Bierne prawo legacji - prawo przyjmowania przedstawicieli jednego państwa przez drugie państwo.
Cesja terytorialna - jest najważniejszym sposobem pochodnego nabycia terytorium. Polega ona na odstąpieniu przez jedno państwo części swojego terytorium drugiemu państwu. Podstawą cesji jest międzynarodowa umowa, w której jedno państwo zrzeka się swoich praw do określonego obszaru na rzecz innego państwa. Najczęściej do cesji dochodzi w traktatach pokojowych, czyli umowach kończących stan wojny.
Cieśnina morska - naturalne wąskie połączenie dwóch rozleglejszych obszarów morskich.
Consensus - szczególny tryb podejmowania uchwał - bez głosowania - w drodze konsultacji.
Czyn zakazany przez prawo międzynarodowe - każde postępowanie niezgodne z prawem międzynarodowym, a więc każdy przypadek naruszenia tego prawa niezależnie od tego, czy doszło do niego wskutek aktywnego czy biernego zachowania państwa.
Czynne prawo legacji - prawo wysłanie przez jedno państwo swoich przedstawicieli na terytorium drugiego państwa.
Delimitacja jest to ustalenie szczegółowego przebiegu linii granicznej wraz z naniesieniem na mapę; jeden z etapów wytyczania granic państwowych.
Demarkacja jest to szczegółowe wytyczenie granicy państwowej bezpośrednio w terenie, wraz z ustaleniem znaków granicznych.
Granica jest to powierzchnia prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, a więc terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności.
Inwazja - wtargnięcie sił zbrojnych na obszar drugiego państwa, bez ustanawiania na nim jakiejkolwiek władzy lub organizacji.
Jeńcy wojenni - członkowie sił zbrojnych państwa wojującego, którzy znaleźli się we władzy nieprzyjaciela.
Kapitulacja - jeden ze sposobów zakończenia działań wojennych zawierający w sobie element całkowitego zaprzestania działań wojennych z elementem jednoczesnego poddania się nieprzyjacielowi.
Konflikt zbrojny - wszelkie przejawy walki zbrojnej miedzy państwami, nawet jeśli wojna nie została formalnie wypowiedziana.
Korpusy ochotnicze - część sił zbrojnych danego państwa. Korpusy są zaliczane do sił zbrojnych, jeśli spełniają następujące warunki: mają odpowiedzialnego dowódcę, maja stały i rozpoznawalny znak odróżniający, jawnie noszą broń oraz przestrzegają praw i zwyczajów wojennych.
Misje dyplomatyczne - organy zewnętrzne państwa wysyłającego działające na terytorium państwa przyjmującego.
Morska strefa przyległa jest to część morza przyległa do morza terytorialnego, w której państwo nadbrzeżne posiada ściśle określone uprawnienia, związane z prawem celnym, skarbowym i imigracyjnym.
Morskie wody wewnętrzne jest to część terytorium państwa nadbrzeżnego, nad którym państwo to sprawuje pełną władzę suwerenną. Wody wewnętrzne stanowią obszar położony między lądem a morzem terytorialnym. W ich skład wchodzą zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody portów.
Morze pełne są to obszary morskie, które nie podlegają władzy żadnego państwa i z których mogą korzystać wszyscy na zasadzie pełnej równości.
Morze terytorialne jest to pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, położonych między morzem pełnym lub strefą ekonomiczną z jednej strony, a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi z drugiej strony. Morze terytorialne rozciąga się zwyczajowo na szerokość 12 mil.
Niesuwerenne organizacje terytorialne są to organizacje, które nie stanowią części terytorium żadnego państwa, ale i też same nie są państwami, gdyż ich władze nie dysponują suwerennością. Współcześnie można tu wskazać np. Monako czy Andorrę.
Obszar wojny - są to terytoria, na których siły zbrojne stron wojujących mogą prowadzić działania wojenne. Zalicza się tu terytoria państw wojujących (lądowe, morskie, powietrzne) oraz obszary morza pełnego.
Okupacja (zawłaszczenie ziemi niczyjej) jest to pierwotny sposób nabycia terytorium przez państwo. Miała znaczenie w okresie ekspansji kolonialnej w XV - XIX wieku. Polegała ona na dokonaniu efektywnej, rzeczywistej aneksji danego terenu i traktowaniu go jako części swego terytorium. Obecnie ten sposób nabycia terytorium stracił na znaczeniu.
Okupacja wojenna - jest ona przejściowym zajęciem przez siły zbrojne państwa wojującego części lub całości terytorium nieprzyjaciela i ustanowieniem tam faktycznej władzy.
Organizacje o kompetencjach ogólnych - nie mające dokładnie sprecyzowanego zakresu działania np.: ONZ.
Organizacje o charakterze koordynacyjnym - koordynują i uzgadniają działalność swoich członków w zakresie realizacji celów określonych w statucie organizacji.
Organizacje o charakterze ponadpaństwowym - posiadające uprawnienia do narzucenia państwom członkowskim decyzji akceptowanych większością głosów, nawet wbrew ich woli.
Organizacje powszechne (uniwersalne) - otwarte dla wszystkich państw.
Organizacje pozarządowe - organizacje działające w poszczególnych państwach, które łączą wspólne interesy i zainteresowania określonych grup osób, które połączyły się na arenie międzynarodowej w jedną organizację.
Organizacje regionalne (partykularne) - skierowane do skupienia państw określonego rodzaju np.: pod względem położenia geograficznego.
Organizacje rządowe - organizacje tworzone przez państwa i działające na podstawie umów międzynarodowych.
Organizacje specjalne (funkcjonalne) - ich działalność sprowadza się do określonej dziedziny np.: gospodarki, kultury itp.
Organy główne - organy powołane w statucie organizacji.
Organy pomocnicze - organy powołane albo w statucie albo w miarę potrzeby przez organy główne; są podporządkowane organom głównym.
Organy wewnętrzne - organy mające swoje siedziby na terytorium danego państwa.
Organy zewnętrzne - organy mające swoje siedziby poza granicami własnego państwa.
Państwo stanowi suwerenną organizację, zajmującą określone terytorium. Jest to podmiot, który musi posiadać trzy cechy: stałą ludność, określone terytorium, władzę suwerenną (rząd).
Państwa jednolite są to państwa, które występują w stosunkach międzynarodowych jako pojedyncze podmioty. Są to państwa reprezentowane przez jeden rząd, który nabywa prawa i zaciąga zobowiązania w imieniu całego państwa.
Państwa złożone to państwa podzielone na "części składowe", np. w postaci związków czy kantonów, jeśli mają one uprawnienie do samodzielnego występowania w obrocie międzynarodowym.
Państwa śródlądowe są to państwa pozbawione dostępu do morza.
Państwa archipelagowe to państwa, których całe terytorium składa się z archipelagów i wysp.
Państwa trwale neutralne są to państwa, które nie mogą podejmować żadnych działań mogących wciągnąć je w działania wojenne. Status neutralności opiera się z jednej strony na dobrowolnym przyjęciu go przez zainteresowane państwo, a z drugiej na uznaniu tego statusu przez inne państwa.
Piractwo jest to każdy bezprawny atak gwałtu, zatrzymani statku, lub jakikolwiek akt grabieży, popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i skierowany: a) na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi lub samolotowi albo osobom lub ich mieniu znajdującym się na takim statku lub samolocie, b) przeciwko statkowi, samolotowi, osobom lub mieniu w miejscu nie podlegającym władzy żadnego państwa.
Plebiscyt jest to sposób na powiększenie części terytorium wskutek głosowania ludności. Dzięki plebiscytowi ludność może wyrazić swój pogląd co do przynależności do określonego państwa, a wiec, czy dany obszar, na którym ta ludność zamieszkuje, ma być przyłączony do jednego czy drugiego państwa.
Pomieszczenia misji - budynki lub części budynków i tereny przyległe do nich (np.: ogród czy parking) użytkowane dla celów misji, łącznie z rezydencją szefa misji.
Powstanie masowe - ludność terytorium państwa niezajętego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela spontanicznie chwyta za broń, aby walczyć z wkraczającymi wojskami. Powstanie masowe może być uznane za część sił zbrojnych państwa wojującego jeśli spełnia warunek; jawnego noszenia broni oraz przestrzegania praw i zwyczajów wojennych.
Prawo lotnicze jest to zespół norm dotyczących przestrzeni powietrznej i jej wykorzystywania dla lotnictwa.
Prawo morza jest to dział prawa międzynarodowego dotyczący obszarów morskich, żeglugi oraz innych sposobów korzystania z morza.
Prawo nieszkodliwego przepływu - w prawie morza prawo przepływu obcego statku przez morze terytorialne państwa nadbrzeżnego; przepływ nie może zagrażać pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwu tego państwa.
Prawo pościgu jest to prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania statku poza granicami jego morza terytorialnego lub strefy przybrzeżnej, schwytania go na morzu pełnym, sprowadzenia do portu i ukarania. Prawo pościgu może być wykonywane wówczas, gdy obcy statek albo znajdujące się na jego pokładzie osoby popełniły czyn niezgodny z prawem państwa nadbrzeżnego.
Prawo wojenne - zespół norm regulujących walkę zbrojną państw i innych podmiotów prawa międzynarodowego.
Przyrost jest to sposób pierwotnego nabycia terytorium przez państwo w wyniku działania sił przyrody lub działalności człowieka.
Przywileje i immunitety dyplomatyczne - szczególne uprawnienia przyznawane konkretnym osobom lub grupom ludzi.
Restytucja jest to forma realizacji odpowiedzialności międzynarodowej państwa poprzez przywrócenie stanu sprzed naruszenia prawa.
Reparacja jest to forma wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez państwo; zazwyczaj ma ona postać odszkodowania pieniężnego.
Rozejm - oznacza zawieszenie wszystkich operacji wojennych. Rozejm ma na celu rozpoczęcie przygotowań do rozmów nad przyszłym traktatem pokojowym.
Siły zbrojne - stanowią je osoby prowadzące działania wojenne. Członkowie sił zbrojnych muszą przestrzegać praw i zwyczajów wojennych. W ich skład mogą wchodzić: armia regularna, siły porządkowe, korpusy ochotnicze oraz powstanie masowe.
Statek powietrzny to w prawie lotniczym urządzenie przeznaczone do przewożenia osób lub rzeczy w przestrzeni powietrznej, zdolne do unoszenia się w tej przestrzeni na skutek oddziaływania powietrza.
Strefa ekonomiczna jest to obszar rozciągający się poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa dla celu poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, wód morskich jak również dna morskiego i jego podziemia.
Strefa wyłącznego rybołówstwa jest to obszar, na którym państwo nadbrzeżne ma odnośnie rybołówstwa takie same uprawnienia, jak na morzu terytorialnym., tj. może zastrzec wyłączność rybołówstwa dla własnych obywateli.
Szelf kontynentalny jest to dno morskie i podziemie obszarów podmorskich przyległych do wybrzeża poza morzem terytorialnym, aż do głębokości 200 metrów, albo poza tę granicę, aż do punktu, który pozwala na eksploatację zasobów naturalnych.
Szpieg - osoba, która potajemnie lub pod fałszywymi pozorami zbiera wiadomości w obrębie działań wojennych państw walczących z zamiarem przekazania ich innemu państwu. Szpieg nie jest chroniony przez prawo międzynarodowe, jednakże nawet jeśli zostanie schwytany na gorącym uczynku nie może być ukarany bez sądu.
Teatr wojny - jest to część obszaru wojny, na której faktycznie są prowadzone działania wojenne.
Terytorium państwa jest to przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna określonego państwa. Jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną. Nad takim obszarem państwo sprawuje zwierzchnictwo terytorialne.
Traktat pokoju - traktat kończący stan wojny; z reguły zawiera on postanowienia dotyczące spraw związanych z likwidacją skutków wojny, ograniczeniem potencjału wojennego, określeniem nowych granic terytorialnych itp.
Ultimatum - oświadczenie jednego państwa skierowane do drugiego, w którym żąda ono spełnienia ściśle określonych warunków w oznaczonym czasie pod groźbą wojny.
Wody archipelagowe są to wody wewnętrzne państwa archipelagowego, leżące wewnątrz prostych linii podstawowych łączących najbardziej wysunięte w morze punkty zewnętrzne wysp archipelagu.
Wojna - zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do stosunków wojennych, czyli rozpoczęcie walki zbrojnej i wrogich aktów skierowanych przez państwa wzajemnie przeciwko sobie. Ze względu na miejsce rozgrywania konfliktu wyróżnić można wojnę lądową, morską i powietrzną.
Zwiadowca - osoba, która w wojskowym mundurze przedostaje się w sferę działań nieprzyjacielskich, po to, by zebrać informacje dla własnej armii.
Zwierzchnictwo terytorialne oznacza najwyższą władzę, pełną i wyłączną, sprawowaną przez państwo nad danym obszarem oraz zamieszkującą go ludnością.


Państwo stanowi suwerenną organizację, zajmującą określone terytorium. Jest to podmiot, który musi posiadać trzy cechy:
- stałą ludność,
- określone terytorium,
- władzę suwerenną (rząd).

Suwerenność państwa oznacza, że jest ono niezależne od jakiejkolwiek innej władzy zewnętrznej. Państwo, w którym funkcjonuje stały rząd, samo reguluje swoje stosunki wewnętrzne, sprawując pełnię władzy nad swoim terytorium oraz nad zamieszkującą je ludnością. W sprawach międzynarodowych warunkiem współdziałania państw jest ich indywidualna zgoda - rozwiązywanie kwestii dotyczących danego państwa nie może mieć miejsca bez jego uczestnictwa.

Mimo, że państwa nie mają nad sobą żadnego "światowego rządu" i w świetle prawa międzynarodowego są w pełni niezależne, to jednak istnieją sytuacje, kiedy są one od siebie uzależnione gospodarczo lub politycznie.

Sposoby powstania i upadku państwa
Powstanie państwa, jako pewien proces historyczny, może być zapoczątkowany przez następujące zdarzenia:
- oderwanie się części terytorium jednego państwa i powstanie nowego podmiotu prawa międzynarodowego. Przykładem może być powstanie Indii i Pakistanu w 1947 roku na podstawie tzw. planu Mountbattena.
- rozpadnięcie się dotychczasowego państwa na kilka nowych państw; przykład: powstanie Austrii, Węgier i Czechosłowacji po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej w 1918 roku, lub powstanie Czech i Słowacji po rozpadzie Czechosłowacji,
- połączenie się kilku państw i utworzenie nowego państwa; przykład: powstanie Tanzanii w 1964 roku w wyniku połączenia Tanganiki i Zanzibaru, lub powstanie RFN w wyniku połączenia obu państw niemieckich.
- utworzenie nowego państwa na terytorium nie podlegającym suwerenności żadnego państwa; przykład: uzyskanie niepodległości przez terytoria powiernicze - Kamerun, Togo, Somalię.

Wskazane przypadki powstania państwa mogą być jednocześnie rozumiane jako sposoby ustania bytu państwa - np. powstanie kilku nowych państw na terytorium państwa dotychczasowego oznacza, że to dotychczasowe państwo przestało istnieć.

Rodzaje państw
1. Ze względu na strukturę wewnętrzną można wyróżnić państwa: jednolite i złożone.
2. Ze względu na położenie geograficzne: państwa śródlądowe i państwa o niekorzystnym położeniu.
3. Ze względu na uczestnictwo w konfliktach zbrojnych: państwa neutralne.

Państwa jednolite są to państwa, które występują w stosunkach międzynarodowych jako pojedyncze podmioty. Są to państwa reprezentowane przez jeden rząd, który nabywa prawa i zaciąga zobowiązania w imieniu całego państwa. Nie ma przy tym znaczenia wewnętrzna struktura danego państwa, jeśli tylko jest ono reprezentowane przez jeden, centralny rząd. Takim państwem są np. Stany Zjednoczone, mimo, iż są one podzielone na poszczególne stany.

Państwa złożone to państwa podzielone na "części składowe", np. w postaci związków czy kantonów, jeśli mają one uprawnienie do samodzielnego występowania w obrocie międzynarodowym. Przykładem może być Szwajcaria, której kantony są wyjątkowo uprawnione do zawierania umów z sąsiednimi państwami w sprawach gospodarczych, stosunków sąsiedzkich i policji, pod warunkiem, że nie zawierają one żadnych postanowień przynoszących szkodę całej federacji.

Państwa śródlądowe
Są to państwa pozbawione dostępu do morza. Współcześnie w dziedzinie prawa międzynarodowego nie różnią się one od państw morskich, gdyż także mają prawo do korzystania z wolności mórz. Mogą także nadawać statkom swoją banderę.

Państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym to państwa, które mają wprawdzie dostęp do morza, ale z ograniczonym dostępem do bogactw naturalnych. Do takich państw należy również Polska.

Państwa archipelagowe to państwa, których całe terytorium składa się z archipelagów i wysp. Przykładem mogą być: Indonezja, Filipiny, Fidżi.

Państwa trwale neutralne
Są to państwa, które nie mogą podejmować żadnych działań mogących wcignąć je w działania wojenne. Status neutralności opiera się z jednej strony na dobrowolnym przyjęciu go przez zainteresowane państwo, a z drugiej na uznaniu tego statusu przez inne państwa. Państwo trwale neutralne ma następujące obowiązki:
- nie może brać udziału w konfliktach zbrojnych między innymi państwami,
- nie może zaciągać żadnych zobowiązań mogących uwikłać je w wojnę,
- musi powstrzymywać się od udziału w blokach politycznych.

Państwo neutralne ma jednak prawo do obrony swojego terytorium.

Obecnie status państwa trwale neutralnego mają Szwajcaria i Austria.
Oprócz państw w obrocie międzynarodowym uczestniczą także organizacje międzynarodowe, organizacje terytorialne, narody.

Organizacje międzynarodowe
Wśród organizacji międzynarodowych istnieją takie, których członkami są państwa. Organizacje te mają pewne uprawnienia i obowiązki w płaszczyźnie prawno-międzynarodowej. Do najważniejszych uprawnień zaliczyć można prawo zawierania umów międzynarodowych z państwami i innymi organizacjami międzynarodowymi. W swej działalności organizacje korzystają z przywilejów i immunitetów. Obejmują one zazwyczaj nietykalność siedziby organizacji, immunitet sądowy i egzekucyjny jej majątku, zwolnienia podatkowe itp. Niektóre organizacje korzystają z tzw. biernego prawa legacji, co oznacza, że państwa ustanawiać mogą przy nich swoje stałe przedstawicielstwa. Zobacz także: Podserwis społeczny: Temat: Państwo, Podtemat: struktury międzynarodowe.

Niesuwerenne organizacje terytorialne
Są to organizacje, które nie stanowią części terytorium żadnego państwa, ale i też same nie są państwami, gdyż ich władze nie dysponują suwerennością. Współcześnie można tu wskazać np. Monako czy Andorrę. Monako jest powiązane unią celną z Francją; Francja ma też prawo do zatwierdzania umów międzynarodowych zawieranych przez Monako.

Narody
Zasadniczymi podmiotami prawa międzynarodowego są państwa, jednak w prawie międzynarodowym przyjęto, że podmiotowość prawną mogą mieć także narody walczące o niepodległość. Za taki uznawani byli np. Polacy walczący o niepodległość w czasie I wojny światowej.

Powstańcy lub strona wojująca
Uznanie za powstańców ma miejsce wtedy, gdy ze względów politycznych dane państwo nie chce uznać danej grupy walczącej za stronę wojującą. W przypadku uznania za powstańców państwo stwierdza, że grupa walcząca sprawuje faktyczną władzę na danym obszarze i że jest gotowe nawiązać z taką grupą stosunki o ograniczonym zakresie, ze względu na konieczność obrony swoich interesów.

Uznanie za stronę wojującą następuje zwykle wtedy, gdy zostały spełnione następujące warunki:
- grupa powstańcza jest zorganizowana, a więc ma swoje władze,
- sprawuje ona kontrolę nad danym terytorium,
- przestrzega praw i zwyczajów wojennych.

Uznanie za stronę wojującą powoduje, że grupa, która prowadzi walkę zbrojną musi być traktowana jako podmiot międzynarodowych praw i obowiązków.

Terytorium państwa stanowi przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna określonego państwa. Jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną. Nad takim obszarem państwo sprawuje zwierzchnictwo terytorialne. Oznacza ono najwyższą władzę, pełną i wyłączną, nad danym obszarem oraz zamieszkującą go ludnością. Zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy, którzy znajdą się na terytorium państwa oraz wszystkie rzeczy (przedmioty) podlegają władzy i prawu danego państwa. Każde jednak państwo na własnym terytorium może wykonywać takie czynności i podejmować takie działania, które nie są zabronione przez prawo międzynarodowe. Jest to wyrazem zasady, iż żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa. Nabycie terytorium Nabycie terytorium może mieć charakter: - pierwotny, kiedy państwo zawłaszcza terytorium, które do tej pory nie pozostawało pod władzą innego państwa, - pochodny, jeśli nabyty obszar należał wcześniej do innego państwa. Nabycie pierwotne może polegać na: - zawłaszczeniu ziemi niczyjej (okupacji), - przyroście. Okupacja w znaczeniu zawłaszczenia ziemi niczyjej miała znaczenie w okresie ekspansji kolonialnej w XV - XIX wieku. Polegała ona na dokonaniu efektywnej, rzeczywistej aneksji danego terenu i traktowaniu go jako części swego terytorium. Obecnie ten sposób nabycia terytorium stracił na znaczeniu. Przyrost jest to wynik powiększenia terytorium na skutek działania sił przyrody lub działalności człowieka. Może bowiem do niego dojść w wyniku zjawisk zachodzących na morskim wybrzeżu, morzu terytorialnym lub rzekach granicznych. Terytorium państwa może także ulec powiększeniu poprzez budowę portów na morzu, falochronów czy przez osuszenie części obszaru marskiego. Nabycie pochodne może polegać na: - cesji terytorialnej, - plebiscycie. Cesja terytorialna jest najważniejszym sposobem nabycia pochodnego. Polega ona na odstąpieniu przez jedno państwo części swojego terytorium drugiemu państwu. Podstawą cesji jest międzynarodowa umowa, w której jedno państwo zrzeka się swoich praw do określonego obszaru na rzecz innego państwa. Najczęściej do cesji dochodzi w traktatach pokojowych, czyli umowach kończących stan wojny. Istnieją różne rodzaje cesji, np. cesja wzajemna, polegająca na jednoczesnej wymianie terytoriów między dwoma państwami, lub cesja odpłatna, kiedy w zamian za przekazanie części terytorium państwo otrzymuje zapłatę. Przykładem cesji pierwszego rodzaju jest scedowanie przez ZSRR na Polskę części obszaru w rejonie Drohobycza w zamian za część terytorium Polski w rejonie województwa lubelskiego (umowa z 15.02.1951r.). Natomiast cesja odpłatna miała miejsce np. w przypadku sprzedaży Luizjany Stanom Zjednoczonym przez Francję. Plebiscyt jest to sposób na powiększenie części terytorium wskutek głosowania ludności. Dzięki plebiscytowi ludność może wyrazić swój pogląd co do przynależności do określonego państwa, a wiec, czy dany obszar, na którym ta ludność zamieszkuje, ma być przyłączony do jednego czy drugiego państwa. Jako przykład można wskazać plebiscyt w Polsce na Górnym Śląsku w 1921r. Granice Granica jest to powierzchnia prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, a więc terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności. Granica wyznacza zatem boczne krańce terytorium państwowego, ale nie obejmuje jego krańców górnych, tj. granic miedzy przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną. Granice mogą wynikać z naturalnego ukształtowania terenów zajmowanych przez dwa państwa, które są rozdzielone np. rzeką, górami, morzem itp. Granice mogą być także wytyczane w sposób sztuczny, tzn. bez uwzględnienia rzeźby terenu. Granice są na ogół ustanawiane w drodze umowy międzynarodowej, a proces ich ustanawiania można podzielić na trzy etapy: - ogólne określenie i opis granicy oraz wyznaczenie jej linii przebiegu na mapie o dużej skali, - delimitacja, czyli ustalenie szczegółowego przebiegu linii granicznej wraz z naniesieniem na mapę, - demarkacja, czyli szczegółowe wytyczenie granicy już bezpośrednio w terenie; na tym etapie przebieg linii granicznej zaznacza się specjalnymi znakami granicznymi. na lądzie maja one z reguły postać betonowych, numerowanych słupków. W przypadku granicy na rzekach nieżeglownych linia graniczna biegnie środkiem rzeki, zwanym medianą. Natomiast w przypadku rzek żeglownych, czyli nadających się do żeglugi granica przebiega linią najgłębszego koryta, czyli talwegiem.

Państwa, podobnie jak inne podmioty prawa, ponoszą odpowiedzialność międzynarodową za popełnienie czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe. Czynem taki jest każde postępowanie niezgodne z prawem międzynarodowym, a więc każdy przypadek naruszenia tego prawa niezależnie od tego, czy doszło do niego wskutek aktywnego czy biernego zachowania państwa. Do powstania odpowiedzialności międzynarodowej niezbędne jest więc łączne wystąpienie dwóch elementów:
- naruszenie przez państwo zobowiązania międzynarodowego, czyli bezprawne dopuszczenie się czynu sprzecznego z prawem międzynarodowym,
- możliwość przypisania tego naruszenia konkretnemu państwu.

Państwo, które dopuściło się czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe, ma obowiązek naprawienia szkody w taki sposób, by usunąć skutki naruszenia i przywrócić w miarę możności stan poprzedni.

Odpowiedzialność państw w prawie międzynarodowym opiera się na zwyczaju, choć niektóre zagadnienia związane np. z odpowiedzialnością za szkody atomowe i kosmiczne zostały uregulowane w umowach międzynarodowych.

Państwo może wyrządzić szkodę innemu państwu, organizacji międzynarodowej czy jednostce - obywatelowi innego państwa (szkoda wyrządzona własnemu obywatelowi jest regulowana przez wewnętrzne prawo każdego państwa). Państwo ponosi odpowiedzialność za swoje własne postępowanie, co w praktyce oznacza odpowiedzialność za czyny organów państwowych, ponieważ państwo nie może działać inaczej, jak tylko za pomocą swoich organów. Odpowiedzialność państwa jest związana z działalnością wszystkich organów: naczelnych i podporządkowanych, centralnych i terenowych, prawodawczych, wykonawczych i sądowych.

Jeśli dojdzie do konkretnego przypadku popełnienia czynu zakazanego, rodzi się konieczność ustalenia odpowiedzialności państwa. Może być ona realizowana w wyniku dwustronnych ustaleń na drodze dyplomatycznej, przy zastosowaniu arbitrażu międzynarodowego lub nawet w drodze sankcji. Realizacja odpowiedzialności może nastąpić w formie:
- restytucji, czyli przywrócenia stanu sprzed naruszenia prawa,
- reparacji, czyli wynagrodzenia szkody; zazwyczaj ma ona postać odszkodowania pieniężnego,
- zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową; w praktyce polega to na wyrażaniu ubolewania, przeproszenia, zapewnienia, ze w przyszłości dane naruszenie się nie powtórzy itp.

Odpowiedzialność międzynarodową mogą także ponosić jednostki, czego przykładem są procesy zbrodniarzy hitlerowskich po II wojnie światowej.

PRAWO MORZA
Jest to dział prawa międzynarodowego dotyczący obszarów morskich, żeglugi oraz innych sposobów korzystania z morza.

Obszary morskie są dzielone na następujące strefy w kierunku od lądu do morza pełnego:
- morskie wody wewnętrzne,
- wody archipelagowe,
- morze terytorialne,
- strefa przyległa,
- strefa wyłącznego rybołówstwa,
- szelf kontynentalny,
- morze pełne.

Morskie wody wewnętrzne
Wody te stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego, nad którym państwo to sprawuje pełną władzę suwerenną. Wody wewnętrzne stanowią obszar położony między lądem a morzem terytorialnym. W ich skład wchodzą zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody portów.

Zatoki stanowią wody poddane suwerenności państwa nadbrzeżnego tylko wówczas, gdy odległość między brzegami zatoki nie przekracza 24 mil morskich. W zatokach większych tylko ich część ograniczona taką 24 - milową strefą jest uznawana za wody wewnętrzne. Wynika to z konwencji prawa morza z 1982r. stanowiącej, iż jeśli odległość między punktami, które wytyczają naturalne wejście do zatoki przy najdalszym odpływie przekracza 24 mile, to wytycza się linię prostą długości 24 mil poprzez zatokę w taki sposób, by zamknąć nią największą powierzchnie wód, jaką da się zamknąć linią o takiej długości. Tak więc wody zamknięte tą linią, patrząc od strony lądu, będą stanowiły wody wewnętrzne.

Zatoki i wody historyczne są to takie obszary, nad którymi dane państwo wykonuje od dawna swoją władzę tak jak na wodach wewnętrznych i jest to zwyczaj uznany przez inne państwa. Nie ma przy tym znaczenia szerokość takiej zatoki. Taką zatoką jest np. Zatoka Piotra Wielkiego, nad którą leży Władywostok.

Porty morskie są to obszary, położone zazwyczaj na styku morza i lądu, wyposażone w urządzenia umożliwiające statkom postój oraz załadunek pasażerów i towarów. Istnieje podział na porty otwarte (handlowe), dostępne dla wszystkich statków oraz porty zamknięte, przeznaczone dla własnych statków danego państwa lub jego okrętów wojennych. Uważa się jednak, że państwo nie może zakazać wejścia do portu zamkniętego statkowi, który wskutek awarii lub sztormu znalazł się w niebezpieczeństwie.

Statki handlowe mogą zawijać do obcych portów otwartych bez specjalnych zezwoleń. Z chwilą wpłynięcia do obcego portu statek podlega władzy państwa, do którego należy port.

Natomiast okręty wojenne z reguły nie mogą zawijać do obcych portów bez zezwolenia państwa nadbrzeżnego. Jeśli jednak takie zezwolenie uzyskają, to w obcym porcie korzystają z pełnego immunitetu, co oznacza, że nie podlegają jurysdykcji państwa portu.

Wody archipelagowe
Prawo do ustanawiania takich wód mają państwa, które w całości składają się z archipelagów i pojedynczych wysp. Konwencja prawa morza z 1982r. uprawnia państwa archipelagowe do wytyczenia prostych linii podstawowych łączących najbardziej wysunięte w morze punkty zewnętrzne wysp. Wody leżące wewnątrz tych linii stanowią wody wewnętrzne państwa archipelagowego. Pozostałe państwa mają jednak prawo korzystania z przejścia archipelagowym szlakiem morskim.

Morze terytorialne
Jest to pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, położonych między morzem pełnym lub strefą ekonomiczną z jednej strony, a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi z drugiej strony. Morze terytorialne rozciąga się zwyczajowo na szerokość 12 mil.

Państwo nadbrzeżne sprawuje na morzu terytorialnym pełną władzę suwerenną, a inne państwa mogą korzystać w tej strefie z prawa nieszkodliwego przepływu. Oznacza to, że obce statki mogą przepływać przez morze terytorialne, ale musi to być przepływ nieszkodliwy, a więc nie zagrażający pokojowi, porządkowi czy bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego.

Morska strefa przyległa
Strefa przyległa rozciąga się poza obszarem morza terytorialnego. Nie stanowi ona terytorium państwa nadbrzeżnego, lecz część morza przyległą do morza terytorialnego, w której państwo to posiada ściśle określone uprawnienia. Zazwyczaj rozciąga się ona na szerokość 24 mil. W strefie przyległej państwo może sprawować kontrolę konieczną dla zapobiegania naruszenia jego przepisów celnych, sanitarnych czy imigracyjnych oraz karania naruszenia tych przepisów popełnionych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym.

Strefa wyłącznego rybołówstwa
Jest to obszar, na którym państwo nadbrzeżne ma odnośnie rybołówstwa takie same uprawnienia, jak na morzu terytorialnym., tj. może zastrzec wyłączność rybołówstwa dla własnych obywateli. Dopuszczenie obcych rybaków na takie wody uzależnione jest od specjalnych zezwoleń (licencji), które mogą być odpłatne lub nieodpłatne.
Szelf kontynentalny
Są to płytkie obszary dna morskiego, zazwyczaj do głębokości 200 m, i jego podziemia, leżące poza granicami morza terytorialnego. Prawna regulację praw do szelfu określa konwencja genewska o szelfie kontynentalnym z 1952r. Każde państwo, które ma dostęp do szelfu sprawuje nad nim suwerenną władzę w celu poszukiwania i eksploatacji jego zasobów naturalnych. Granica szelfu jest z jednej strony określona przez głębokość dna morskiego (200 m) a z drugiej - przez możliwość eksploatacji zasobów naturalnych szelfu.

Prawa państwa szelfowego do jego zasobów mają charakter wyłączny, co oznacza, że nawet jeśli państwo to samo ich nie eksploatuje, to i tak nikt inny nie może podejmować eksploatacji bez wyraźnej zgody tego państwa.

Strefa ekonomiczna
Jest to obszar rozciągający się poza morzem terytorialnym, na którym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa dla celu poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, wód morskich jak również dna morskiego i jego podziemia. Strefa ekonomiczna nie stanowi części terytorium państwa, lecz obszar szczególnego rodzaju. Państwo nadbrzeżne ma w stosunku do takiej strefy przede wszystkim uprawnienia gospodarcze. W przypadku zasobów mineralnych, to państwo nadbrzeżne ma takie same uprawnienia, jak do zasobów szelfu kontynentalnego. Natomiast w odniesieniu do zasobów odnawialnych, czyli żywych, państwa nadbrzeżne powinny stosować zasadę ich optymalnego wykorzystania. Jeśli więc państwo mające strefę ekonomiczną nie może w całości zagospodarować odłowu ryb, to powinno dopuścić rybaków obcych państw do nadwyżki połowowej. Uzasadnieniem takiego rozwiązania jest okoliczność, że zasoby żywe są odnawialne.

Morze pełne
Są to obszary, które nie podlegają władzy żadnego państwa i z których mogą korzystać wszyscy na zasadzie pełnej równości. W prawie międzynarodowym wykształciła się zasada wolności mórz, która przejawia się m.in. w:
- wolności żeglugi
- wolności przelotu,
- wolności układania kabli podmorskich i rurociągów,
- wolności budowania wysp i innych instalacji,
- wolności rybołówstwa,
- wolności badań naukowych.

Wolność żeglugi polega na możliwości swobodnego przepływu przez morze pełne. Statki znajdujące się na tym obszarze podlegają tylko jurysdykcji państwa bandery, a kontrole nad nimi mogą sprawować tylko okręty wojenne i statki strażnicze tego państwa. Od tej zasady istnieją dwa wyjątki w postaci prawa powszechnej represji piractwa i prawa pościgu.

Piractwo, zwane rozbójnictwem morskim, jest uważane za zbrodnię prawa narodów. Każde państwo może więc zatrzymać statek piracki, schwytać piratów i ukarać ich według swego prawa lub wydać władzy ojczystej.

Prawo pościgu jest to prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania statku poza granicami jego morza terytorialnego lub strefy przybrzeżnej, schwytania go na morzu pełnym, sprowadzenia do portu i ukarania. Prawo pościgu może być wykonywane wówczas, gdy obcy statek albo znajdujące się na jego pokładzie osoby popełniły czyn niezgodny z prawem państwa nadbrzeżnego. Pościg musi być gorący i nieprzerwany. Oznacza to, że pościg musi być rozpoczęty w chwili, gdy obcy statek lub jedna z jego łodzi znajduje się na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym albo w strefie przybrzeżnej państwa nadbrzeżnego. Rozpoczęcie pościgu następuje przez sygnał optyczny lub dźwiękowy wzywający do zatrzymania. Jeśli obcy statek nie zastosuje się do tego - można go ścigać. Pościg musi również spełniać warunek ciągłości, a więc nie może być przerwany. Prawo pościgu przysługuje tylko okrętom wojennym i samolotom wojskowym albo innym upoważnionym do tego jednostkom.

Wolność eksploatacji bogactw morskich
Z zasady tej wynika, iż statki i obywatele każdego państwa mogą korzystać ze wszelkich bogactw morskich. Jedyne ograniczenia tej zasady wynikają obecnie ze względów natury ekologicznej. Podpisanych zostało wiele umów międzynarodowych, w których państwa zobowiązały się do racjonalnej eksploatacji bogactw morskich, ograniczenia połowów i przestrzegania okresów ochronnych.

Zasada wolności rybołówstwa w odniesieniu do morza pełnego nie ma jednak obecnie praktycznego znaczenia, gdyż tam, gdzie są najbogatsze łowiska, czyli w strefach przybrzeżnych - zasada ta nie obowiązuje. Natomiast na obszarach jej obowiązywania nie ma dużych zasobów rybnych.

Prawo lotnicze i kosmiczne

Prawem lotniczym nazywamy zespół norm dotyczących przestrzeni powietrznej i jej wykorzystywania dla lotnictwa.

Międzynarodowe prawo lotnicze zajmuje się m.in. sytuacją prawną przestrzeni powietrznej, dopuszczaniem samolotów do obcej przestrzeni powietrznej, wykonywaniem lotniczych przewozów międzynarodowych itp. Zadaniem międzynarodowego prawa lotniczego jest ujednolicenie przepisów wewnętrznych, np. w dziedzinie odpowiedzialności cywilnej lub zagadnień technicznych i bezpieczeństwa.

Przestrzeń powietrzna to obszar powietrzny rozciągający się nad terytorium lądowym i morskim państwa, bądź nad morzem otwartym lub terytoriami nie podlegającymi żadnemu państwu. Przestrzeń powietrzna jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkich. Natomiast przestrzeń powietrzna przynależna określonemu państwu, tzn. przestrzeń rozciągająca się nad terytorium państwa podlega jego całkowitej suwerenności. Oznacza to, że żadne statki powietrzne nie mają prawa naruszać jej obszaru bez zgody danego państwa. Kwestie te regulują obecnie: konwencja chicagowska z 1944 r., układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych oraz o międzynarodowym transporcie lotniczym. Międzynarodowa żegluga powietrzna wymaga korzystania z obcej przestrzeni powietrznej. Uprawnienie do takiego korzystania może wynikać z umowy międzynarodowej (wielostronnej lub dwustronnej), albo z aktu wewnętrznego państwa, którego sprawuje zwierzchnictwo nad daną przestrzenią powietrzną (zezwolenie lub koncesja).

Statki powietrzne są to urządzenia przeznaczone do przewożenia osób lub rzeczy w przestrzeni powietrznej, zdolne do unoszenia się w tej przestrzeni na skutek oddziaływania powietrza.

Każdy statek powietrzny musi posiadać określoną przynależność państwową, którą nabywa się przez wpisanie do rejestru statków powietrznych, prowadzonego przez władze państwowe, zgodnie z prawem wewnętrznym. Statek posiada przynależność tego państwa, w którego rejestrze jest wpisany. Warunki wpisu określa każde państwo. Jeśli statek powietrzny znajduje się w przestrzeni nie podlegającej jurysdykcji żadnego państwa, to sam podlega władzy państwa rejestracji. Jeśli jednak znajdzie się w obcej przestrzeni powietrznej lub na obcym lotnisku to dojdzie do sytuacji, w której będzie on podlegał podwójnej jurysdykcji: państwa terytorium i państwa rejestracji. Na obecnym etapie rozwoju techniki, kiedy loty odbywają się na dużych wysokościach i z dużą szybkością, pomiędzy samolotem a państwem, nad którego terytorium samolot przelatuje praktycznie nie ma żadnego związku. Państwo to zatem nie ingeruje, jeśli tylko obcy samolot przestrzega jego przepisów dotyczących żeglugi powietrznej, a skutki tego, co dzieje się na pokładzie samolotu nie zagrażają bezpieczeństwu tego państwa.

Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, jest wolna dla badań przez wszystkie państwa bez żadnej dyskryminacji, na zasadach równości i zgodnie z prawem międzynarodowym. Przestrzeń ta nie podlega zawłaszczeniu przez żadne państwo, choć każde państwo może sprawować władzę nad obiektami, które wysyła w przestrzeń kosmiczną.

Przestrzeń kosmiczna może być użytkowana tylko w celach pokojowych. Zakazane jest zatem przez prawo międzynarodowe zakładanie baz wojskowych i fortyfikacji na ciałach niebieskich, dokonywanie na nich prób z jakimikolwiek rodzajami broni oraz przeprowadzanie manewrów wojskowych.

Przestrzeń kosmiczna, która jest wolna, częściowo zdemilitaryzowana i zneutralizowana rozciąga się od wysokości 90-100 km od powierzchni ziemi.

Organizacje międzynarodowe

Podstawowym podziałem organizacji międzynarodowych jest podział na organizacje rządowe (zwane również organizacjami międzyrządowymi) i organizacje pozarządowe.

Do pierwszej grupy zaliczyć należy organizacje tworzone przez państwa i działające na podstawie umów międzynarodowych - ich członkami są wyłącznie państwa. Są one zorganizowaną formą stałej współpracy państw, ustaloną w wielostronnej umowie międzynarodowej, obejmującą względnie stały zakres uczestników i której podstawową cechą jest istnienie stałych organów o określonych kompetencjach i uprawnieniach, działających dla realizacji wspólnych celów.

Jeżeli chodzi o drugą grupę, to tworzą je związki, instytucje, osoby prawne i fizyczne z różnych państw. W organizacjach pozarządowych łączą się różne organizacje działające w poszczególnych państwach, które łączą wspólne interesy i zainteresowania określonych grup osób. Organizacje te nawiązują ze sobą kontakty, a następnie tworzą organizację, która jest stałą i zinstytucjonalizowaną formą tych kontaktów. Jest oczywiste, że organizacji pozarządowych jest o wiele więcej niż rządowych. Działają one na podstawie nieformalnych porozumień lub na podstawie porozumień o charakterze wewnętrznoprawnym. Jest to kolejny aspekt, który odróżnia organizacje rządowe od pozarządowych, zgodnie bowiem z rezolucją Rady Gospodarczo - Społecznej Narodów Zjednoczonych (229 B (X) z 27 II 1950): "Organizacja międzynarodowa, która nie została utworzona na podstawie umowy międzynarodowej, uważana będzie za organizację pozarządową".

Do niektórych organizacji pozarządowych Rada Gospodarczo - Społeczna może zwracać się w celu przeprowadzenia konsultacji, jeżeli działalność tych organizacji jest zgodna ze sprawami wchodzącymi w zakres jej kompetencji. W tym właśnie zakresie organizacje pozarządowe mogą brać udział w działaniach organizacji rządowych.

Organizacje rządowe można sklasyfikować według trzech podstawowych kryteriów:
a) członkostwa;
b) przysługujących im kompetencji;
c) stopnia władzy wobec państw członkowskich.

Ad. a) Organizacje mogą dążyć do przyjęcia w swoje ramy jak największej liczby członków, są otwarte dla wszystkich państw. Organizacje tego typu określane mianem organizacji powszechnych lub uniwersalnych, typowym przykładem organizacji tego typu jest ONZ. W ramach tego kryterium należy również wymienić organizacje, które z założenia są skierowane do skupienia państw określonego rodzaju np.: Liga Państw Arabskich. Organizacje tego typu określane są jako organizacje regionalne lub partykularne.

Ad. b) Do tej grupy zaliczymy organizacje o kompetencjach ogólnych, które nie mają dokładnie sprecyzowanego zakresu działania np.: ONZ, Organizacja Jedności Afryki; jak również organizacje specjalne (funkcjonalne), których działalność sprowadza się do określonej dziedziny np.: gospodarki - EWG.

Ad. c) W kryterium tym zawrzeć należy organizacje o charakterze koordynacyjnym, które uzgadniają działalność swoich członków w zakresie realizacji celów określonych w statucie organizacji. Organizacje tego typu nie mają uprawnień do narzucania czegokolwiek państwom członkowskim. Drugą grupą w zakresie tego kryterium są organizacje o charakterze ponadpaństwowym, które mają uprawnienia do narzucenia państwom członkowskim decyzji akceptowanych większością głosów, nawet wbrew ich woli.

Zadaniem organizacji międzynarodowych (rządowych) jest regulowanie działalności państw członkowskich w zakresie wspólnych interesów, kontrolowanie stanu faktycznego z ustalonymi normami i wzorcami oraz własna działalność organizacji w zakresie świadczenia różnych usług przy użyciu środków pozostających w ich dyspozycji.

Jeżeli chodzi o strukturę organizacji międzynarodowych, to można ją sprowadzić do jednego podstawowego wzorca:
a) organ, w którym wszyscy członkowie posiadają swoich reprezentantów, posiadający najogólniejsze kompetencje - zgromadzenie ogólne,
b) organ wykonawczy, posiadający funkcje wykonawcze, o węższym składzie - radę,
c) organ działający stale i spełniający przede wszystkim czynności techniczne oraz biurowe - sekretariat.

Nie oznacza to oczywiście, że wszystkie organizacje międzynarodowe są zgodne z tym podziałem. W literaturze podjęto próbę klasyfikacji organizacji międzynarodowych według kilku kryteriów:
a) według składu (państwa lub osoby fizyczne);
b) miejsca w strukturze organizacji (organy główne lub pomocnicze);
c) czasu na jaki zostały powołane (organy stałe lub czasowe).

W zakresie pierwszej grupy wyróżnimy: organy plenarne - do których wchodzą wszyscy członkowie organizacji (np.: Zgromadzenie Ogólne NZ), oraz organy o ograniczonym składzie - w skład których wchodzą tylko niektórzy członkowie (np.: Rada Bezpieczeństwa). W organach składających się z osób fizycznych, osoby te działają we własnym imieniu (zaliczymy tu np.: sekretariaty organizacji).

W zakresie grupy drugiej istnieją organy główne - powołane w statucie organizacji, oraz organy pomocnicze - powołane albo w statucie albo w miarę potrzeby przez organy główne. Organy pomocnicze są podporządkowane organom głównym.

Jeżeli zaś chodzi o trzecie kryterium, to jest ono oczywiste, należy tylko wspomnieć, że organy główne są najczęściej organami stałymi, a organy pomocnicze mogą być zarówno stałe jak i powołane na pewien okres czasu.

Organizacje międzynarodowe działają głównie przez podejmowanie uchwał. Mogą się one odnosić zarówno do postępowania państwa poza organizacją międzynarodową, jak również do wewnętrznej struktury i funkcjonowania organizacji. Uchwały te mogą mieć charakter zarówno wiążący jak i występować w formie zaleceń, życzeń czy propozycji.

Podejmowanie uchwał powinno podlegać procedurze na tyle elastycznej, by zapewniała sprawne i efektywne działanie organizacji, jak również by uniemożliwiała jednej grupie państw podporządkowania jej sobie. Dlatego też w dzisiejszych organizacjach międzynarodowych obowiązuje najczęściej system podejmowania uchwał zwykłą większością głosów, bezwzględną większością głosów oraz większością kwalifikowaną. Aby jednak zapobiec sytuacji narzucenia członkom organizacji uchwał zgodnych z interesem jednego ugrupowania, niektórym państwom przyznane zostają głosy o szczególnym znaczeniu.

W ONZ rozwinęła się praktyka uzgadniania niektórych uchwał w drodze konsultacji (consensus), co daje im większą szansę prawidłowej realizacji.

Liczba istniejących organizacji międzynarodowych oraz ich rozbudowa, spowodowały, że wzrosła również liczba osób zatrudnionych przez te organizacje. Osoby te określane są mianem funkcjonariuszy międzynarodowych. Ich działalność ma charakter stały, wyłączny (nie mogą w tym samym czasie podejmować innych zajęć zawodowych) i winny być podejmowane w interesie całej organizacji międzynarodowej. Dlatego też muszą być zupełnie niezależni, nawet od władz państwa, którego są obywatelami. Aby było to możliwe, przysługują im określone przywileje i immunitety (mające głównie charakter funkcyjny tzn. związane są z wykonywaną funkcją), które mają swoje źródło w umowach międzynarodowych i w statutach organizacji międzynarodowych.

Prawo wojenne stanowi zespół norm regulujących walkę zbrojną państw i innych podmiotów prawa międzynarodowego. Większość jego regulacji, zwłaszcza te dotyczące zapewnienia ochrony ludności cywilnej lub rannych i chorych, stanowią bezwzględnie obowiązujące normy prawa międzynarodowego. Oznacza to, że ich naruszenie jest zbrodnią międzynarodową. Prawo wojenne ma na celu zapewnienie jak najbardziej humanitarnego charakteru wojny.

Konflikt zbrojny obejmuje wszelkie przejawy walki zbrojnej między państwami nawet wówczas, gdy wojna nie została wypowiedziana. Ze względu na konieczność ochrony ofiar działań wojennych obecnie w prawie międzynarodowym występuje tendencja do szerokiego stosowania prawa wojennego również w przypadku konfliktów zbrojnych.

Wojna oznacza zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do stosunków wojennych, czyli rozpoczęcie walki zbrojnej i wrogich aktów skierowanych przez państwa wzajemnie przeciwko sobie. Istniejącą wówczas między tymi państwami sytuację określa się jako stan wojny. Natomiast walka zbrojna oznacza działania wojenne. Stan wojny nie zawsze jest równoznaczny z walką zbrojną i odwrotnie. Mogą bowiem toczyć się działania wojenne bez formalnego aktu wypowiedzenia wojny, lub może istnieć stan wojny, gdy nie toczy się już walka zbrojna.

Podstawową konsekwencją wypowiedzenia wojny jest zmiana dotychczas obowiązujących między państwami stosunków pokojowych na stosunki wojenne. Między państwami wojującymi następuje zerwanie stosunków dyplomatycznych i konsularnych, a umowy międzynarodowe zawarte na czas pokoju bądź przestają obowiązywać, bądź ulegają zawieszeniu.

We współczesnym prawie wojennym cztery konwencje genewskie z 1949 r. zawierają postanowienia, które mają na celu jak największe rozszerzenie zakresu ich stosowania. Chodzi o to, by ich postanowienia przestrzegały nie tylko państwa, które podpisały konwencje, ale także i inne państwa wojujące. Konwencje genewskie obowiązują więc:
- w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego zatargu zbrojnego między kontrahentami,
- we wszystkich przypadkach okupacji całości lub części terytorium jednej ze stron, nawet gdyby ta okupacja nie napotykała żadnego oporu zbrojnego,
- jeżeli jedno z państw biorących udział w konflikcie nie jest stroną konwencji, to i tak państwa będące jej stronami pozostaną związane jej postanowieniami w stosunkach wzajemnych,
- państwa te będą również związane postanowieniami konwencji wobec państwa nie będącego jej stroną, jeżeli przyjmie ono i będzie stosowało jej postanowienia.

Podstawowe zasady prawa wojennego:
- strony wojujące nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi, jest on bowiem podporządkowany obowiązującym normom prawa międzynarodowego. Regulacja ta wynika z tzw.: klauzuli Martensa, zgodnie z którą nawet w przypadkach nie objętych przepisami obowiązującymi ludność i strony wojujące pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa narodów, wypływających z zwyczajów ustanowionych między cywilizowanymi narodami oraz zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego,
- zasadniczym celem wojny jest pokonanie przeciwnika i narzucenie mu swej woli. Dlatego też środki szkodzenia nieprzyjacielowi stosowane w walce powinny być ograniczone do osiągnięcia tego celu,
- istnieje wyraźne rozróżnienie między siłami zbrojnymi, a ludnością cywilną, między obiektami bronionymi a niebronionymi, między celami wojskowymi, a niewojskowymi. Działania wojenne powinny być prowadzone przeciwko siłom zbrojnym przeciwnika, a nie przeciwko ludności,
- wojna jest stosunkiem między państwami, a nie między ludnością jednego a drugiego państwa.

Początek wojny, zgodnie z konwencjami genewskimi, wymaga uprzedniego ostrzeżenia. Może mieć ono postać umotywowanego wypowiedzenia wojny lub ultimatum. Ultimatum oznacza oświadczenie jednego państwa skierowane do drugiego, w którym żąda ono spełnienia ściśle określonych warunków w oznaczonym czasie (z reguły kilku - kilkudziesięciu godzin) - pod groźbą wojny. Z historii wiadomo, iż państwa nie zawsze przestrzegają tych postanowień konwencji genewskich. Wskazać tu można chociażby napaść Niemiec na Polskę, która zapoczątkowała II wojnę światową.

Zakończenie wojny poprzedza zakończenie działań wojennych, które może przybrać postać rozejmu lub kapitulacji. Rozejm oznacza zawieszenie wszystkich operacji wojennych w odróżnieniu od zawieszenia broni, które dotyczy zawieszenia operacji wojennych tylko na oznaczonym miejscu. Rozejm ma na celu rozpoczęcie przygotowań do rozmów nad przyszłym traktatem pokojowym. Kapitulacja natomiast zawiera w sobie element całkowitego zaprzestania działań wojennych z elementem jednoczesnego poddania się nieprzyjacielowi.

Koniec wojny należy natomiast łączyć z chwilą wejścia w życie traktatu pokojowego lub faktycznym nawiązaniem przez państwa walczące stosunków pokojowych. Traktat pokoju zawiera przede wszystkim postanowienia dotyczące likwidacji skutków stanu wojny, czyli np. odszkodowań, restytucji oraz postanowienia odnoszące się do ograniczenia potencjału wojennego pokonanego państwa.

Jedna z zasad prowadzenia działań wojennych stanowi, iż takie działania mogą być prowadzone tylko przez siły zbrojne. Składają się one przede wszystkim z osób walczących, które tworzą armię regularną, siły porządkowe, korpusy ochotnicze. Do sił zbrojnych zaliczać się będą jednakże również osoby niewalczące. Będzie to personel sanitarny, korespondenci wojenni, kapelani itp.

Uczestnicy powstania masowego, aby być traktowani jako członkowie sił zbrojnych, muszą spełniać następujące warunki: jawnie nosić broń oraz przestrzegać praw i zwyczajów wojennych.

Celem działań wojennych jest osłabienie lub zniszczenie sił zbrojnych przeciwnika. Środki szkodzenia nieprzyjacielowi obejmują wszelkie działania, których celem jest zabicie członków sił zbrojnych, ich zranienie lub wzięcie do niewoli. Wybór stosowanych środków należy do państw walczących, jednakże prawo międzynarodowe nakłada tu na strony walczące ograniczenia i zakazy oraz wymaga ich przestrzegania. Zakazy te wynikają zarówno z norm prawa zwyczajowego, jak i z umów międzynarodowych. Wskazać tu można zakaz używania trucizn i broni zatrutej. Nie wolno także zdradziecko ranić lub zabijać osób nie należących do ludności lub do armii nieprzyjacielskiej, nie wolno ranić lub zabijać nieprzyjaciela, który złożywszy broń, albo też nie dysponując już środkami obrony, prosi o łaskę. Zakazem objęte jest też ogłaszanie, że nikomu nie będzie darowane życie oraz używanie broni, pocisków lub innych środków, mogących zadawać zbyteczne cierpienia. Nie wolno także niszczyć lub konfiskować własności nieprzyjacielskiej, chyba że wymaga tego konieczność wojenna.

Zakazane jest ponadto atakowanie lub bombardowanie nie broniących się miast, osiedli i budynków. Również broń chemiczna i bakteriologiczna, łącznie z bronią jądrową, stanowiące tzw. broń masowej zagłady są zakazane.

Ochrona chorych i rannych podczas wojny polega na tym, iż powinni być oni traktowani w sposób humanitarny oraz leczeni przez tę stronę konfliktu, we władzy której się znajdują. Zabronione jest tym samym dokonywanie wszelkich zamachów na ich życie, w szczególności zaś dobijanie ich lub świadome pozostawianie bez opieki lekarskiej. Ochronie podlegają również stałe zakłady służby zdrowia, szpitale i ruchome formacje sanitarne oraz transporty chorych, rannych i sprzętu sanitarnego. Prawo do ochrony tych obiektów przestaje obowiązywać, jeżeli wbrew zadaniom humanitarnym używa się ich do działań na szkodę nieprzyjaciela.

Jeńcy wojenni są członkami sił zbrojnych państwa wojującego, którzy znaleźli się we władzy nieprzyjaciela. Powinni być oni traktowani w sposób humanitarny. Osoby te pozostają pod ochroną prawa międzynarodowego od chwili dostania się pod władzę nieprzyjacielską, aż do momentu ich uwolnienia i ostatecznej repatriacji, która powinna nastąpić niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych. Prawo międzynarodowe nie zakazuje ucieczki jeńca wojennego.

Stan wojny wiąże się z reguły z okupacja wojenną. Jest ona przejściowym zajęciem przez siły zbrojne państwa wojującego części lub całości terytorium nieprzyjaciela i ustanowieniem tam faktycznej władzy. Na terytorium okupowanym, poza prawem miejscowym, obowiązuje prawo międzynarodowe. Prawo to wskazuje czego okupantowi czynić nie wolno i zakazy te mają znaczenie bezwzględne. Dla przykładu - okupantowi nie wolno przesądzać losu terenu zajętego. Ma on też obowiązek poszanowania życia i godności człowieka, praw rodziny oraz przekonań religijnych. Nie może też zmuszać ludności do udzielania jakichkolwiek informacji istotnych z punktu widzenia obronności państwa, ani do udziału w operacjach wojskowych skierowanych przeciwko ich państwu. Ponadto okupantowi nie wolno dokonywać masowych lub indywidualnych przesiedleń.

Neutralność w wojnie
W przypadku wojny lądowej neutralność danego państwa oznacza, że jego terytorium staje się nienaruszalne. W konsekwencji nie wolno prowadzić na nim żadnych działań wojennych, przeprowadzać oddziałów wojskowych, transportów broni czy żywności oraz werbować oddziałów przeznaczonych do walki. Jeżeli na terytorium neutralnym znajdują się oddziały wojskowe stron walczących, obowiązkiem państwa neutralnego jest ich internowanie.

Gdy między stronami wojującymi konflikt przybierze formę wojny morskiej, państwa wojujące także muszą szanować suwerenne prawa państw neutralnych. Okręty wojenne mogą przebywać na wodach państwa neutralnego jednakże prawo międzynarodowe zakazuje i uznaje za pogwałcenie neutralności dopuszczenie się jakichkolwiek kroków nieprzyjacielskich na wodach terytorialnych państwa neutralnego Zakazane jest także zatrzymywanie przez okręty wojenne państw wojujących na tych wodach statków handlowych. Wojujący nie mogą też w neutralnych portach tworzyć morskich baz operacyjnych, a zwłaszcza zakładać stacji radiowych. Obowiązkiem rządu neutralnego jest zastosowanie wszelkich środków, które mogłyby przeszkodzić w wyekwipowaniu lub uzbrojeniu okrętów stron wojujących.

W przypadku wojny powietrznej państwo neutralne również ma obowiązek powstrzymywania się od udzielania pomocy państwom wojującym. Z kolei statki powietrzne państw wojujących nie mogą na terytorium powietrznym państwa neutralnego prowadzić działań wojennych lub dokonywać wrogich aktów. Nie mogą także przelatywać przez to terytorium ani bombardować go.
SADOWNICTWO MN.
Przez sądownictwo międzynarodowe rozumiemy taki sposób i organizację rozstrzygania sporów międzynarodowych, który jest oparty na prawie międzynarodowym, jest stale dostępny wszystkim państwom, a przy tym jest od nich niezależny.

Istotną cechą prawa międzynarodowego jest brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze jest sądem międzynarodowym, który nie jest wyposażony w kompetencję obowiązkową. Oznacza to, że kompetencja jego musi się opierać na zgodzie państw z tym, że państwo może z góry wyrazić zgodę na poddanie wszystkich swoich sporów lub określonej kategorii sądowi międzynarodowemu lub arbitrażowi. Z chwilą, gdy kompetencja sądu międzynarodowego zostanie w konkretnym przypadku uznana, jego wyrok jest bezwzględnie wiążący.

Powstawanie sporów międzynarodowych jest nierozerwalnie związane ze stosunkami międzynarodowymi. Wynikają one ze sprzeczności interesów poszczególnych państw i ich ugrupowań, z ich odmiennej polityki i odmiennego podejścia do wielu zagadnień. Rolą prawa międzynarodowego w odniesieniu do sporów międzynarodowych jest więc przede wszystkim znajdywanie sposobów pokojowego załatwiania sporów.

Z uwagi na rodzaj sądu, jego skład, wpływ państwa na procedurę wyrokowania i zakres źródeł, sądy dzielimy na:
- arbitrażowe czyli polubowne, rozjemcze oraz
- stałe sądy międzynarodowe.

Wspólną cechą tych sądów jest to, że rozstrzygnięcia są bezwzględnie wiążące dla państw - stron sporu, które dobrowolnie przekazały spór na drogę sądową.

Różnica pomiędzy sądownictwem a arbitrażem polega na tym, że strony uczestniczące w sporze nie biorą bezpośredniego udziału w utworzeniu sądu, który jest instytucją stałą. W związku z tym sędziowie mają większą niezawisłość aniżeli arbitrzy.

Pozostałością po arbitrażu, który wywarł ogromny wpływ na sądownictwo międzynarodowe jest prawo każdego państwa wiodącego spór, jeśli jego obywatel nie jest w składzie trybunału, delegować w odnośnej sprawie do gremium sędziowskiego swego przedstawiciela. Jest to wówczas tzw. sędzia ad hoc.

Stałe sądy międzynarodowe są zwane sądownictwem międzynarodowym, w ścisłym tego słowa znaczeniu. Powstały one niedawno, bo w okresie międzywojennym.

W odróżnieniu od sądów krajowych, sądy międzynarodowe nie mają obowiązkowej jurysdykcji. Państwa mogą jednak dojść do porozumienia odnośnie obowiązku przekazania określonych spraw w ustalonym okresie sądowi międzynarodowemu. Takie oświadczenie o przyjęciu jurysdykcji określonego sądu międzynarodowego nazywa się klauzulą fakultatywną lub opcyjną.

W odróżnieniu od sądów krajowych w składzie sędziów reprezentujących sprawę mogą uczestniczyć osoby posiadające bezpośredni stosunek do strony sporu - np. obywatele tego samego państwa - a nieraz nawet włącza się specjalne takie osoby do składu sądu tak, aby odgrywały one w pewnej mierze rolę reprezentantów stron. Jednak sędziowie ci powinni zachowywać przy rozpatrywaniu spraw bezstronność.

Po raz pierwszy próbowano stworzyć sąd międzynarodowy w Ameryce. W 1907r. powstał Trybunał Środkowoamerykański, który został zamknięty w 1918r. W Europie pierwszym takim sądem był Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej, powołany na mocy Paktu Ligi Narodów. Nie był jednak jej organem.

Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej istniał obok i niezależnie od drugiego organu sądowego stworzonego przez Ligę - Stałego Sądu Rozjemczego, utworzonego na podstawie konwencji haskiej I z 1907r. Obejmował on 50 państw, przy czym członkostwo STSM nie pokrywało się z członkostwem Ligi Narodów. USA były stroną STSM, a nie były członkiem Ligi, i na odwrót, ZSRR, był członkiem Ligi a nie był nigdy stroną STSM.
Wszystkie państwa, które były stronami STSM podpisały klauzule fakultatywną.
Trybunał ten działał faktycznie do 1940r., formalnie do 1946,r. gdy wszyscy sędziowie jednogłośnie zgłosili swą dymisję a STSM został zastąpiony Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości ONZ.

Sprawy rozpatrywane przez STSM były właściwie drugorzędne i nie dotyczyły bezpośrednio interesów wielkich mocarstw. Niemniej jednak w okresie swej działalności STSM rozpatrzył 22 sprawy zakończone orzeczeniem, wydał 27 opinii doradczych. Przykładowo można wskazać sprawę ustroju żeglugi na Kanale Kilońskim, sprawę jurysdykcji w wypadku zderzenia statków na morzu pełnym, status Wspólnoty Grenlandii.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

18 kwietnia 1946r. zaczął funkcjonować MTS, który w odróżnieniu od STSM jest organicznie związany z ONZ, stanowiąc jej główny organ sądowy. Status MTS oparty jest na statucie STSM i jest integralną częścią Karty NZ. Wszyscy członkowie ONZ są z mocy prawa stronami Statutu. Mogą nimi poza tym być inne państwa dopuszczone do uczestnictwa w Statucie Trybunału na mocy uchwały Ogólnego Zgromadzenia ONZ podjętej na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.

Oprócz Statutu MTS jego działalność regulują także regulaminy wewnętrzne. Do podstawowych zagadnień organizacyjnych MTS należą:
- MTS jako główny organ sadowy ONZ;
- Sposób powoływani sędziów;
- Procedura i wnioski MTS;
- Opinie doradcze MTS.

Trybunał składa się z 15 niezawisłych sędziów wybieralnych bez względu na przynależność państwową spomiędzy osób o wysokim poziomie moralnym, odpowiadających warunkom w ich odnośnych krajach do zajmowania najwyższych stanowisk w sadownictwie, będących prawnikami, cieszących się autorytetem w zakresie prawa międzynarodowego. Sędziowie ci są wybierani na okres 9 lat przez Zgromadzenie Ogólne oraz Radę Bezpieczeństwa z list osób wyznaczonych przez grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego. Oba organy NZ dokonują wyboru jednocześnie bezwzględną liczbą głosów; co trzy lata następuje odnowienie 1/3 składu, jest dopuszczalna reelekcja. Przy wyborze sędziego Trybunału powinno się zwrócić uwagę na to, aby w jego składzie były reprezentowane główne formy cywilizacji i zasadnicze systemy prawne świata.

W Trybunale nie może być 2 sędziów - obywateli tego samego państwa, natomiast praktyka jest taka, że zawsze zasiadają przedstawiciele 5 wielkich mocarstw, stałych członków Rady Bezpieczeństwa.

Trybunał wybiera na okres 3 lat Przewodniczącego i jego zastępcę oraz sekretarza na okres 7 lat.

Kompetencje Trybunału
MTS może rozpatrywać jedynie takie spory, w których stronami są państwa. Wynika to z Karty NZ i dotyczy przede wszystkim państw będącymi członkami ONZ.

Jednak takie uczestnictwo nie jest wcale równoznaczne z generalnym przyjęciem przez nie jurysdykcji MTS. Państwo może bowiem być pozwane przed Trybunał tylko wtedy, gdy wyrazi na to zgodę, czy w specjalnej deklaracji, czy tylko w tym konkretnym wypadku. Może to dotyczyć tylko tej jednej konkretnej sprawy lub wszystkich spraw. Nie jest wiec to jurysdykcja obligatoryjna, lecz fakultatywna, czyli oparta na zgodzie państw na poddanie się procedurze jurysdykcji Trybunału. Praktyka jest taka, że państwa, które są stronami Statutu z racji swej przynależności do ONZ, składają Sekretarzowi Generalnemu ONZ specjalne deklaracje, które zawierają klauzulę fakultatywną, w których uznają za przymusowa jurysdykcję Trybunału.

Takie deklaracje są składane pod warunkiem wzajemności, tak więc to państwa decydują o tym, czy i w jakim stopniu poddają się jurysdykcji MTS.

Inną forma przyjęcia jurysdykcji jest uczestnictwo w wielostronnych umowach międzynarodowych i statutach organizacji wyspecjalizowanych, które przewidują kompetencje MTS.

Właściwość MTS
Trybunał może rozpatrywać jedynie spory natury prawnej; są to:
- spory dotyczące wykładni traktatów,
- każdej kwestii prawa międzynarodowego,
- istnienia faktu, który w razie stwierdzenia mógłby stanowić pogwałcenie prawa międzynarodowego,
- rodzaju lub wysokości odszkodowania, wynikającego z pogwałcenia prawa międzynarodowego.

Właściwość MTS może rozciąga się jedynie na spory prawne a nie polityczne.

Procedura i działalność MTS
Sprawa rozpoczyna swój bieg w Trybunale po wniesieniu przez państwo - powoda sprawy na piśmie i zarejestrowaniu prze Sekretarza MTS. Możliwe jest wniesienie wstępnego zastrzeżenia. Trybunał podejmuje decyzję w sprawie wstępnych zastrzeżeń i jeżeli okaże się kompetentny do rozpatrzenia sprawy, nadaje jej dalszy bieg.

Oficjalnymi językami są angielski, francuski; można jednak dopuścić używanie innych języków.

Postępowanie składa się z dwóch części - pisemnej i ustnej. Każda strona jest reprezentowana przez swych przedstawicieli - agents, którzy mogą korzystać z adwokatów lub doradców.

Narady Trybunału są zawsze tajne, każdy z sędziów może dołączyć do wyroku swoją indywidualną opinię, o ile nie zgadza się z motywami. Natomiast sędzia, który nie zgadza się z wyrokiem może przedstawić swe votum separatum, czyli zdanie odrębne, które publikowane jest jako załącznik do wyroku. Wyrok MTS posiada moc tylko w sprawie, pomiędzy stronami, a nie wobec innych państw. Wyrok ten jest ostateczny.

Oprócz orzeczeń w sporach międzynarodowych Trybunał wydaje także opinie doradcze w kwestiach prawnych na żądanie Rady Bezpieczeństwa, Zgromadzenia Ogólnego. Opinia doradcza nie posiada charakteru obowiązującego nawet dla organu, który ją zlecił.
Stałe sądy regionalne
Tworzenie stałych sądów o charakterze regionalnym jest cechą współczesnego prawa międzynarodowego. Pierwszym takim trybunałem był Trybunał Środkowoamerykański. W Europie, na podstawie Traktatów Rzymskich utworzono jako organ sądowy Wspólnot Europejskich - Europejski Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Luksemburgu. Obok niego, od 1988r, także w Luksemburgu, funkcjonuje Sąd Pierwszej Instancji.

Trybunał Europejski składa się z 15 sędziów mianowanych wspólnie przez rządy krajów Unii na 6 lat, po jednym z każdego kraju. Ponadto w pracy Trybunału uczestniczy 9 Rzeczników Generalnych przygotowujących sprawy dla sędziów. Zadaniem Trybunału jest ochrona prawa Europejskiego i jego interpretacja. Trybunał odgrywa szczególną rolę przy kreowaniu podmiotowości prawno-międzynarodowej Wspólnot (zobacz także Temat: Państwo, Podtemat: Struktury międzynarodowe).

Stały trybunał arbitrażowy
Arbitraż międzynarodowy ma charakter doraźny. Formą jego instytucjonalizacji jest Stały Trybunał Arbitrażowy, przewidziany w pierwszej Konwencji haskiej z 1907 r.

Nie jest on jednak stałym międzynarodowym organem sądowym. Został on utworzony w celu ułatwienia państwom niezwłocznego odwołania się do arbitrażu. Sąd ten może zajmować się wszystkimi sprawami, które nie zostały uregulowane w drodze rokowań dyplomatycznych.

Cechy jego stałości wyrażają się w następujących elementach organizacyjnych:
a) Stały Trybunał Arbitrażowy ma stałą siedzibę i stałe biuro w Hadze. Biuro służy za Kancelarię Trybunału, jest ono pośrednikiem przy porozumiewaniu się w sprawie zebrań tego Trybunału, przechowuje ono archiwa oraz zawiaduje wszelkimi sprawami administracyjnymi;
b) Stały Trybunał Arbitrażowy ma stałą listę sędziów, do której każda ze stron Konwencji może wyznaczyć najwyżej osoby o najwyższych kwalifikacjach prawniczych. Osoby tak wyznaczone są wpisywane jako Członkowie Sądu na listę, która musi być podana do wiadomości wszystkim państwom. Jedna i ta sama osoba może być wyznaczona przez różne państwa. Państwa mogą również w drodze porozumienia wspólnie mianować jednego lub kilku członków. Członkowie Trybunału mianowani są na 6 lat, z możliwością odnowienia mandatu.
c) Stały Trybunał Arbitrażowy ma stała procedurę, jednak jej charakter jest subsydiarny, czyli ma ona zastosowanie tylko wtedy, gdy państwa same nie określają innej procedury.

Obecnie znaczenie Stałego Trybunału Arbitrażowego jest znikome. Wprawdzie niektóre obowiązujące umowy międzynarodowe przewidują arbitraż międzynarodowy jako sposób rozstrzygania sporów, ale współcześnie jest on w praktyce stosowany rzadko. Jednym z ostatnich przykładów wykorzystania tej instytucji było rozstrzygnięcie sporu między Egiptem a Izraelem o przynależność miejscowości Taba, położonej na wybrzeżu Morza Czerwonego.

Postępowanie arbitrażowe przewidują zawarte ostatnio przez Polskę umowy międzynarodowe w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji.

Arbitraż a sądowe sposoby rozstrzygania sporów
Z ogólnej charakterystyki arbitrażu oraz porównania go z rozstrzyganiem sporów przez sądy wynikają pewne podobieństwa i różnice między nimi. Podobieństwo wyraża się w tym, że decyzja o zastosowaniu tych sposobów zawsze należy do zainteresowanych państw, a umowa międzynarodowa każdorazowo określa zasady i organizację ich stosowania. Różnice dotyczą zakresu, kompetencji i mocy wiążącej. Różnice te są następujące:
W arbitrażu strony same ustalają skład sądzący, natomiast skład sądu międzynarodowego jest stały.

W arbitrażu strony mogą ustalić dowolną procedurę postępowania, natomiast procedura sądowa jest stała.

Arbitraż, jako procedura bardziej uzależniona od woli stron niż sądownictwo międzynarodowe, jest więc od niego elastyczniejsza. Jednak w praktyce utrwaliła się preferencja bardziej bezpośrednich procedur pokojowego rozstrzygania sporów przed procedurami mniej bezpośrednimi. Chodzi tu o sytuacja, kiedy państwa najpierw prowadza rokowania bezpośrednie, a dopiero, gdy one nie dadzą rezultatu, odwołują się do załatwienia sporu przez sąd międzynarodowy czy arbitraż.
DYPLOMACJA ITP.
Państwo, jako jednostka organizacyjna, posiada swoje organy wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich mają swoje siedziby na terytorium danego państwa i zaliczyć można do nich np. organy administracji danego państwa. Do drugiej grupy zaliczymy z kolei organy, które mają swoje siedziby poza granicami własnego państwa. Chodzi tu przede wszystkim o przedstawicielstwa dyplomatyczne. Działają one w imieniu państwa wysyłającego we wszystkich dziedzinach. Obok nich funkcjonują również przedstawicielstwa konsularne, których zakres działania jest ograniczony do konkretnych dziedzin.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między państwami następuje przez wysłanie przez jedno z nich swoich przedstawicieli na terytorium drugiego. Prawo to, przysługujące każdemu państwu, jest określane jako czynne prawo legacji, a prawo przyjmowania tych przedstawicieli - biernym prawem legacji.

Stosunki dyplomatyczne mogą zostać zerwane przez jedną ze stron w wyniku postępowania drugiego państwa ocenianego przez państwo zrywające jako poważne naruszenie praw, interesów lub godności. Może do tego dojść również w sytuacji, gdy państwo przyjmujące nie zapewniło misji warunków do właściwego jej funkcjonowania. Działanie to może być również podjęte w wyniku nałożenia sankcji na państwo naruszające pokój. Wybuch wojny również powoduje zerwanie stosunków dyplomatycznych między państwami walczącymi.

Misje dyplomatyczne są organami zewnętrznymi państwa wysyłającego, działającymi na terytorium państwa przyjmującego. Reprezentują one na terytorium państwa przyjmującego państwo wysyłające i ustalają oraz pomagają w realizowaniu ogólnych zasad stosunków między tymi dwoma państwami. Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 23 V 1969r. zalicza do funkcji misji dyplomatycznych:
a) reprezentowanie państwa wysyłającego w państwie przyjmującym;
b) ochronę w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe;
c) prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego;
d) zaznajamianie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami panującymi w państwie przyjmującym i z rozwojem zachodzących w nim wydarzeń oraz zdawanie z tego sprawy rządowi państwa wysyłającego;
e) popieranie przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym a państwem przyjmującym oraz rozwijanie pomiędzy nimi stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych.

Na czele misji stoi jej szef (akredytowany w państwie przyjmującym), kierujący pracą personelu (zalicza się tu personel dyplomatyczny, administracyjny i techniczny oraz personel służby misji).

Szefowie misji dzielą się na trzy klasy:
a) ambasadorów i nuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw oraz innych szefów misji równorzędnego stopnia;
b) posłów, ministrów i internuncjuszów, akredytowanych przy głowach państw;
c) charges d'affaires, akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych.

Nuncjusze i internuncjusze wysyłani są wyłącznie przez Stolicę Apostolską. Klasę szefów misji ustalają między sobą państwa.

Ogólnie przyjętą zasadą jest również, że ambasador reprezentuje interesy swojego państwa tylko w jednym państwie. Zdarza się jednak, że ambasador jest reprezentantem swojego państwa w równocześnie w kilku państwach. Szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swojej klasy zgodnie z kolejnością dat i godzin objęcia funkcji. Za objęcie funkcji może być uważane złożenie listów uwierzytelniających lub notyfikacja o przybyciu i złożenie kopii listów uwierzytelniających w ministerstwie spraw zagranicznych.

Szef misji najwyższej klasy, posiadający pierwszeństwo przed innymi z racji najdłuższego pełnienia funkcji w danym państwie, stoi jako dziekan na czele korpusu dyplomatycznego (zaliczamy do niego szefów misji oraz członków personelu dyplomatycznego wraz z rodzinami). Pełni on z tej racji przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i protokolarne. Posiada jednak uprawnienia do występowania w imieniu korpusu, głównie w sprawach warunków pełnienia funkcji dyplomatycznych w państwie przyjmującym, a przede wszystkim w sprawach przestrzegania przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

Do personelu misji zaliczamy:
a) personel dyplomatyczny (zaliczymy do tej grupy: radców, sekretarzy oraz attaches),
b) personel administracyjny i techniczny (tu zaliczyć należy m.in.: personel kancelaryjny, lekarzy, szyfrantów),
c) personel służby (kierowcy, gońcy i służba zatrudniona przez państwo wysyłające).

Dwie pierwsze grupy korzystają z pełnych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Ostatniej grupie przyznano tylko ograniczone przywileje i immunitety.

Przy dokonywaniu wyboru osób, które zostaną wysłane do misji obowiązują pewne ograniczenia wiążące państwo wysyłające, bowiem państwo przyjmujące może sprzeciwić się mianowaniu pewnych osób na określone stanowiska w misji dyplomatycznej. Najdalej idące prawo do interwencji przysługującej państwu przyjmującemu obowiązuje w stosunku do osoby szefa misji. Przed mianowaniem szefa misji, państwo wysyłające musi upewnić się, czy osoba przewidziana na szefa misji będzie mile widziana przez państwo przyjmujące - czy będzie traktowana jako persona grata. Odpowiedź twierdząca, określana jest jako agrement. Ewentualna odpowiedź negatywna, nie nakłada na państwo przyjmujące obowiązku podawania przyczyn odmowy. Dopiero po uzyskaniu agrement, państwo wysyłające powinno wystawić nowo mianowanemu przedstawicielowi dyplomatycznemu listy uwierzytelniające, które wręcza on głowie państwa przyjmującego. W wypadku, gdy jedna osoba ma zostać mianowana szefem misji w kilku państwach, wymagana jest zgoda wszystkich państw.

Zakończenie funkcji członka misji może nastąpić:
a) z inicjatywy członka misji (gdy poprosi on o odwołanie z zajmowanego stanowiska lub poda się do dymisji);
b) z woli państwa wysyłającego (odwołanie członka misji);
c) z woli państwa przyjmującego (uznanie za persona non grata - gdy działalność członka misji jest sprzeczna z prawem międzynarodowym lub z prawem wewnętrznym państwa przyjmującego);
d) na skutek wypadków losowych lub powstania okoliczności zewnętrznych, które uniemożliwiają dalsze istnienie stosunków dyplomatycznych (np. śmierć członka misji; zerwanie stosunków dyplomatycznych; utrata niepodległości przez państwo wysyłające lub przyjmujące).
Personel dyplomatyczny korzysta w państwie przyjmującym z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Oznacza to, że organy państwa przyjmującego nie mogą stosować wobec przedstawicieli dyplomatycznych przymusu w żadnej formie, naruszać jego bezpieczeństwa lub swobody osobistej oraz nie mogą podejmować żadnych działań, których wynikiem byłoby naruszenie godności lub obraza przedstawiciela. W wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest ograniczenie swobody i nietykalności osobistej przedstawiciela dyplomatycznego, gdy np.: ma to zapobiec popełnieniu przestępstwa, w samoobronie i obronie koniecznej oraz jeśli wymagają tego szczególnie ważne względy bezpieczeństwa państwa przyjmującego lub bezpieczeństwa publicznego. Państwo przyjmujące jest ponadto obowiązane zapewnić przebywającym na ich terytorium przedstawicielom dyplomatycznym odpowiednią ochronę osobistą. Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta ponadto w państwie przyjmującym z immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych. Immunitet w sprawach karnych jest immunitetem pełnym, konwencja wiedeńska nie przewiduje od niego żadnych wyjątków.

W sprawach cywilnych, występuje kilka wyjątków od immunitetu pełnego w sprawach:
- powództw z zakresu prawa rzeczowego dotyczącego prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego;
- powództw dotyczących spadkobrania, w których przedstawiciel dyplomatyczny jest wykonawcą testamentu, administratorem, spadkobiercą lub zapisobiercą w charakterze osoby prywatnej, a nie w imieniu państwa wysyłającego;
- powództw dotyczących wszelkiego rodzaju zawodowej lub handlowej działalności wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego w państwie przyjmującym poza jego funkcjami urzędowymi;
- powództw, w których przedstawiciel dyplomatyczny wdał się w spór sądowy dobrowolnie.

Przedstawiciel dyplomatyczny nie jest zobowiązany do składania zeznań w charakterze świadka i korzysta z immunitetu podatkowego i celnego.

Zrzec się immunitetu może tylko państwo wysyłające.

Każdej osobie uprawnionej do korzystania z przywilejów i immunitetów przysługują one od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia swego stanowiska, a w wypadku, gdy uprawniona osoba znajduje się już na tym terytorium - od chwili doręczenia jej nominacji właściwym władzom państwa przyjmującego. Jeżeli czas pełnienia funkcji członka misji dobiegł końca, przysługujące mu przywileje i immunitety wygasają z chwilą opuszczenia przez niego terytorium państwa przyjmującego. W wypadku, gdy osoba uznana za persona non grata nie opuściła terytorium państwa przyjmującego w wyznaczonym terminie, państwo to może cofnąć jej przywileje i immunitety.

Dodatkowo, jeżeli przedstawiciel dyplomatyczny przejeżdża przez terytorium lub znajduje się na terytorium państwa trzeciego, będąc w podróży celem objęcia swego stanowiska lub powrotu na nie, albo też wracając do swego własnego kraju, państwo trzecie przyzna mu nietykalność oraz wszelkie immunitety. Nie dotyczy to członków personelu administracyjnego i technicznego.

Państwo przyjmujące ma pewne obowiązki wobec przebywających na jego terytorium przedstawicieli dyplomatycznych, nie oznacza to jednak, że obowiązki takie są jednostronne.

Do obowiązków członków misji należy przede wszystkim:
a) poszanowanie i przestrzeganie prawa państwa przyjmującego;
b) niemieszanie się do spraw wewnętrznych tego państwa;
c) okazywanie swym postępowaniem właściwego stosunku do państwa przyjmującego i szanowanie jego instytucji, tradycji i kultury;
d) powstrzymywanie się od publicznej krytyki głowy państwa, rządu i innych organów państwa przyjmującego;
e) niedziałanie na szkodę państwa przyjmującego.

Budynki lub część budynków i tereny przyległe do nich (np.: ogród czy parking) użytkowane dla celów misji, łącznie z rezydencją szefa misji, określane są jako pomieszczenia misji. Pomieszczenia misji są nietykalne, a funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mogą do nich wkraczać, chyba że uzyskają na to zgodę szefa misji. Do państwie przyjmującego należy podjęcie niezbędnych kroków do ochrony misji. Na państwie wysyłającym ciąży z kolei obowiązek użytkowania pomieszczeń misji zgodnie z jej funkcjami.
Wszystkim państwom przysługuje czynne i bierne prawo konsulatu. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest równoznaczne ze zgodą na nawiązanie stosunków konsularnych (chyba że strony postanowiły inaczej). Analogicznie odnosi się to do zerwania stosunków dyplomatycznych.

Funkcje konsularne wykonują urzędy konsularne. Zdarza się jednak, że państwo powierza wykonywanie tych funkcji misjom dyplomatycznym - wtedy działaniami z tym związanymi zajmują się specjalnie powołane wydziały konsularne.

Ustanowienie urzędu konsularnego następuje tylko za zgodą państwa przyjmującego. Porozumienie w sprawie ustanowienia urzędu konsularnego musi określać jego siedzibę, klasę oraz okręg konsularny. Jest to związane z tym, że państwo wysyłające może ustanowić na obszarze państwa przyjmującego kilka urzędów konsularnych. Okręg konsularny jest obszarem przydzielonym urzędowi konsularnemu, dla wykonywania funkcji konsularnych.

Konwencja wiedeńska uznała cztery klasy urzędów konsularnych: konsulaty generalne, konsulaty, wicekonsulaty i agencje konsularne.

Do podstawowych funkcji przedstawiciela konsularnego należy ochrona różnorodnych interesów państwa wysyłającego i jego obywateli w państwie przyjmującym. Funkcje konsularne obejmują m.in.:
1) ochronę w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli, zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych;
2) popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych i naukowych pomiędzy państwem wysyłającym i państwem przyjmującym;
3) zapoznawanie się wszelkimi prawnie dopuszczalnymi środkami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego w państwie przyjmującym i przesyłanie w tym przedmiocie sprawozdań rządowi państwa wysyłającego;
4) wydawanie paszportów i dokumentów podróży obywatelom państwa wysyłającego, jak również wiz i właściwych dokumentów osobom, które zamierzają udać się do państwa wysyłającego;
5) udzielanie pomocy i opieki obywatelom państwa wysyłającego,
6) występowanie w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonywanie związanych z tym funkcji, jak również pewnych czynności o charakterze administracyjnym,
7) sprawy spadkowe oraz ochronę interesów małoletnich i ubezwłasnowolnionych obywateli państwa wysyłającego;
8) reprezentowanie obywateli państwa wysyłającego przed sądami lub innymi władzami państwa przyjmującego;
9) wykonywanie prawa kontroli i inspekcji w odniesieniu do statków morskich i statków rzecznych posiadających przynależność państwa wysyłającego oraz do samolotów zarejestrowanych w tym państwie, jak również do ich załóg;
10) udzielanie pomocy statkom morskim i rzecznym oraz samolotom jak również ich załogom.

Na czele urzędu konsularnego stoi kierownik, którym może być (w zależności od klasy):
- konsul generalny,
- wicekonsul lub
- agent konsularny.

Do pozostałych członków urzędu konsularnego należy zaliczyć:
- funkcjonariuszy konsularnych (osoby, którym powierzono wykonywanie funkcji konsularnych),
- pracowników konsularnych (osoby zatrudnione w służbie administracyjnej lub technicznej) oraz
- członków personelu służby.

Do urzędników konsularnych pochodzących z państwa wysyłającego, nie można zaliczać konsulów honorowych. Może on być co prawda obywatelem państwa wysyłającego, ale najczęściej jest obywatelem państwa przyjmującego. Zostaje on upoważniony do wykonywania swoich funkcji przez państwo wysyłające, ale nie pobiera za to żadnego wynagrodzenia, dlatego też może on prowadzić działalność zarobkową.

Zasady mianowania kierownika urzędu konsularnego są w zasadzie analogiczne do zasad powoływania przedstawiciela dyplomatycznego. Państwo wysyłające, po wytypowaniu kandydata na to stanowisko, musi uzyskać od państwa przyjmującego tzw. exequatur, czyli zgodę na wykonywanie przez tą osobę funkcji konsularnych w określonym okręgu. Państwo przyjmujące ma prawo odmówić udzielenia zgody bez podawania przyczyny. Kierownikowi urzędu wystawia się listy komisyjne, które są odpowiednikiem listów uwierzytelniających przedstawiciela dyplomatycznego. Jeżeli chodzi o odwołanie kierownika urzędu konsularnego, to może to nastąpić zarówno z woli państwa wysyłającego jak i z woli państwa przyjmującego (uznanie za persona non grata).

W sprawie immunitetu konsularnego istnieje zasadnicza różnica w stosunku do immunitetu dyplomatycznego. Konsul podlega jurysdykcji i władzy państwa przyjmującego - z wyjątkiem swych czynności urzędowych.

Państwo przyjmujące ma obowiązek traktowania urzędników konsularnych z należytym im szacunkiem oraz podejmowania wszelkich niezbędnych środków dla zapobieżenia jakimkolwiek zamachom, skierowanym przeciwko ich osobie, wolności lub godności. Urzędnikom konsularnym nie przysługuje pełna nietykalność osobista, jednakże mogą być zatrzymani lub aresztowani tylko w przypadku popełnienia ciężkiej zbrodni i tylko w wykonaniu postanowienia właściwej władzy sądowej. Mogą być więzieni tylko w wykonywaniu ostatecznego i prawomocnego wyroku sądowego.

Urzędnicy i pracownicy konsularni nie podlegają jurysdykcji władz sądowych i administracyjnych państwa przyjmującego w odniesieniu do czynności dokonanych przy wykonywaniu funkcji konsularnych, a więc przy wykonywaniu funkcji urzędowych. Immunitet nie ma zastosowania w przypadku wytoczenia powództwa cywilnego, wynikającego z zawarcia przez urzędnika lub pracownika konsularnego umowy, w której nie występował on wyraźnie lub w sposób dorozumiany jako przedstawiciel państwa wysyłającego, a także w przypadku powództwa z tytułu szkody powstałej przez pojazd, statek lub samolot. Członkowie urzędu konsularnego nie są obowiązani do składania zeznań w charakterze świadka, jeśli dotyczą one faktów związanych z wykonywanymi przez nich funkcjami oraz do przedstawienia ich korespondencji i dokumentów urzędowych.

Urzędnikom i pracownikom konsularnym przysługuje immunitet celny i podatkowy. Zwolnieni są od świadczeń osobistych oraz od wszelkiego rodzaju służby publicznej, ponadto zwolnieni są od wszelkich obowiązków przewidzianych przez prawo państwa przyjmującego w dziedzinie rejestracji cudzoziemców i zezwoleń na pobyt.

Pracownikom konsularnym, czyli osobom zatrudnionym w służbie administracyjnej lub technicznej, przysługuje immunitet jurysdykcyjny, podatkowy i celny oraz są oni zwolnieni od świadczeń osobistych.

Członkom rodzin urzędników i pracowników konsularnych nie przysługują główne przywileje i immunitety, jako że mają one charakter funkcyjny, ale korzystają z immunitetu podatkowego i celnego.

Przywileje i immunitety dla członków urzędu konsularnego obowiązują od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego do czasu opuszczenia przez dane osoby terytorium państwa przyjmującego.

Władze państwa przyjmującego nie mogą wkroczyć bez zgody kierownika urzędu tylko "do tej części pomieszczeń konsularnych, którą urząd konsularny używa wyłącznie dla swej działalności"; można ponadto domniemywać zgodę kierownika urzędu konsularnego w razie pożaru lub innego nieszczęśliwego wypadku wymagającego podjęcia natychmiastowych środków ochrony. Nietykalne są natomiast w każdym czasie i miejscu archiwa i dokumenty konsularne. Obowiązek ochrony pomieszczeń i archiwów konsularnych istnieje także w razie zerwania stosunków konsularnych, a nawet w razie wybuchu wojny.

Na państwie wysyłającym tkwi z kolei obowiązek dbania aby pomieszczenia urzędu konsularnego nie były użytkowane w sposób niezgodny z wykonywaniem funkcji konsularnych. Należy dodać, że w urzędzie konsularnym nie można udzielać azylu.