywędrowali do Europy Środkowej prawdopodobnie ze Skandynawi

• wg Ptolemeusza osiedli na wschód od Semnonów, a na północ od Lugiów (północny lub północno-zachodni obszar kultury przeworskiej)

• możliwe, że w II w. przesunęli się w kierunku zachodnim na obszary kultury luboszyckiej (tereny ziemi lubuskiej, części Dolnego Śląska, Łużyc, Brandenburgii)

Goci

• wg Tacyta (Germania 44) na północ od Lugiów

• źródła podają różne nazwy: Gothones, Gutones lub Gythones

• Pytesz z Massalii wspomina o Guiones, jednak ich identyfikacja z Gotami wzbudza wątpliwości

• wywodzą się z terenów Szwecji

• osiedlili się nad dolnym biegiem Wisły, raczej nie na wybrzeżu

• Tacyt wspomina o wspólnocie kulturowej z Rugiami i Lemowiami

• uzbrojenie – okrągłe tarcze, krótkie miecze

• ustrój polityczny – posłuszeństwo wobec królów

• Ptolemeusz twierdził, że wybrzeże zajęli Weneci, Tacyt, że Rugiowie i Lemowiani

• kultura wielbarska

• wg Jordanesa przybyli na trzech okrętach z wyspy Skandia. Na jednym z nich miało być plemię Gepidów

• żadne z wczesnorzymskich źródeł nie lokalizuje Gepidów w dorzeczu Wisły

• Herulowie – przywędrowali razem z Gotami i brali udział w wyprawach na prowincje rzymskie

• Goci mieli być nad Wisłą przez okres panowania 5 królów (między I a 2. połową II w.), by następnie przenieść się na północ od wybrzeży Morza Czarnego (na stepach rozwinęła się kultura czerniachowska)

Wenedowie

• różnie określani – Veneti, Venedi, Venedai, Venethi

• siedziby rejonie ujścia Wisły (Pliniusz, Historia naturalna III, 97), wzdłuż Zatoki Weneckiej aż do Gór Weneckich (Ptolemeusz, Geographia III, 5, 5)

• ludy określane jako Wenedowie zamieszkują różne obszary Europy: dorzecze Dniepru, rejon ujścia Dunaju, Macedonię, Bretanię, północno-wschodnią Italię

• Jordanes jednoznacznie identyfikuje ich ze Słowianami

Estiowie

• północno-wschodnia Polska oraz tereny położone dalej na wschód

• kultura zachodniobałtyjska

• wg Tacyta trudnią się zbieraniem bursztynu

• Kajodor (Variae V, 2) wspomina o liście króla Ostrorogów do ludu H[a]esti

• wg Jordanesa podbici przez ostrogockiego króla Hermanaryka

Galindowie i Sudinowie

• na wschód od Gotów (być może Pojezierze Mazurskie)

• kultura zachodniobałtyjska

Wisła (Vistla, Viscla, Vistula)

• Agryppa – granica między Germanią a Dacją

• Pomponiusz Mela – granica między Sarmacją z Azją

• Ptolemeusz – granica między Germanią i Sarmacją

góry Askiburgion – Jesioniki w Sudetach

Zatoka Wenecka – Zatoka Gdańska

Góry Weneckie – wzgórza morenowe na pojezierzu mazurskim

Calisia – miejscowość wymieniona z Ptolemeusza, utożsamiana z Kaliszem. Przez niektórych badaczy lokowana jednak na Słowacji.

Sarmaci (Sauromaci)

• dominujące plemiona na północ od Morza Czarnego po wyparciu Scytów (zaczęto używać nazwy Sarmacja zamiast Scytia)

• Jazygowie w I w. p.n.e. zajęli obszary położone na zachód od Dniepru, później opanowali tereny nad dolnym Dunajem i dorzecze Cisy. Odegrali istotną rolę podczas wojen markomańskich.

• Roksolanie zamieszkiwali tereny między Donem a Dnieprem. Utrzymywali kontakt z Jazyngami mimo dzielącej ich odległości.

• Aorsowie – na północ od dolnego biegu Dunaju

• Akamowie – pod dominacją plemion gockich, następnie huńskich

• „państwo” Farsonesa – powstało pod koniec pierwszej połowy I w., następnie rządzone przez Inismeosa. Monety władców wybijane w Olbii. Wpływy docierały do południowo-wschodniej Polski

Dakowie

• część plemion po podboju państwa Decebala znalazła się pod wpływem rzymskim i jako prowincja Dacja uległa romanizacji

• „wolni Dakowie” zamieszkiwali Kriszanę, Maramuresz, Muntenię i południową Mołdawię

• Kostobokowie dokonali w 170 najazdu na Mezję Dolną, Trację i Grecję docierając aż do Attyki. W 172, przy aprobacie Rzymu, najechali na nich Hasdingowie

• Karpowie – dolny Dunaj, od 238 najeżdżali na prowincje rzymskie, a w latach 50. wraz z Gotami i Tajfalami stopniowo przejęli Dację

Bastamowie

• zewnętrzna strona łuku Karpat

• Ptolemeusz lokalizuje ich w południowo-wschodniej Germanii

• wspomagali Daków w wojnach z Rzymem

Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

Z początkiem I w p.C a terenie europejskiego Barbaricum rozpoczyna okres rzymski. Jego schyłek przypada na drugą połowę IV stulecia, konkretnie- 375r, kiedy na stepach czarnomorskich pojawiły się plemiona huńskie, zapoczątkowując wielkie przesunięcia ludnościowe- okres wędrówek ludów.

Okres wędrówek ludów dzieli się wczesną fazę (do połowy V w.), w której następuje załamanie się rozwoju kultur rozwijających się od początku okresu wpływów rzymskich, oraz fazę późną.

Chronologia okresu rzymskiego

Najistotniejszą rolę w opracowywaniu systemu chronologii okresu rzymskiego odgrywają zabytki metalowe- ozdoby i części stroju, zwłaszcza zapinki i metalowe części pasów oraz uzbrojenie; także przedmioty codziennego użytku, p. grzebienie oraz ceramika. Dla ustalenia chronologii absolutnej podstawowe znaczenie mają zabytki pochodzenia rzymskiego. Najliczniejsze grupy importu rzymskiego to: monety, naczynia metalowe (głównie brąz), zapinki i metalowe części pasów.

Dla badań nad periodyzacją okresu rzymskiego na terenie Barbaricum przełomowe znaczenie miały badania H. J. Eggersa, które doprowadziły do opracowania następującego systemu:

• faza B1 (lata 1-50)

• faza B2 (50-150 r.)

• faza C1 (150-200 r.)

• faza C2 (200-300 r.)

• faza C3 (300-350r.)

Poza systemem Eggersa wyróznia się trzy głowne stadia okresu rzymskiego:

• wczesny okres rzymski (początek I w p.C. - II połowa II w.)

faza B1 oraz B2 do początku II połowy II w.

• mlodszy okres rzymski (II połowa II w. - początek IV w.

faza C1 oraz C2

• póżny okres rzymski (początek IV w.- II połowa Iw.)

faza C3

Wczesną fazę okresu wędrówek ludów (II połowa IV w.- połowa V w.) określamy jako fazę D.

Charakterystyka poszczególych faz:

• faza B1

-rozpowszechnienie stylu silnego profilowania w formach przedmiotów metalowych

• faza B2

-lokalne różnice utrudniają opracowanie dokładnego ponadkulturowego schematu periodyzacji tego odcinka chronologicznego

-rozpowszechnia się nowy styl- przedmioty o mniej wysmukłych kształtach

• faza C1

-pojawiają się nowe formy zapinek

-występują różnice regionalne: na całym obszarze użytkowane są formy nawiązujące do wcześniejszych tradycji, a na części tych terenów następuje rozwój nowych tendencji stylistycznych- tzw. form barokowych (inkrustacja srebrem i złotem, pokrywanie ornamentowymi blaszkami)

-największe nasilenie występowania importów rzymskich

• faza C2

-najpełniej reprezentują ją tzw. groby książęce

• faza C3

-ubóstwo materiałów o walorach chronologicznych z powodu ujednolicenia form

Rozwój stylistyczny w IV w. i w pierwszej połowie V w. na ziemiach polskich oraz w innych rejonach wschodniej części środkowej Europy, na Ukrainie i Rumunii przebiegał w innym rytmie. Na tych obszarach uchwytne jest długotrwałe stadium chronologiczne określane jako faza D. Występuje wówczas młodszy styl tzw. polichromiczny (bogate zdobienie złotych i srebrnych przedmiotów; inkrustacja szkłem lub kamieniami szlachetnymi); zanika on pod koniec V w.

Możliwości bliższego datowania materiałów z końca IV w. i pierwszej połowy V są nader ograniczone- migracje nie sprzyjały rozwojowi stabilnego osadnictwa. Opierają się na wąskiej bazie źródłowej, związanej głównie z pochówkami przedstawicieli elit.

OBRAZ KULTUROWY WPŁYWÓW RZYMSKICH I WCZESNEJ FAZY OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH I TERENACH OŚCIENNYCH

Czas: I w n.e. – nowy obraz Barbaricum powstaje poprzez oddziaływanie nań wpływów rzymskich
silniejsza unifikacja kulturowa Barbaricum, obejmująca zachodnią, środkową i częściowo północną część Europy (po wschodnie dorzecze Wisły)

Na ziemiach polskich rozwijają się dwie jednostki kulturowe: przeworska i wielbarska.
Europa Środkowa: kultura Puchowska oraz dacki kręg kulturowy
Tereny Mołdawii i część Rumunii: kultura czerniachowska (elementy kultury sarmackiej i kultury wielbarskiej)
Nowe prady stylistyczne zapoczątkowane przez: Markomanów (Kotlina Czeska) i Kwadów (płd.zach. Słowacja i płd. Morawy)
tendencja do silnego profilowania i stosowania ażuru
styl ten rozprzestrzenia się głównie w dorzeczu Łaby i na Pomorzu Zachodnim

Kultura przeworska (okres rzymski) – 2 połowa I w. n.e.- II w. n.e.
różnice stylistyczne widoczne w formach zabytków metalowych i częściowo w ceramice; przyczyny odziaływanie kultury rzymskiej oraz częściowo wpływy polityczne państwa Marboda
zagęszczenie się osadnictwa
wyodrębnianie pewnych skupisk osadniczych, np. Kujawy
zajmowanie: Śląska Opolskiego i części Dolnego Śląska
Grupa tyniecka
brak większych cmentarzysk poza nekropolią w Kryspinowie (Kraków)
obrządek pogrzebowy nieuchwytny dla archeologa (wierzenia celtyckie)
Grupa nidzicka
umieszczanie na cmentarzyskach kamiennych konstrukcji
kontakt także z kulturą wielbarską
Faza B2:
- odrębność wschodniej części kultury przeworskiej – nieco inne zapinki i ceramika
- ekspansja kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi (wschodnia Słowacja i dorzecze Cisy)
- zaciśnienei kontaktów kultury przeworskiej z terenami Moraw, Dolnej Austrii i Czech

Młodszy okres rzymski
- kultura przeworska znika z terenów prawobrzeżnego Mazowsza i na jej miejscu pojawia się kultura wielbarsa
- wzrost ekspansji kultury przeworskiej na tereny wschodniej Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej, płn-wsch Węgier i płn-zach Rumunii

2 połowa II wieku – III wiek (faza C)
- ekspansja kulury przeworskiej na obszar polskiej strefy beskidzkiej oraz na teren północnej Wielkopolski (wcześniej kultura wielbarska)
- dominuje całopalenie, groby popielnicowe staja się liczniejsze
- czasami możemy spotkać kamienne stele czy konstrukcje w postaci bruków, czworokątnych ogrodzeń czy kurhanów
- w późnych stadach groby popielnicowe niemalże całkowicie zanikają, dominują groby jamowe, jednak mają one ‘klasycznej’ konstrukcji; są fazą przejściową do pochówków warstwowych
- pomiędzy fazą młodszego okresu przedrzymskiego a fazą końcowa następuje znaczne ilościowe i jakościowe wzbogacenie inwentarzy grobowych
- w przypadku kremacji dary palono na stosie
- groby kobiece: ponad dwie zapinki, okucia i zamki drewnianych skrzyneczek, klucze, duża liczba ozdób
- groby męskie: uzbrojenie, ostrogi, jedna zapinka, szydła oraz nożyce
- wysoki udział żelaza w zabytkach z inwentarza grobowego, częste są także paciorki szklane i bursztynowe
- zwyczaj wyposażania zmarłych w broń: groty z zadziorami i bez, co oznacza, że w skład uzbrojenia wchodziły włócznia i oszczep (potem zamieniony na łuk)
- Rozwadow – grot z zadziorami z napisem runicznym

JAKUSZOWICE natrafiona tam na bogato wyposażony grób mężczyzny pochowanego wraz z koniem, liczne znaleziska sugerują, że ludność ta miała kontakt z państwem huńskim, lub część obszarów ziem południowej Polski znajdowała się pod kontrolą Hunów. Człowiek ten był pewnie jednym z naczelników plemiennych. Inne znaleziska (szkieletowy pochówek wojownika ze zdeformowaną czaszką) potwierdzają tę hipotezę

Kultura wielbarska (od Malbork-Wielbark, inaczej gocko-gepidzka lub wschodniopomorsko-mazowiecka)
- powstała w wyniku przekształcania się starszego oksywskiego podłoża, przy oddziaływaniu wpływów kultury rzymskiej (docierała poprzez przeworską)
- pełne ukształtowanie nastąpiło w fazie B2 (1połowa II wieku), schyłek przypada na wczesną fazę okresu wędrówek ludów
faza lubowidzka
faza cecelska
- obszar: tereny Dolnego Powiśla i ziemi chełmińskiej, środkowe Pomorze, pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie i północą Wielkopolska, na wschodzie – dorzecze Pasłęki i górnej Łyny, na zachodzie – ziemia pyrzycka
- faza C – ekspansja – prawobrzeżne Mazowsze, Podlasie, część Wołynia i Polesia; odwrót z północnej Wielkopolski
- wprowadzenie inhumacji, przy utrzymującej się kremacji – birytualizm!!!
- cmentarzyska z kurhanami, stelami kamiennymi i kamiennymi kręgami, oraz konstrukcja na planie trójkąta=powiązania z terenami skandynawskimi
- pochówki szkieletowe umieszczane w trumnach wykonanych z wydrążonych kłód dębowych (także wiąże się to z północna Europą)
- grupa masłomęcka: pochówki zbiorowe, pochówki cząstkowe z naruszonym porządkiem anatomicznym
- brak broni i narzędzi w inwentarzu zmarłych, sporadycznie spotykane ostrogi
- oddzielne cmentarze dla kobiet i dzieci w fazie cecelskiej
- ozdoby wykonywane z brązu, srebra i zlota, bogato zdobione filigranem i granulacją (styl barokowy)
- bransolety zakończone głowami węży, klamerki esowate itd. – powiązanie z kręfiem nadłabskim
Granica między kulturą przeworską a wielbarska jest bardzo wyraźna, jedynie na terenie Mazowsza spotykamy uzbrojenie nietypowe dla kultury przeworskiej

Kultura luboszycka (faza B2)
- Górne i Dolne Łużyce, północna część Dolnego Śląska, południowa Branderburgia, ziemia lubuska i wschodnia Saksonia; koniec we wczesnej fazie wędrówek ludów
- silne powiązania z kulturą przeworską, wielbarską oraz Skandynawią
- kremacja, groby jamowe, rzadko podkurhanowe, konstrukcja ziemno-kamienna, groby warstwowe
- pod koniec pojawiają się pochówki szkieletowe

Grupa gustowska (prawie kultura wielbarska)
- birytualizm, pochówki w kłodach, brak w inwentarzach broni i narzędzi
- powiązania z kręgiem nadłabskim, na co wskazują formy zapinek (ornament wykonywany za pomocą radełka)
- nekropolie z grobami książęcymi – bogactwo wyposażenia (inacze są to groby typu lubieszewskiego)

Grupa lubuska
- powiazania z kręgiem nadłabskim, a w B2 nacisk kultury przeworskiej
- wchlonięta przez grupę luboszycką

Karpaty
- młodszy okres rzymsi: zagęszczenie się sieci osadniczej
- ekspansja kultury przeworskiej
- górny San: wpływy dackiego kręgu kulturowego

Grupa bogaczewska (Galindowie):
- początek: młodszy okres przedrzymski
- płaskie cmentarzyska ciałopalne
- Pojezierze Mrągowskie, północny skraj Równiny Mazurskiej, Wielkie Jeziora, Pojezierze Ełckie i część Pojezierza Suwalskiego
- część Pojezierza Suwalskiego: pochówki podkurhanowe, szkieletowe, czasem pochówki koni, lokalna produkcja brązownicza i emalierska, wytwarzanie szklanych paciorków
kultura sudkowska

Kulturowy krąg nadłabski
- charakterystyczne zdobienia na ceramice (radełko)
- ciałopalenie
- groby popielnicowe czyste
- groby zastępcze, tj. tylko inwentarz bez szczatków
występowanie żywicy urnowej (substancja wonna)
- podział na cmentarzyska kobiece i męskie
- przeobrażenia w młodszym okresie rzymskim: zmiana sposobu zdobienia

Kultura czerniachowska:
- birytualizm, ciałopalne groby jamowe, groby szkieletowe o różnej orientacji
- rzadko występuje broń, za to liczne amulety i części stroju
- naczynia formowane na kole
- puchary szklane, amfory gliniane (handel winem ze strefą czarnomorską)
- lokalna produkcja szkła

Rozwój gospodarczo-społeczny ziem polskich w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim

• zmiany w strukturze gospodarki rolnej : zmniejszenie roli gospodarki wypaleniskowej, zmiany w uprawie ziemi (zanik narzędzi motykowych);

• gospodarka przemienno-odłogowa dominującym systemem upraw ziemi, być może o wielkości do 30 ha;

• uprawianie ziemi przy pomocy radła ryzowego i być może płozowego;

• orka poprzeczna lub wielokierunkowa, spulchnianie ziemi przez rycie bruzd;

• rozpowszechlenie radlic i krojów podłużnych, ktore były częściami radła, pomaga w rozwoju gospodarki rolnej na terenach pokrytych "ciężkimi glebami";

• rozwój półkosów i ulepszanie sierpów, używanie żaren rotacyjnych;

• uprawiano przede wszystkich żyto ale też proso, jęczmień, owies len, konopie;

• owies na naszych ziemiach rozpowszechniony przez loudność tyniecką;

• odkrycia kości zwierzęcych w osadach-> wiemy co hodowano -> bydło rogate, trzodę chlewną; konie i owce w mniejszości; kury, psy, sporadycznie gęsi i koty;

• łowiecto i rybołóstwo spełnia rolę drugorzędną;

• okres wpływów rzymskich = rozwój wyspecjalizowanych gałęzi rzemieślniczych, nadal jednak ogromną rolę odgrywa produkcja przydomowa, w tym lepienie naczyń;

• duże ośrodki produkcyjne w produkcji garncarskiej (ceramika toczona);

• już w grupie tynieckiej centra produkcji garncarskiej;

• produkcja ta zakrojona na wielką skalę, prowadzona przez wyspecjlaizowanych rzemieślników;

• to samo w wypadku produkcji żelaza- centralizacja, największy ośrodek w pół-wschodniej części Gór Świętokrzyskich- początek rozwoju w młodszym okresie przedrzymskim; od II/III wieku nasilenie produkcji- ok 3000 stanowisk hutniczych, a liczba dymarek- ok 300. tys. ;

• w ośrodku świętokrzyskim występowały zorganizowane piecowiska na których niekiedy po kilkadziesiąt dymarek w dwóch równoległych rzędach po 2-4 piece;

• rudy żelaza pozyskiwano z miejscowych złóż eksploatowanych metodami górniczymi pewnie do głębokości 20 m jak wskazuje odkrycie dokonane w kopalni "Staszic" w Rudkach;

• badania potwierdzają, że przedmioty wykonane z żelaza ze złóż świętokrzyskich zaspokajkały potrzeby ludności kultury przeworskiej;

• odnajdowanie dużej ilości wyrobów żelaznych -> rozwinięta produkcja i umiejętność kowali; liczne narzędzia kowalskie jak młotki, kowadła, kleszcze;

• odnajdowanie podobnych znalezisk na oddalonych terenach- może wyroby pochodzą z jednego warsztatu ?

• ogormna ilość źródeł archeologicznych dla młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich;

• domy o konstrukcji zrębowej- domy niebędące zagłębione w ziemię;

• szacuje się, że z 1 cmentarzyska korzystało od 40-60 osób; znane są jednak też mniejsze cmentarzyska;

• gęstość zaludnienia waha się od 1-2 do 10 osób na km2; zróżnicowanie rozmieszczenia stanowisk, najwięcej na terenach podkrakowskich terenach lessowych;

• w tym czasie ludność środkowo i północnoeuropejskiego Barbaricum mieszkała w osadach otwartych rzadkością osady zamknięte;

• osiedla z ziem polskcih od małych 1-3 ha do kilku ha i tzw. osiedla jednodworcze, co potwierdza Tacyt;

• domostwa o powierzchni 20-40 m2;

• budynki z drewna, konstrukcja zrębowa lub słupowa

• w północnej części Brabaricum domy długie dzielone na 2 części- mieszkalną i gospodarczą;

• Germania Tacyta- najwięcej danych na temat strultury społecznej Barbaricum : władcy, wodzowie, naczelnicy, sędziowie, wolni członkowie rodów, niewolnicy i wyzowleńcy; o losach danych grup decyduje zgromadzenie wszystkich doroslych mężczyzn, kierowane przez wybranych przywódców;

• struktura społeczna - ustrój rodowo-plemienny;

• kształtują się więzi terytorialne;

• o struktutrze społecznej informują także materiały archeologiczne z grobami na czele- zróżnicowanie w wyposażeniu,usytuowaniu i konstrukcji;

• groby lubieszewskie (tzw. książęce) : I w p.n.e. znane z Pomorza , zachodnich terenów osadnictwa przeworskiego, Moraw, Czech, południowej Norwegii, Danii- "groby książęce" -> niewielkie skupienia grobów, w których chowano przedstawicieli koloejnych pokoleń "książąt" i ich rodzin; są to groby szkieletowe, przykryte kurhanem, zmarły umieszcozny w komorze ; wyposażenie składało się z kosztownych przedmiotów pochodzenia rzymskiego i wyrobów rodzimej produkcji;

• brak w nich uzbrojenia!

• ten typ pochówku jest świadectwem przenikania pewnych wpływów rzymskich ;

• jesli grób bez darów to niższa pozycja społeczna;

• spekulujemy, że istniała wiara w życie pośmiertne( bo groby wyposażone w żywność i rzeczy używane przez nich za życia);

• Celtowie- zwyczaj niszczenia darów grobowych, które podobnie jak zmarły zyskiwały inną formę egzystencji;

• Tacyt- obrzędy kultowe miały miejsce w lesie; Tacyt, czczenie braci Alków, którym nie stawia się pomników;

• obiekty o charakterze sakralnym z terenów Kujaw, obok pochówki zwierząt- psów i świń= składano ofiary;

• np. obiekt kultowy w Otalążce;

• na ziemiach polskich w bagnach i rzekach składano ofiary z broni, podobnie było w Skandynawii- wrzucano w toń uzbrojenie i dobytek pokonanych (rozpowszechniony zwyczaj w III w. n.e.;

Ceramika toczona:

1. przejawem dynamicznego rozwoju gospodarczego społeczeństw środkowoeuropejskiego Barbaricum upowszechnienie miejscowej wytwórczości ceramicznej, w której posługiwano się kołem garncarskim;

2. III w. n.e. kultura przeworksa- obok indywidualnej produkcji naczyń lepionych ręcznie pojawiają się wielkie ośrodki garncarskie o jednolitych formach i ornamentyce, kształotowanej za pomocą koła garncarskiego;

3. w okresie przedrzymskim na naszych ziemiach kół garncarskich używali tylko Celtowie;

4. te wzorce przejęto ze śródziemnomorskiego kręgu kulturowego;

5. upowszechnienie się ceramiki toczonej nastąpiło na obszarach środkowoeuropejskiego Barbaricum- w jego strefie południowej, na terenach kultury wielbarskiej znaleziska takie rzadkie;

6. najważniejsze ośrdoki produkcji naczyń przy użyciu koła: III-IV w n.e.koło Krakowa i Nowej Huty- 150 pieców do wypału tego rodzaju ceramiki, mniejsze ośrodki z okresu późnorzymskiego też na Kujawach, w Wielkopolsce i na terenie Górnego i Dolnego Śląska;

7. koła garncarskie- być może dwutarczowe, o napędzie nożowym;

8. 3 podstawowe rodzaje ceramiki wytwarzane przy użyciu koła: z gliny ilastej o gładkiej powierzchni zapewnie zastawa stołowa- zróżnicowane formy i ornamentyka, zdobienia techniką wyświecania- w postaci linii falistycj, jodełki; ceramika kuchenna- szorstkie powierzchnie; naczynia zasobowe;

9. ceramikę wypalano w piecach dwukomorowych, konstruowanych na planie koła, częściowo lub zupełnie zagłębionych w ziemię; tem. do 950 stopni, ceramika w tzw. atmosferze redukcyjnej- bez dostępu tlenu- produkty o siwej powierzchni - ceramika siwa;

10. 1)Kultura przeworska od III/II w p.n.e do V w. n.e

11. Wykształcona na bazie kultur: pomorskiej i grobów kloszowych.

12. Kiedyś nazywana kulutrą wenedów(od plemiania Wenedów)

13. -Przedmioty o prostych kształatach uwarunkowanych ich funkcją

14. -podobne rozmieszczenia osadnictwo w kulutrze przeworskiej i pomorskiej.

15. -powstanie kulutry poprzedzaly podroze bastarnów i skirów

16. -Przeworsko-oksytwski model kulturowy wtórnym centrum latenizacji

17. -latenizacja Polski za sprawą kultury przeworska na terenach Śląska, Dolnego Śląska, Wielkopolski, Kujaw, część Mazowsza

18. -Prawdopodobna obecność Celtów w kształtowaniu kulutry przewroskiej.

19. -oprócz rdzenia geograficznego kulury oddziaływala równiez na okolice(np. niemcy)

20. Pogrzeby, ozdoby , strój, broń – źródła wiedzy o tej kulturze

21. Ciała zmarłych w pozycji skurczonej, na boku

22. Groby jamowe . Potem groby popielnicowe – w relutacie rozwoju.

23. W grobach męskich broń, w kobiecych elementy stroju, przedmioty użytkowe, narzędzia.

24. Ludność kultury przeworskiej miała kontakty z europą poludniową szlakiem bursztynowym

25. 2)Ludność kulutry okstywskiej bardzo podobna do przeworskiej

26. Powstawala od 1 wieku n.e

27. Ciepłopalny obrzęd pogrzebowy, groby jamowe

28. Obecność brązu- wpływy Skandynawii

29. Tereny Pomorza zachodniego zaisedlone w fazie przedrzymskiej przez grupe Nadodrzańską

30. Rozmieszczona była nierównomiernie,

31. Także na zachód od Głogowa w ujściu Nysy łużyckiej odnaleziono dwa duże siedliska tej grupy gubińskiej.

32. Grupa gubińska bliźniaczo podobna do nadodrzańskiej.

33. 325- 341

35. Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich- początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego

37. - Okres wędrówek ludów to lata 375- 568

38. - Początek to ekspansja Hunów na stepy nadczarnomorskie

39. - Koniec zaś to przybycie Awarów do Kotliny Karpackiej

40. - Zmiany kulturowe w środkowej Europie zachodzą dopiero w V wieku wraz z zanikiem kultur o tradycji rzymskiej

41. - Początek późnej fazy wędrówek ludów na naszych ziemiach trwa od 450r.

42. - Wtedy na terenach wcześniej należących do Rzymu załamała się gospodarka:

43. *upadło rzemiosło i handel, a także miasta

44. *nastąpiła barbaryzacja kultury

45. - W Italii powstało królestwo Ostrogotów, którzy swój szczyt potęgi mieli w czasach panowania Teodoryka, a koniec nastąpił w 552r.

46. - Natomiast do upadku potęgi Hunów przyczynili się:

47. *plemię Rugiów

48. *Herulów

49. *Longobardów(w 568r. przywędrowali do Italii)

50. - Przed zasiedleniem Kotliny Karpackiej przez Awarów funkcjonowała tu społeczność Gepidów

51. - Na początku VI w. pojawili się w środkowej Europie Słowianie

52. - W tym czasie w Europie Zachodnie Frankowie dominowali i podporządkowywali sobie: Turgów, Alamanów i Burgundów

53. - Kultura państw germańskich była określana jako "merowińska", gdyż wywodziła się po części z kultury późnego antyku i obejmowała Europę zachodnią i środkową

54. - Jest ona uchwytna w pochówkach, gdyż ludy germańskie(Frankowie, Burgundzi, Longobardowie, Gepidzi i inni) tworzyli wielkie rzędowe nekropolie

55. - Groby na takich cmentarzyskach są usytuowane w osi wschód- zachód

56. - Głowa zmarłego była kierowana ku zachodowi, a grób posiadał bogaty inwentarz(np. zdobiony strój, ozdoby, przedmioty codziennego użytku)

57. - Do ważnych i głównych zabytków należą zapinki określane jako palczaste, były duże, miały bogate zdobienia w stylu "zwierzęcym", który rozwinął sie w Skandynawii

58. - Jednocześnie na technikę ozdabiania zwaną "cloisonne" miały kultury(wpływy) wschodnie, polegała ona na umieszczeniu kamieni półszlachetnych lub szkiełek

59. - Datowanie faz kultury merowińskiej pomogły odkrycia grobów osób znanych ze źródeł historycznych

60. - Ważniejszym odkryciem był grób króla Franków Childeryka I w Tournai(zach. Belgia), wiadomo kto został tam pochowany ze względu na znalezienie w nim pierścienia z napisem "CHILDERICI REGIS"

61. - Innym ważnym odkryciem był grób władcy gepidzkiego Omharusa w Cluj, którego nie ma w przekazach pisanych

62. - Innymi odkryciami było odkrycie grobów:

63. *Arnegundy(żona króla Franków Chlotara I) z VI w. w bazylice Saint- Denis pod Paryżem

64. *dwa pochówki datowane na połowę VI w. w Kolonii, które zawierały monety pochodzące z cmentarzysk rzędowych(merowińskie)

66. Kultury na ziemiach polskich okresu wędrówki ludów

68. - Kultura przeworska

69. *Istniała w dorzeczu Wisły

70. *do pierwszej połowy V w. istniało tam gęste osadnictwo

71. *Do znalezisk osadniczych tej kultury należą:

72. - złote i srebrne przedmioty z osady w Świlczy datowane na 433r.

73. - dwa solidy: Marcjana z lat 450- 457 w Sławęcinie i Walentyniana III wybity w latach 435- 450 z miejscowości Prusiek

74. *Kultury osadniczej nie było natomiast w południowo- zachodniej Polsce łączy się to z wędrówką Herulów do Skandynawii

75. Dalsze osadnictwa związane z tradycjami rzymskimi, a mające po części wspólnego z tą kulturą w dorzeczach Warty i środkowym biegu Prosny i Bzury są datowane już na połowę V w. Zabytki które obrazują to osadnictwo to:

76. *cmentarzyska(m.in. w Oszczywilku)

77. *pomniejsze znaleziska osad

78. *zapinki palczaste

79. *monety rzymskie(m.in. ze skarbu w Konarzewie)

80. Natomiast osadnictwo na Pomorzu wraz ze znaleziskami datuje się na drugą połowę V w. i początek VI w. Głównymi znaleziskami tego rejonu to solidy wybite za czasów Anastazjusza(491- 518), Justyna(518- 527) i Justyniana I(527- 565)

81. - Kultura zachodniobałtyjska

82. *Zajmowała tereny od północno- zachodniej Polski po dolny brzeg Wisły

83. *Ekspansja odbywała się dwufazowo:

84. -W drugiej połowie V w. założono w dole Wisły Nekropole

85. -A od drugie połowy VI w. linia przesunęła się na teren między Pasłęką, a dolną Wisłą

86. *Ciekawym zjawiskiem w tej kulturze była grupa olsztyńska(początek II poł. V w., koniec VII w.)

87. *Zajmowała teren Pojezierza Mazurskiego

88. *Znana jest ze stanowisk sepulkralnych tworzących płaskie cmentarzyska ciałopalne, posiadały one także pochówki koni

89. *Najbogatsze nekropolie tej grupy znajdują się w Tumianach i Kielarach

90. *Najważniejszymi zabytkami z nich są zapinki(w Kosewie pod Mrągowem znaleziono niezwykłą zapinkę ze zdobionymi granatami głowami orłów i gryfów)

91. *Innym zabytkiem są "urny okienkowe"- naczynia służące jako popielnice z kwadratowym lub okrągłym otworem

92. *Grupa olsztyńska swoimi kontaktami sięgała zachodniej Europy, Skandynawii, południowej Europy i obszarów naddunajskich i nadczarnomorskich

93. *Uznaje się, że grupa ta miała związek z Galindami, a twórcami tej grupy mogły być plemiona Germanów, Gotów lub Herulów

97. Słowianie

99. Początek osadnictwa datowany jest od VI wieku. Materiał zabytkowy zaś to prawie w całości ceramika mająca postać prostych garnków lepionych ręcznie. Osadnictwo to rozwijało się w VI- VII w. W świetle źródeł historycznych z VI w.(głównie Jordanes Getica) Słowianie mieli dzielić się na dwie grupy:

100. -Antowie(zamieszkujący lasy międzyrzecza środkowego Dniepru i Dunaju)

101. -Sklaweni(sięgali źródeł Wisły, a na wschodzie stykali się z Antami)

103. Istniały tu następujące kultury

104. -Praska

105. *Zajmowała prawobrzeżne dorzecza Dniepru i Prypeci, na południe do górnego Dniestru, a na zachodzie do południowo- zachodnie Polski

106. -Pieńkowska

107. *W literaturze określana jako typ Korczak

108. *Zajmowała tereny od Dońca do Dunaju(wschód- zachód) i od Suły do górnej Rosi(południe- północ)

109. *Naczynia były ozdabiane prostymi wzorkami

110. -Kołoczin

111. *Istniała na północ od kultury Pieńkowskiej

112. *Na terenach przez nią zajmowanych wcześniej(III- V w.) istniało kilka kultur: środkowodnieprzańska, naddesneńska, górnodnieprzańska i dnieprzańsko- dońska

113. *Formowanie się tych wcześniejszych kultur następowało od Karpat Wschodnich po Prypeć

114. -Bancerowszczina- Tuszemla

115. *Zajmowała obszary górnego Dniepru, górnej Dźwiny i górnego Niemna

116. *Miała pewne związki z plemionami bałtyjskimi

118. Wspólna dla tych kultur jest słabo rozwinięta sztuka rękodzielnicza. Naczynia były wykonane bez pomocy koła garncarskiego. Brak było także u wszystkich kultur wyraźnych centrów wydobycia żelaza. Mało jest także przedmiotów metalowych. Osady w każdej kulturze nie były duże, a tylko w pojedynczych przypadkach mowa jest o fortyfikacjach wiązanymi z grodziskami z VI lub VII wieku.

120. Wszyscy Słowianie mili tendencje do budowania osad blisko cieków wodnych, lecz poza dolinami zalewowymi. Osady były budowane także na wzniesieniach nad terenami bagiennymi. Z reguły osady(kierunek zwrotu) posiadały ku południowi.

121. Na terenie Polski można stwierdzić, że osady zakładano tam gdzie istniała różnorodność zbiorowisk zwierzęcych i roślinnych tak by zapewnić optymalne warunki dla istnienia i rozwoju osady.

122. Obecnie największym odkrytym skupieniem osadniczym jest zespół osad na lewym brzegu Wisły, pomiędzy Krakowem- Nową Hutą, a Igołomią.

124. Charakterystyka domów w osadach wczesnosłowiańskich:

125. - budynek to ziemianka lub półziemianka w kształcie czworokąta

126. - miał od 10 do ponad 15m2 powierzchni

127. - ścianki miały charakter zrębowych, plecionkowych lub sumikowo- łątkowych

128. - dach był oparty o pionowe słupy wbite w ziemię narożników domu, lub budowane na sochę i ślemię

129. - w domach wczesnosłowiańskich na terenie Polski nie zachowały się przedmioty z drewna, wikliny, kory, skóry czy też futra

130. - natomiast obecność tych zabytków wykonanych z tych materiałów znalezionych w warstwach grodów z X- XIII w. pozwala sądzić, że produkowano z nich liczne przedmioty

131. - poza ziemiankami występowały także chaty nie zagłębione w ziemię tj. prostokątne lub owalne chaty, jedne o konstrukcji zrębowej, a drugie o konstrukcji plecionkowej

132. - obiekty posiadały jamy zasobowe

134. Pochówek:

135. -był to ciałopalny obrządek pogrzebowy

136. - pochówki były pojedyncze

137. - szczątki zmarłych chowano w popielnicach

138. - groby nie były raczej oznaczane z powierzchni ziemi

139. - inwentarz grobów jest ubogi

141. Gospodarka:

142. - opierała się na rolnictwie i hodowli

143. - uprawiano proso i pszenicę

144. - brak informacji o rodzaju rolnictwa, czy to było rolnictwo wypaleniskowe, czy też stały

145. - hodowano głównie bydło, a w małych ilościach świnie, owce i kozy

146. - duże znaczenie miało także zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo

148. Osadnictwo Słowian najpierw dotarło do południowo- wschodniej Polski(San, górna Wisła, rejon Krakowa). Następnie wchodziło na tereny Górnego Śląska i Mazowsza. Później zaś dotarto także do Dolnego Śląska. Zasiedlanie to(do Dolnego Śląska) trwało od połowy V w. do połowy VI w. Na przełomie VI i VII wieku osadnictwo słowiańskie pojawiło się na Pomorzu Zachodnim.

149. W tym czasie zaś obszary te wchodziły w obręb "grupy Sukow- Dziedzice" Wywodzi się ona częściowo z kultury praskiej, lecz geneza nie została wyjaśniona. Brak na tych terenach( a także na zachód od Odry i w części Wielkopolski) znalezisk grobowych. Znaczy to, że formy pochówków są nie do zbadania za pomocą metod archeologicznych. Z V- VII w. brak także charakterystycznych ziemianek i półziemianek co oznacza, że Słowianie w tej części budowali domy na powierzchni gruntu.

151. Wielka wędrówka Słowian:

152. - pierwsza fala migrujących dotarła do dolnego Dunaju w latach trzydziestych VI w.

153. - następnie plemiona wdzierały się na południe, po Peloponez

154. - na Morawy i Czechy dotarli w II poł. VI w.

155. - w międzyrzeczu Odry i Łaby Słowianie osiedlili się najwcześniej około połowy VI w., a w Meklemburgii na początku VII w,

156. - dla Słowian zamieszkujących środkową Europę ważna była obecność do końca VIII wieku Awarów żyjących na terenach dzisiejszych Węgier(przybyli oni w latach sześćdziesiątych VI w.)

157. - Awarowie przez pewien czas dominowali nad plemionami Słowian

158. - pierwsza próba stworzenia ponadplemiennej organizacji politycznej Słowian nastąpiła podczas załamania sie pierwszego kaganatu awarskiego(po nieudanym oblężeniu Konstantynopola w 626r.)

159. - powstało wtedy tzw. państwo Samona, którego centrum było na Morawach

160. - natomiast przed przybyciem na teren Węgier Awarowie dwa razy wyprawiali się na Franków(562 i 566- 567), które kończyły się nad Łaba bez większych efektów, lecz dzięki temu Awarowie posiadali pewne kontakty z plemionami Słowian w południowej Polsce

161. - kontakty te istniały także w VIII wieku czego dowodzą odkryte zabytki awarskie z tego okresu

163. Zmiany wśród Słowian:

164. - w ciągu VII w. wzrosła gęstość zaludnienia

165. - od połowy tego wieku rozpoczęto wyrabianie naczyń za pomocą wolnoobrotowego koła garncarskiego

166. - zmieniono rodzaj pochówku na kurhanowy, gdzie pochówek odbywał sie na wierzchołku nasypu

167. - w pierwszej połowie VII w. powstały pierwsze osady obronne z fortyfikacjami drewniano- ziemnymi(Szeligi pod Płockiem, Haćki na Podlasiu)

168. - VII- IX w. to okres zagęszczenia się sieci osadniczej

169. - rozpowszechniono nowy rodzaj pochówku i produkcji naczyń

170. - rozpoczęto także wznoszenie grobów

171. - dzięki metodzie dendrochronologicznej, możemy przypuszczać, że budowa grodów na większą skalę rozpoczęła się w VIII wieku

172. - w VIII i IX w. powstały pierwsze organizmy państwowe

ETNOGENEZA SŁOWIAN

• Mamy informacje o epoce żelaza w Polsce ze źródeł archeologicznych, ale największy wkład w naszą wiedzę o tym okresie, nt. struktury etnicznej ludów zamieszkujących tereny polskie wiemy ze źródeł pisanych od pisarzy greckich i rzymskich

• Nie wiemy czy grupy, które zasiedlały te tereny w okresie rzymskim były przodkami słowian, których znamy z wczesnego średniowiecza

• Duże zróżnicowanie etniczne plemion: Celtowie (kultura lateńska) tworzyli enklawy na terenie południowej polski- zachodnia małopolska, górny Śląsk, w okresie rzymskim grupy ludności dackiej penetrowały południowo- wschodnia Polskę, w ep żelaza pobyt grup scytyjskich na ziemiach polskich, także kultury zachodniobaltyckie nie sa brane pod uwagę przy etnogenezie słowian (Ptolemeusz wskazuje ze to plemiona pruskie)

• NEOAUTOCHTONICZNA TEORIA POCHODZENIA SLOWIAN, Jozefa Kostrzewskiego, założył ze istniała ciągłość osadnicza i kulturowa na ziemiach polskich od okresu rozwoju kultury łużyckiej po okres wczesnośredniowieczny, prakolebka słowian na terenach polskich, dorzecza odry i Wisły

• TEORIA ALLOCHTONISTYCZNA, Kazimierz Moszczyński, Kazimierz Godłowski, slowianszczyzna wykrystalizowala się poza dorzeczem odry i Wisły

• Argumenty przeciwko teorii 1: zanik produkcji naczyń przy użyciu kola garncarskiego i działalności centrów wytwórczości tego typu ceramiki wraz ze schyłkiem kultury przeworskiej, we wczesnym średniowieczu słowianie używali jedynie ceramiki lepionej ręcznie, różnice gospodarcze, w zwyczajach pogrzebowych, osadnictwie, typie budownictwa, uzbrojeniu i zakresie struktury społecznej

• Na przełomie epoki rzymskiej i wczesnośredniowiecznej zmiany ludnościowe, twórcy kultur na tych terenach, w wyniku migracji ludów, nacisku ze strony Hunów, opuścili tereny polskie a ich miejsce zajęły ludy słowiańskie, mniej liczne i na gorszym poziomie kulturowym

• W okresie rzymskim na terenach polskich germanie, Bałtowie i Celtowie. Germanie; Goci, gepidzi, rugiowie i lemowie, także plemiona wandalskie i burgundowie

• W okresie wczesno rzymskim, Pd polska zajęte przez plemielugiow, ludność kultury przeworskiej. Wspomnieni u Tacyta. Mogli to być Celtowie lub slowianie- nie wiadomo.

• Struktura ludności kultury przeworskiej; plemiona germańskie- Wandalowie, burgundowie, lugiowie(związek lugijski, złożony z ludności prasłowiańskiej, germańskiej i celtyckiej)

• Lud Wenetów, tez wspomniany przez Ptolemeusza i u piliniusz. Wg jordanesa, VI wne to slowianie. Wenetami nazywali plemiona slowianskie w późniejszych czasach germanie i Finowie hipoteza ze w I i II wieku na ziemiach polskich żyły plemiona slowianskie reprezetnowane przez lud Wenetów

• Nie sposób ustalić gdzie w okresie rzymskim znajdowały się siedziby plemion Prasłowian i Słowian

• Najwcześniejsza informacja o wydarzeniach, w których na pewno brały udział plemiona slowianskie pochdozi od jordanesa, z Getica, VI wne

• Kultura w VI wieku jednolita, ale możemy wyróżnić pare jednostek kultury słowiańskiej; kultura pieńkoska(obszary od dońca na wschodzie po Dunaj na zachodzie), k. praska(dorzecze sr Dniepru), prypeci(na pl od Pieńkowskiej)odrębność od kultur z okresu rzymskiego- przeworskiej, wielbarskiej i czerniachwskiej

• Obszar macierzysty słowian- na wschód od naszych ziem, w górnym i środkowym dorzeczu Dniepru. Stamtąd migracja plemion słowiańskich, możliwe ze już od V wieku

• Najpierw zasiedlili tereny południowe a na końcu pomorze

Prokopiusz z Cezarei potwierdza ze slowianie już byli na tych terenach w 512, opisując wedrowke herulow do skandynawskich siedzib, przez tereny ludu SKLAWINÓW(słowian)