Niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne

natomiast je hamują.

Cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka to czynniki

chroniące (Świątkiewicz G., 2002). Mają one zwiększyć odporność człowieka na negatywne

wpływy środowiska zewnętrznego.

Do najważniejszych czynników chroniących zalicza się: silną więź emocjonalną z rodziną,

zainteresowanie nauką szkolną, regularne praktyki religijne, poszanowanie prawa, norm, wartości i

autorytetów społecznych, przynależność do pozytywnej grupy, rozwijanie zainteresowań, hobby,

umiejętność spędzania wolnego czasu (wg. J.D. Hawkins, [w:] Sakowska J., 1999, s. 5). Listę tę

można rozszerzyć o czynniki chroniące wymieniane przez Mastena, Besta, Garmezy’ego (Kazdin

A.E., 1996, s. 53), jak: stała opieka sprawowana przez kompetentną osobę dorosłą, zdolności

umożliwiające osiąganie dobrych wyników w nauce, umiejętności rozwiązywania problemów,

wrażliwość społeczną, poczucie własnej skuteczności.

Czynniki ryzyka zaś to cechy, sytuacje i warunki sprzyjające powstawaniu zachowań

ryzykownych (Świątkiewicz G., 2002). Czynniki ryzyka to sytuacje i warunki oraz niekorzystne

cechy tkwiące w samym dziecku i w jego środowisku. Młody człowiek niedojrzały emocjonalnie,

o niskim poczuciu własnej wartości, wychowujący się w rodzinie, która nie zaspokaja jego

podstawowych potrzeb psychicznych (między innymi: miłości, bezpieczeństwa, akceptacji), który

czuje się odrzucony przez środowisko, jest podatny na zagrożenia.

Czynniki ryzyka mogą być związane z sytuacją rodzinną, sytuacją szkolną, z grupą rówieśniczą

oraz czynnikami osobowościowymi. Listę tę rozszerzyć można o czynniki ryzyka wymieniane przez

A.E. Kazdina (1996) takie jak: środowisko społeczne promujące przestępcze wzorce zachowań,

normy społeczne i obyczaje promujące lub prowokujące dane zachowania, modelowanie takich

zachowań w domu i szkole, konflikty i doświadczenie izolacji w dzieciństwie, grupa rówieśnicza,

w której normą są zachowania dysfunkcjonalne, niskie wyniki osiągane w szkole i brak celów

życiowych oraz wczesna inicjacja zachowań ryzykownych.

Literatura przedmiotu podaje kilka kategorii najważniejszych cech i umiejętności zwiększających

zaradność adolescenta w sytuacjach trudnych, jak i czynników ryzyka i czynników chroniących,

ważnych dla jakości funkcjonowania młodzieży (Świątkiewicz G., 2002; Gaś Z.B., 2004).

W przypadku zmiennych związanych z jednostką zidentyfikowano następujące:

– czynniki ryzyka: buntowniczość, więzi z dysfunkcjonalnymi rówieśnikami, akceptacja zachowań

dysfunkcjonalnych, wczesna inicjacja zachowań dysfunkcjonalnych, negatywne relacje z dorosłymi,

skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych, impulsywność, niska samoocena i brak wiary

we własne siły, nieadekwatne umiejętności życiowe, odrzucanie religii i powszechnieobowiązujących wartości, niepowodzenia szkolne, silne zewnętrzne poczucie kontroli, skłonność do

poszukiwania wrażeń, nieadekwatna ekspresja gniewu i agresji,

– czynniki chroniące: angażowanie się w działania prospołeczne, doświadczanie uznania

wynikającego z działań prospołecznych, zdrowe przekonania i jasne standardy etyczne, pozytywny

obraz siebie, wysoka samoocena, negatywne postawy wobec zachowań dysfunkcjonalnych,

pozytywne relacje z dorosłymi, zaangażowanie w praktyki religijne, wysokie aspiracje edukacyjne,

wysokie kompetencje społeczne.

W przypadku zmiennych związanych z grupą rówieśniczą zidentyfikowano następujące:

– czynniki ryzyka: pozostawanie w grupie rówieśniczej przejawiającej zachowania dysfunkcjonalne,

bliskie kontakty z grupą rówieśniczą negującą obowiązujące normy i zachowania społecznie

akceptowane, istnienie negatywnej presji rówieśniczej,

– czynniki chroniące: pozostawanie w grupie rówieśniczej prowadzącej społecznie akceptowany styl

życia, istnienie pozytywnej presji rówieśniczej.

W przypadku zmiennych związanych z rodziną zidentyfikowano następujące:

– czynniki ryzyka: występowanie w historii rodziny zachowań ryzykownych, problemy

z kierowaniem życiem rodzinnym, konflikty rodzinne, prezentowanie przez rodziców zachowań

dysfunkcjonalnych, społeczna izolacja rodziny, wysoki stres rodzinny, niewystarczająca lub

niekonsekwentna dyscyplina wychowawcza,

– czynniki chroniące: silne więzi rodzinne, zdrowe przekonania i jasne standardy zachowań,

wysokie oczekiwania rodziców, poczucie zaufania w rodzinie, pozytywna dynamika życia

rodzinnego, kontrola rodzicielska, zaangażowanie rodziców w życie dziecka.

W przypadku zmiennych związanych ze szkołą zidentyfikowano następujące:

– czynniki ryzyka: wczesne i powtarzające się zachowania antyspołeczne, wczesne niepowodzenia

w nauce, niskie zaangażowanie w życie szkoły, brak więzi ze szkołą, niska sprawność dydaktyczna

nauczycieli, słabe umiejętności wychowawcze nauczycieli, wysoki poziom lęku i agresji w szkole,

skłonność do ustawicznego kierowania uczniów do specjalistów poza szkołą,

– czynniki chroniące: okazje do angażowania się w działania prospołeczne, dostarczanie nagród za

działania prospołeczne, zdrowe przekonania i jasne standardy zachowań, troska i wsparcie ze strony

nauczycieli i pracowników obsługi, pozytywny klimat szkoły, więzi z nauczycielami, promowanie

osiągnięć szkolnych.

W przypadku zmiennych związanych z lokalną społecznością zidentyfikowano następujące:

– czynniki ryzyka: dostępność środków odurzających, normy i prawo sprzyjające odurzaniu się,

skrajne deprywacje ekonomiczne i społeczne, gwałtowne zmiany środowiskowe, niskie

zaangażowanie w życie sąsiedzkie, dezorganizacja lokalnej społeczności, postawy społeczne

akceptujące zachowania dysfunkcjonalne,

– czynniki chroniące: okazje do działania na rzecz lokalnej społeczności, niska dostępność środków

odurzających, normy kulturowe sprzyjające stawianiu wysokich oczekiwań od młodzieży, system

wsparcia w lokalnej społeczności, kontrola sąsiedzka, wysoka świadomość i zaangażowanie

społeczne.

W przypadku zmiennych związanych z szerokim społeczeństwem zidentyfikowano następujące:

– czynniki ryzyka: zubożenie społeczeństwa, bezrobocie i trudności z uzyskaniem zatrudnienia,

dyskryminacja, niekorzystne wpływy medialne,

– czynniki chroniące: świadomość pracowników mediów co do ich wpływu na korzystających

z mediów, niska dostępność środków odurzających, brak tolerancji dla łamania prawa,

dezakceptacja dla łamania norm społecznych (Gaś Z.B., 2004, s. 23–25).

Zaobserwowano, że efekty oddziaływania czynników ryzyka kumulują się, zatemprawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im więcej jest

czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe i im dłużej trwa ich działanie. Każdy z powyższych

czynników ryzyka jest swoistym wyzwaniem dla wszechstronnego rozwoju młodego człowieka, tak

jak każdy z czynników chroniących sprzyja osiąganiu dojrzałości fizycznej, psychicznej, społecznej

i duchowej. Rola wymienionych czynników zależy od wieku życia nastolatka, fazy rozwojowej,

uwarunkowań sytuacyjnych i środowiskowych itd. Wszystko to sprawia, iż niezwykle ważne dla

programowania skutecznej profilaktyki w szkole jest znajomość tego, jakie czynniki ryzyka i jakie

czynniki chroniące występują w środowisku szkolnym. Celem interwencji profilaktycznych

powinno być eliminowanie lub redukowanie czynników ryzyka, jednocześnie wzmacniając

działanie czynników chroniących (Świątkiewicz G., 2002).