PROSZKI – Pulveres

Rozdrabnianie ( proszkowanie) ciał stałych

Rozdrabnianie ciała stałego do postaci proszku jest jedną z najczęściej stosowanych wstępnych czynności przy sporządzaniu licznych preparatów leczniczych.
W zależności od wielkości cząstek FP VI dzieli substancje na: rozdrobnione ( 0,5-5,6 mm), sproszkowane ( 0,01 – 0,5 mm) o zmikronizowane (<10 µm).
Duży stopień rozdrobnienia proszków jest związany z dużą powierzchnią w stosunku do masy. Wpływa to na szybkość rozpuszczania i w konsekwencji na dostępność biologiczną. Ma to decydujące znaczenie w przypadku substancji trudno rozpuszczalnych.

Oddziaływania i zjawiska fizyczne zachodzące w proszkach:

Agregacja cząstek

• Im większy jest stopień rozdrobnienia ciała stałego, tym większe jest dążenie poszczególnych cząstek do łączenia siłami kohezji ( Van der Waalsa) w skupiska zwane agregatami lub aglomeratami.

• Zapobieganie:

• Należy dodać do sproszkowanej substancji drugą o znacznie większym stopniu rozdrobnienia – Aerosil – tworzy na powierzchni warstwę ochronną i uniemożliwia wzajemne przyciągnie cząstek.

• Można przesiać proszek lub umiarkowanie go rozetrzeć.

• Zwilżyć proszek cieczą, która w stosunku do substancji sproszkowanej ma bardzo małe napięcie powierzchniowe.

Adsorpcja powierzchniowa

• Rozwinięcie powierzchni ciała stałego przyczynia się do wzmożonej sorpcji z otoczenia gazów, pary wodnej oraz adsorpcji cząsteczek z roztworu.

• Duża sorpcja – proszki o porowatej strukturze np. Carbo medicinalis.

• Biorąc pod uwagę trwałość leku należy uważać na sorpcję pary wodnej z powietrza przez wiele sproszkowanych substancji leczniczych. Obecność zaadsorbowanej wody ogranicza trwałość podatnych na hydrolizę składników preparatu leczniczego, może dojść ponadto do reakcji chemicznej między poszczególnymi składnikami preparatu.

• Nadmierna zawartość wilgoci- zbrylanie proszków.

Ładunek elektryczny

• Najczęściej silnie obdarzone ładunkiem elektrycznym są cząstki sproszkowanych substancji krystalicznych.

• Do powstania ładunku elektrycznego przyczynia się energia styku. Zetknięcie się proszku z innym materiałem powoduje przeciwstawne naładowanie się cząstek i przyciąganie. Jest to przyczyną przyczepności proszków do ścian urządzeń rozdrabniających i powierzchni sit podczas przesiewania.

• Powstanie ładunku elektrycznego na powierzchni cząstek proszku może również nastąpić podczas mieszania. W tym przypadku proszki mają tendencję do rozpraszania się wskutek wzajemnego odpychania jednoimiennie naładowanych cząstek.

• Zapobieganie:

• dodanie do proszków składnika o tym samym stopniu rozdrobnienia, elektrycznie obojętnego lub o przeciwnym ładunku elektrycznym ( antystatyku)

• Rozdrabnianie na mokro.

Sypkość

Na ograniczenie sypkości proszku może wpływać wiele czynników: wielkość i kształt cząstek, tarcie między cząstkami, siły kohezji, adsorpcja wilgoci oraz siły elektrostatyczne.
Często wystarcza dokładne wysuszenie aby sypkość proszku uległa poprawie.
W niektórych przypadkach konieczne jest częściowe usunięcie z proszku cząstek o zbyt dużym rozdrobnieniu ( poniżej10 µm)
Najczęściej stosuje się dodatek substancji pomocniczych ( poślizgowych), które regulują właściwości zsypowe proszków.

Zalety stosowania stałych dozowanych postaci leku w porównaniu z płynnymi postaciami leku.

1. Substancje lecznicze będące ciałami stałymi są najbardziej trwałe.

2. Tabletki, kapsułki, proszki dzielone są łatwiejsze niż płyny do pakowania, transportowania, podawania i przechowywania.

3. Niepożądany smak substancji leczniczej jest bardziej odczuwalny w roztworze niż w stałej postaci leku. Nieprzyjemny smak substancji leczniczej może być całkowicie zamaskowany przez zamknięcie stałej substancji leczniczej w kapsułkach lub tabletkach powlekanych.

4. Dokładne dawkowanie jest łatwiejsze do uzyskania w tabletkach, kapsułkach i proszkach dzielonych.

5. Kontrolowane uwalnianie jest łatwiejsze do uzyskania ze stałych postaci leku niż w postaci płynnych.

Proszki – sposób sproszkowania:

• grubo sproszkowane – (pulvis grossus) – sito 0,5 mm

• średnio sproszkowane – ( pulvis medius) – sito 0,315 mm

• miałko sproszkowane – ( pulvis tennus, pulvis subitilus) – sito 0,16 mm

• bardzo miałko sproszkowane–( pulvis subtilisimes, pulvis alcoholisates)–sito 0,08 mm

• zmikronizowane – (pulvis micronisatus) – średnica 10 µm

Proszki - Pulveres

• Stała postać leku , którą tworzą sypkie, homogenne cząstki o odpowiednim stopniu rozdrobnienia.

• Są one postacią leku przeznaczona do stosowania:

1. Wewnętrznego ( przez połykanie) – pulveres perorales

2. Zewnętrznego – na skórę lub błony śluzowe – pulveres ad usum dermicum

• Pudry lecznicze, zasypki, przysypki

• Przeznaczone do stosowania na skórę w celach leczniczych lub profilaktycznych

• Najczęściej stosuje się preparaty o działaniu: ściągającym, dezynfekującym, p/bakteryjnym, p/grzybiczym.

• Podstawowym składnikiem tych preparatów są tzw. nośniki, w których rozproszone są substancje lecznicze; powinny one być dobrze przyczepne do skóry, wchłaniać pot i inne wydzieliny skóry, być obojętnym dla skóry.

3. Do sporządzania zawiesin lub roztworów.

Inny podział można dokonać ze względu na:

1. Ilość składników

• Proszki proste – jednoskładnikowe – pulveres simplices

Otrzymuje się je przez sproszkowanie jednej substancji leczniczej i przesianie jej przez odpowiednie sita.
Niektóre substancje mogą być przechowywane w formie np. subtelnie sproszkowanej, inne, wrażliwe na działanie czynników zewnętrznych, przechowuje się w formie krystalicznej, a rozdrabniania dokonuje się ex tempore( np. Acidum acetylsalicylicum, Acidum ascorbicum, Aluminii kalii sulfas, Aminophyllinum, Chloralum hydratum, Methenaminum, Natrii hydrocarbonas, Natrii sulfas, Zinci oxydum )
W przypadku substancji o niskich temperaturach topnienia : Camphora, Iodum, Mentholum, Thymolum – wskazane jest sproszkowanie substancji gdy doda się do moździerza niewielką ilosć etanolu (760g/l), który szybko parując, obniża temperaturę proszkowanej substancji.

• Proszki złożone – wieloskładnikowe – pulveres compositae, pulveres mixti

Otrzymuje się je przez bardzo dokładne wymieszanie równomierne sproszkowanych substancji leczniczych ( pomocniczych)
Bardzo ważne jest, aby wszystkie składniki posiadały taki sam stopień rozdrobnienia
Po wymieszaniu składników otrzymany preparat powinien być przesiany przez odpowiednie sito

B) Sposób rozdozowania

• PROSZKI DZIELONE

• Zasadniczo stosowane są do użytku wewnętrznego

• Wydawane są one w kapsułkach skrobiowych albo torebkach papierowych ( proszki o większej masie)

• Proszki rozsypujemy do opłatków możliwie najmniejszych

• Jeżeli ilość proszku przekracza pojemność największego opłatka rozsypujemy go wówczas do dwóch mniejszych (identycznych) i odpowiednio zmieniamy Signum.

• Informujemy pacjenta, że kapsułki połyka się w całości popijając dużą ilością wody.

• Mogą być zapisane przez lekarza dwoma sposobami:

Metoda mnożenia - Praescriptio multiplicata

Rp.

Papaverini muriatici 0,04
Codeini phosphorici 0,02
Pyralgini 0,5

M.f. pulv.
D.t.d. No XX

Metoda dzielenia - Praescriptio divisa

Rp.

Papaverini muriatici 0,80
Codeini phosphorici 0,40
Pyralgini 10,0

M.f. pulv.
Divide in partes aequales No XX

• PROSZKI NIEDZIELONE

• przeznaczone są do stosowania zewnętrznego i wewnętrznego.

• Proszki niedzielone do użytku zewnętrznego jako pudry lecznicze i zasypki ( pulveres adspergentii, cutipulveres) stosowane są na błony śluzowe w celach leczniczych, ochronnych lub profilaktycznych. Zawierają w swoim składzie najczęściej substancje lecznicze o właściwościach ściągających, przeciwzapalnych, bakteriobójczych i dezynfekujących. Wszystkie składniki użyte do sproszkowania zasypek powinny być starannie wymieszane po uprzednim sproszkowaniu każdego ze składników ( miałko sproszkowane sito 0,16).

• Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego nie mogą zawierać substancji leczniczych silnie działających lub wyjątkowo mogą je zawierać w takiej ilości lub rozcieńczeniu, że niewłaściwe lub niestaranne odmierzenie zapisanej dawki, lub przyjęcie większej niż przepisano dawki, nie spowoduje zatrucia.

• Poszczególne dawki odmierza sobie chory np. łyżeczką do herbaty napełnioną równo z brzegiem tj. 0,5 do 5,0 lub „na koniec noża”, tj. 0,1 do 1,0. Łyżeczka do herbaty płasko napełniona zawiera przeciętnie: Acidum tannicum 0,5; Magnesii oxydum 0,6; proszków roślinnych 1,5; cukrów 3,0; soli nieorganicznych od 3,0 do 7,0.

• Proszki niedzielone do sporządzania roztworów, zarówno do użytku wewnętrznego, jak i zewnętrznego, powinny zawierać substancje lecznicze dobrze rozpuszczalne we wskazanej ilości rozpuszczalnika.

• Proszki niedzielone wydaje się w torebkach papierowych, w pudełkach tekturowych, słoikach szklanych szczelnie zamkniętych.

Skład proszków powinien być:

• Jednolity,

• Poszczególne składniki powinny być równomiernie sproszkowane ( wielkość cząstek w proszkach doustnych nie powinna przekraczać 0,5 mm; w proszkach do użytku zewnętrznego – 0,16 mm).

• Proszki mogą zawierać dodatek substancji pomocniczych:

• Rozcierających:

+ w przypadku substancji mianowanych, które należy doprowadzić do odpowiedniego stężenia

+ w przypadku substancji bardzo silnie działających, które należy odważać w bardzo małych ilościach ( tryturacje)

• Wypełniających

+ w przypadku kiedy zapisano proszki dzielone o bardzo małej masie- poniżaj 100mg – należy wówczas zastosować środek uzupełniający do masy minimum 100mg

• Poprawiających smak lub zapach

• Barwiących

• Osuszających

Nie mogą one w zastosowanych ilościach wywierać własnego działania farmakologicznego ani wpływać negatywnie na trwałość postaci leku i dostępność biologiczną substancji leczniczej.

Tryturacje – Rozcierki – Pulveres triturati.

• Są to tzw. Proszki rozcieńczone ( poprzez zmieszanie substancji leczniczej z obojętnym proszkiem rozcierającym, najczęściej laktozą lub sacharozą).

• Tryturacje stosuje się gdy:

• Istnieje konieczność odważania bardzo małych, miligramowych ilości substancji leczniczej silnie lub bardzo silnie działających

• Substancja lecznicza jest higroskopijna ( np. Extr. Belladonnae siccum)

• Rozcierki przygotowuje się w stosunkach prostych liczb wielokrotnych, np.: 1+1, 1+9, 1+99, rozcieńczenie trzeba to uwidocznić na opakowaniu.

• Przechowywane rozcierki należy okresowo przemieszać

• Najczęściej stosowane rozcieńczenia:

• Belladonnae extractum siccum 1+1

• Atropini sulfatis trituratio 1+9 ( 1:10)

• Codeini phosphatis trituratio 1+9 (1:10)

• Scopolamini hydrobromidi trituratio 1+99 (1:100)

Przygotowanie rozcierki:

Oblicza się masę laktozy i trucizny. Laktozę dzieli się na trzy części.
Pierwszą część dzielimy na dwie części i jedną z nich zacieramy pory moździerza.
Następnie dajemy truciznę i drugą część pierwszej porcji. Całość ucieramy 20 minut.
Dodajemy drugą część laktozy i ucieramy kolejne 20 minut. Oskrobując ściany moździerza.
Na koniec dajemy trzecią część odważonej laktozy i ucieramy następne 20 minut.

Proszki mianowane- Pulveres titraci

są to proszki otrzymywane z silnie działających surowców roślinnych, doprowadzone do ściśle określonego miana przez dodanie laktozy, skrobi do wytrawionego lub niewytrawionego surowca. Zawartość substancji leczniczej musi byś jednoznacznie określona na opakowaniu
- Adonidis vernalis herba titrata 8 j. g.
- Convallariae herba titrata 12 j.g.
Proszki te są mianowane na drodze biologicznej i zawierają określoną ilość ciał czynnych np. glikozydów nasercowych. Są wyrażane w jednostkach kocich, gołębich lub żabich.
Proszki mianowane należy przechowywać szczelnie zamknięte, zabezpieczone przed wilgocią

Proszki roztarte – Pulveres trite

Proszki zmikronizowane – otrzymane przez roztarcie w lotnym rozpuszczalniku proszków grubokrystalicznych ( np. Mentholum, Camphora)

Mikronizacja proszków

• Do tej klasy rozdrobnienia zalicza się proszki o średnicy cząstek poniżej 10 um. Dopuszczalny jest udział do 20 % cząstek większych, o średnicy do 50 um.

• Zwiększenie powierzchni ciała stałego wiąże się ze zwiększoną szybkością rozpuszczania w żołądku lub innych płynach ustrojowych. Może to zwiększać szybkość wchłaniania, a wtedy dawka podawanej substancji leczniczej może być zmniejszona.

• Mikronizacja może jednak prowadzić także do przyspieszenia procesów rozkładu substancji leczniczej, np. w kwaśny środowisku soku żołądkowego.

• Cechą charakterystyczną substancji zmikronizowanych jest ich skłonność do wytwarzania pyłu, ponadto w miarę mikronizacji zwiększa się też tendencja cząstek proszku do agregacji.

• Substancje zmikronizowane charakteryzują się zazwyczaj dużą higroskopijnością i powinny być przechowywane w zamkniętych naczyniach. W wyniku agregacji i sorpcji wilgoci, zmikronizowane proszki mogą utracić swoją homogenność oraz właściwość swobodnego zsypu.

Mikronizacja:

1. W moździerzu – w tym celu rozpuszcza się proszek w lotnym rozpuszczalniku ( eter, etanol), a następnie uciera się roztwór w moździerzu. W trakcie ucierania rozpuszczalnik ulatnia się, a wytrącające się cząstki ulegają zmikronizaowaniu

2. Młyn kulowy, koloidalny, strumieniowy

3. Suszenie rozpyłowe.

Proszki musujące – Pulveres effervescentes

Zawierają dodatek kwasów organicznych węglanów lub wodorowęglanów.
Po wprowadzeniu do wody wydzielają dwutlenek węgla.
Proszki musujące mogą być dzielone lub niedzielone.
Proszki musujące stosowane są po uprzednim rozpuszczeniu lub zawieszeniu w wodzie.

Proszki do receptury

• Są to pojedyncze substancje lecznicze odpowiednio rozdrobnione stosowane do sporządzania preparatów farmaceutycznych

• Niekiedy mogą to być mieszaniny dwu lub więcej składników w proporcjach odpowiadających niektórym lekom gotowym

• GARDAN: Aminofenazon 40,0 + Pyralgin 60,0

• PABIALGIN: Aminofenazon 88,0 + Allobarbital 12,0

• VERAMID: Aminofenazon 72,0 + Barbital 28,0

Niekiedy mieszaniny proszków o stałym składzie sporządza się także w aptece : Sal. Erlenmayeri, Sal. Nervina.
Należy wówczas pamietać o konieczności wpisu takiego preparatu do Ewidencji sporządzanych leków aptecznych i opatrzeniu gotowego preparatu numerem serii, datą sporządzenia i datą ważności.

Olejkocukry

• Przygotowuje się je przez roztarcie sproszkowanej sacharozy z olejkiem eterycznym w proporcji

• 1 kropla olejku + 2,0 g cukru

• 1 kropla olejku + 4,0 g cukru (Aurantii exocarpii oleum, Aurantii flos oleum, Citri oleum, Myristicae aetherum oleum, Rosae oleum)

Olejkocukry przygotowuje się ex tempore i stosuje się jako corrigentia.

Proszki z tabletkami

Jeżeli nie ma substancji w postaci pulvis pro receptura to bierzemy ją z leków gotowych np. tabletek. W drażetkach 30% masy stanowi otoczka. Dwie różne tabletki ( z różnymi substancjami leczniczymi) uciera się w osobnych moździerzach. Większość tabletek jest powlekana. Powłoczki można usunąć przez:

• rozpuszczenie otoczki w wodzie i osuszenie

• rozpuszczenie w 70° izopropanolu

• wstawienie do suszarki (105° C) celem pęknięcia i zmycie spirytusem.

W aptece : otoczkę usunąć rozcierając tabletki i przesianie jej przez sito ( celem usunięcia resztek powłoczki) 

Do proszków dajemy:

• Encorton (Prednisonum)

• Relanium ( Diazepam)

Dla dzieci:

• Furosemid

• Hydrochlorotiazyd

• Propranolol

Należy pamiętać, że przy użyciu preparatów gotowych, obok substancji leczniczej wprowadza się także składniki masy tabletkowej, które powodują zwiększenie ogólnej masy proszku.

Do proszków NIE dajemy ( ponieważ nie wolno rozcierać) – występują w otoczkach dojelitowych:

• Pankreatyna – rozkłada się w kwaśnym pH i działa drażniąco na żołądek

• Erytromecyna – nietrwała w kwaśnym środowisku żołądka

Zasady sporządzania proszków:

• Sprawdzenie recepty pod względem merytorycznym i formalnym.

• Sprawdzenie recepty pod wzgl.:

+ ewentualnych trudności lub niezgodności

+ przeliczenie dawek substancji silnie i bardzo silnie działających

• Dobór odpowiedniego sprzętu: moździerze z pistlami, karta celuloidowa.

• Równomierne sproszkowanie wszystkich składników preparatu:

+ jeżeli w skład preparatu wchodzi kilka substancji krystalicznych, to należy je rozdrabniać w osobnym moździerzu

+ podczas rozdrabniania prowadzimy pistel od środka moździerza ku jego brzegom

+ należy dobrać moździerz odpowiedniej wielkości, nadmierne wypełnione uniemożliwia właściwe sproszkowanie

• Połączenie składników i bardzo dokładne wymieszanie przy pomocy pistla; należy pamiętać o częstym zdejmowaniu proszku ze ścianek moździerza i powierzchni pistla

+ nigdy nie miesza się wszystkich składników jednocześnie, ale najpierw odważa się składnik najsilniej działający i miesza się go z niewielką ilością składnika najmniej czynnego

+ potem dodaje się stopniowo pozostałe składniki dokładnie mieszając.

• Wprowadzając substancje wilgotne, lepkie lub płynne mieszamy je dokładnie z substancjami suchymi, a w razie potrzeby stosujemy dodatkowe osuszające substancje pomocnicze, np. talk lub skrobię ( dodatek taki należy uwidocznić na recepcie i etykiecie).

• Wprowadzając substancje maziste, np. Pix liquida Pini, Ichtyol, Lanolinę, Balsam peruwiański lub mentol, należy je rozpuścić w etanolu, acetonie, eterze lub innym, łatwo lotnym rozpuszczalniku, połączyć z substancją suchą i mieszać do całkowitego odparowania rozpuszczalnika.

• Do mieszania trucizn oraz substancji silnie zabarwionych przeznacza się w aptece osobne moździerze.

Methylenum coeruleum – błękit metylenowy, działa odkażająco na pęcherz i drogi moczowe. Jedyna substancja barwna stosowana w proszkach. Substancja bardzo pyląca.

Pyoctaninum coeruleum – ( Gentianae violet, fiolet gencjany) – działa odkażająco. NIE stosuje się w proszkach!

• substancje barwne dajemy na końcu, ponieważ pylą i barwią ( bez względu na ilość),

• substancje puszyste ( takie, które wypadają z moździerza podczas mieszania) np. tlenek i węglan magnezu również dajemy na końcu,

• Jeżeli w recepcie zapisano lek, który nie istnieje w postaci do receptury możemy zastosować lek gotowy ( tabletki, drażetki, kapsułki) odpowiednio przeliczając ilość.

• Sporządzając proszki z antybiotykami należy pracować w warunkach aseptycznych i stosować w miarę możliwości, jałowe substancje:

+ talk, węglan wapnia, laktoza – można wyjaławiać termicznie – 160^oC – 1 godz.