49. Stosunek Mikołaja Reja do humanizmu w świetle Żywota człowieka poczciwego.

Odrodzenie było zjawiskiem ogólnoeuropejskim i jakkolwiek w różnych krajach wykazywało różne odrębności, zależne od warunków miejscowych. Były jednak cechy wspólne, wszędzie więc było ono walka o nowego człowieka i nowy tryb życia jednostkowego i zbiorowego. Głoszono wiarę w człowieka i w jego zdolności, uznający go za najwyższą wartość i podkreślający jego godność.

Mikołaj Rej wprowadza do swoich utworów akcenty humanistyczne, zastępuje jednak bohaterów biblijnych starożytnymi. Obca jest mu również postawa humanisty - naukowca, głoszącego zasadę ad fontes, sięgania do źródeł zjawisk kulturowych i literackich, do dzieł pisarzy greckich i rzymskich, czy do autorów biblijnych. Rejowi wystarczały najzupełniej przekazy pośrednie, stanowiące pomost miedzy światem starożytnym a renesansowym, książki łacińskie o charakterze podręcznikowym, obliczone na podręczne użycie. Rej jest człowiekiem Renesansu i „nic co ludzie nie jest mu obce”, tą tezę szerzej rozwija w Żywocie, mimo jak pisze Maria Bojarska Mikołaj Rej nie był uczonym humanistą.

Dzieło to reprezentuje praktyczne tendencje Odrodzenia, głosząc zasady humanistyczno - kulturalne, które można osiągnąć w postępowaniu codziennym, w stosunkach międzyludzkich w szerokich kołach tworzącego się „narodu szlacheckiego”:

Rej daje rozległą bezimienną biografię „człowieka poczciwego”, traktując w niej wszystkie trzy okresy tak samo. Na pierwszym miejscy u Reja jak w idei humanistycznej stawiany jest człowiek u Reja nazwany człowiek poczciwy.

Cześć pierwsza przedstawia młodość , zajmuje się rodzicami noworodka, nauką zasad religii, innymi naukami, które dziecku powinny być wpojone już od urodzenia. Po czym przeskakuje od razu do wyjazdu chłopca za granicę, gdzie winien nauczyć się dobrych manier i obyczajów i zdobyć umiejętność postępowania z ludźmi. Po powrocie do domu wyniki poznania świata obcego młodzieniec uzupełnia poza domem, na dworze i w wojsku, przy czym w obydwu tych środowiskach przebywa krótko. Rej nawiązuje również do etapu biblijnego stworzenia człowieka. Uwagi o człowieku wiodą w dziedzinę astrologii i związanej z nią psychologii, temperament człowieka zależy bowiem pod jakim znakiem zodiaku się urodził.

Również w księdze wtórej Rej nie odchodzi od humanistycznej wizji człowieka. Tu przedstawia bohatera, który „postanowiwszy staniczek swój”, a więc zdecydowawszy się na życie ziemiańskie, pocznie je sobie urządzać. Sprawą rozstrzygającą jest tu małżeństwo, założenie rodziny. Rozdziały inne mówią o stosunku człowieka poczciwego do jego otoczenia, do bliźnich, sąsiadów, znajomych, przyjaciół, wykładając więc, czym jest prawdziwe szlachectwo, na czym polega sprawiedliwość.

W księdze „trzeciej” poświęconych „starszemu wieku” Mikołaj Rej przedstawia pospolite zmory starości, a więc nieuniknione następstwa tego okresu życia: niedomagania i choroby, a wreszcie śmierć sama. Refleksje biblijne, katechizmowe i filozoficzne, głównie za traktatami Cycerona powtarzane, zmierzają do ostatecznego wniosku, iż śmierć, naturalny kres żywota człowieka poczciwego, nie może unicestwić wszystkich zdobyczy w nim osiągniętych, że zatem obawiać się jej nie należy.

Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego przedstawił humanistyczne wartości dorobku (radość) człowieka, który potrafi cieszyć się życiem, potrafi w życiu ziemskim czuć się szczęśliwym. Ta pogodna afirmacja świata i jego spraw pozwala nazwać Reja poetą-humanistą.

43.”Żywot człowieka poczciwego” jako utwór parenetyczny.

Literatura parenetyczna (pareneza – pouczenie) - utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Jedną z cech parenetyki jest właściwy jej normatywizm, który wyłonił określone wzory osobowe i sformułował modele idealnych postaci o ścisłym usytuowaniu społecznym, konkretne zaś zalecenia właściwego postępowania zawierały jednocześnie i utrwalały swoistą hierarchię wartości przypisywanych prezentowanym postaciom. Motywy te przewijają się stale w literaturze XVI i XVII wieku, ulegając jedynie nieznacznym modyfikacjom.

W epoce renesansu powszechną popularnością cieszyła się literatura parenetyczna, a więc pouczająca. Powstające w owej dobie traktaty uczyły zasad nowej kultury czy też zachęcały do nich, wywody zaś i roztrząsania teoretyczne urozmaicały odwoływaniem się do wymownych przykładów z życia dawnego lub bieżącego, do starożytności grecko-rzymskiej z jej wielkimi ludźmi czy też do współczesności i jej znakomitych przedstawicieli. Traktatom tym, dla spotęgowania ich żywej wymowy, nadawano postać „wizerunku”, „zwierciadła” lub „żywota” człowieka reprezentującego pewną grupę społeczną, instytucję lub zawód. Zawsze chodziło w nich o ukazanie doskonałego obywatela i człowieka, jako wzoru postępowania.

Jednym z przykładów na popularność tworzenia dzieł parenetycznych jest „Żywot...” w którym przedstawia Rej ideał doskonałego szlachcica. Opisując w utworze dzieje głównego bohatera „od kołyski, aż po grób”, zaznajamia nas ze swoimi poglądami dotyczącymi wychowywania dzieci, spojrzenia na edukacje, powinności szlachcica względem Rzeczpospolitej i jego wychowanie religijne(kalwinizm).

44. Ideał wychowawczy w „ Żywocie...”

Mikołaj Rej swój „ideał wychowawczy” przedstawia nam w pierwszej księdze „Żywota...”.

Swoje wywody dotyczące wychowywania dziatek rozpoczyna od uświadomienia przyszłym rodzicom, iż sprawą niesamowicie istotną jest zaznajomienie się z układem planet podczas narodzin potomka w celu ustalenia przyszłego charakteru noworodka. Jeżeli jest to w ich przypadku niemożliwe podaje kilka innych praktycznych rad jak odróżnić poszczególne typy ludzi, i co za tym idzie:

choleryk, posiada włosy czarne, melancholik jest rudy zazwyczaj, flegmatyk ma blade lica, zaś krewnik blado- rumiane:)

W przypadku dalszych trudności w określeniu typu człowieka, radzi autor aby obserwować dzieci i poprzez zaobserwowane zachowania dostosować typ do osoby. Określenie typu człowieka, jest bowiem ważnym punktem z uwagi na to, iż każdy z przedstawionych przez niego ludzi powinien być wychowywany inaczej:)

W kolejnym rozdziale Rej instruuje przyszłych rodziców co do rodzaju pożywienia jakimi mają być karmione różne typy ludzkie. Kolejnym istotnym aspektem wychowawczym staje się wybór odpowiedniego preceptora czyli nauczyciela domowego, który ma niezwykle istotny wpływ na przyszły rozwój dziatek. Rozdział czwarty jest natomiast w całości poświęcony wychowaniu religijnemu, które winno się odbywać podług Reja jedynie w duchu kalwinizmu.

Kolejne rozdziały pouczają rodziców jakie inne niezbędne nauki powinni wpoić swoim pociechom (np. jazda konna). Kolejne rozdziały poświęca natomiast nauce zagranicznej na którą powinni wysłać rodzice młodego szlachcica, aby uczył się tam dobrych obyczajów, ogłady i pogłębiał swoją wiedzę. Po powrocie do domu zaś, czemu poświęcone są kolejne rozdziały winien młodzieniec uzupełniać swoją wiedzę w rodzimych stronach, na dworze i wojsku, przy czym w obu środowiskach nie powinien przebywać zbyt długo z uwagi na to, iz jego życie ograniczy się do środowiska ziemiańskiego.

45.Szlachcic idealny w świetle Żywota człowieka poczciwego.

W Żywocie człowieka poczciwego Rej nakreślił wzorzec szlachcica-ziemianina, człowieka uczciwego, żyjącego wedle przyjętych zasad. Reguły życia oparte są na radości, którą człowiek czerpie z wykonywania codziennych obowiązków, na zgodzie z przykazaniami Bożymi i harmonią przyrody, na spokoju własnego sumienia, cokolwiek człowiek czyni. Szczęście osobiste jest w zasięgu ręki, ponieważ człowiek, z pomocą Bożą, odpiera pokusy i wątpliwości – jedyne, co przeszkadza, co plami ludzki charakter i obciąża sumienie.
Człowiek rodzi się jak czysta tablica, na której każde późniejsze doświadczenie jest zapisane i które kształtuje osobowość i charakter. Poczciwy szlachcic wychowywany jest w duchu religijnym, uczy się zawsze wybierać dobro, szanować wolność i niezależność. Każde dziecko powinno wyrabiać swoją sprawność fizyczną, która czasem jest ważniejsza od nauk ścisłych. W życiu nie można skupić się na żołnierskich wędrówkach po sławę i bogactwa, ani na dworskich intrygach, ani na wypełnianiu obowiązków obywatelskich, chociaż cnoty rycerskie są jak najbardziej potrzebne i pożyteczne.
Umiejętności towarzyskie, czyli poczucie humoru, kultura osobista, znajomość zasad dyskusji i zawierania znajomości – są bardzo ważne w całym ludzkim życiu. O tym, jak człowieka postrzegają inni, decydują jego zachowania społeczne, umiejętności praktyczne (snycerstwo, malarstwo, złotnictwo i in.), a nie teoretyczne wywody. Szlachcic powinien być uczynny i zaradny, powinien zjednywać sobie przyjaciół, szanować innych.
Szlachcic ma poddanych chłopów. Nie wolno mu używać przemocy wobec nich. Pracę rolnika należy szanować, tak jak jego równe prawa, mimo niższego stanu społecznego.
Człowiek powinien kierować się naturalnym porządkiem równowagi, czyli wszystkim z wymienionych sfer życia oddać odpowiedni moment swojej ziemskiej wędrówki. Ale najważniejsze, najbardziej czasochłonne i pochłaniające umysł i zdolności człowieka, jest właśnie życie ziemiańskie: szlacheckie i rodzinne. Szlachcic dba o siebie i swoją rodzinę. Jest odpowiedzialny i opiekuńczy. Życie ziemiańskie rozwija w człowieku cechy szlachetne i doskonali go w mądrości. Uczciwe, spokojne życie na wsi, pełnienie roli ojca, męża, gospodarza, dobrego sąsiada – wszystko to zbliża człowieka do szczęścia i nie pozwala bać się nieuchronnej śmierci. Tak jak mijają pory roku, tak i życie szlachcica powinno podlegać uporządkowanemu trwaniu. Szlachcic szanuje przyrodę, z radością serca patrzy na rozwijające się rośliny, na dorastające pociechy, mijające lata życia. Nie stroni od rozrywek, które dają odpoczynek i powiększają radość, kształtując znów cnoty towarzyskie.

46.Pobożny protestant w świetle Żywota człowieka poczciwego.

W „Żywocie...” Mikołaj Rej zaznajamia nas z obrazem szlachcica- ziemianina idealnego. W rozumieniu Reja szlachcic idealny jest również kalwinistą. W jego życiu zatem naczelną rolę powinna odgrywać religia. Rej jako kalwinista jest również zwolennikiem teorii predestynacji, dlatego już na początku dzieła stara przekonać czytelnika o istotności ułożenia planet podczas narodzin, gdyż to właśnie dzięki temu można ustalić jaki obrót przybierze jego dalsze życie. Kolejnym istotnym sygnałem w dziele co do roli jaką powinna odgrywać w życiu człowieka religia, jest poświęcenie tak wielu rozdziałów w pierwszej księdze nauczaniu religii wśród młodych.

Według Reja człowiek żyje dla Boga, a wszystko co może osiągnąć lub osiągnie jest dziełem boskim. Tylko postępowanie według zasad przekazanych nam przez Boga, może zagwarantować spokojne i harmonijne życie, gdyż niedostatek jest karą za lenistwo. Kolejnym istotnym punktem przemawiającym za faktem, iż religia była dla Reja naczelną wartością, jest zachęcanie czytelnika do poddawania się w wolnych chwilach czytaniu Biblii, która jest według niego skarbnicą wiedzy, potrafiącą „udzielić” odpowiedzi na wszystkie dręczące człowieka pytania.

47.Struktura Żywota człowieka poczciwego.

Żywot... jest częścią księgi pt. Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we źwierciadle, przypatrzyć. Jest to rozprawa prozatorska, przepleciona tylko kilkoma wierszami, otwierająca cały tom Źwierciadła. Utwór należy do literatury parenetycznej, czyli zachęcającej do przyjęcia zasad nowej kultury (renesansowej) dzięki przedstawionym wzorcom osobowym, ideałowi człowieka z jakiejś grupy społecznej. O zawartości dzieła szczegółowo mówi Pokazanie krótkie, co które księgi w sobie zamykają, sporządzone na końcu Żywota.

Na dzieło składają się trzy księgi, podzielone na rozdziały zwane kapitulum oraz Przemowa krótka do krześcijańskiego człowieka. Księga pierwsza opisuje czas od narodzin do wieku średniego, księga druga – sprawy ludzkie wieku średniego, a księga trzecia ukazuje lata sędziwe i czas schyłku życia. Utwór Reja podobny jest innym renesansowym parenezom, ale autor polski nadaje swemu bohaterowi szczególny charakter i rolę. Rej daje rozległą biografię człowieka poczciwego, poświęcając każdemu okresowi życia równą uwagę. Na pierwszym planie znajduje się ziemianin, i poniekąd rycerz (J. Krzyżanowski), a nie dworzanin czy panujący (jak np. u Górnickiego w Dworzaninie polskim czy u pisarzy zagranicznych). Dzieło Reja charakteryzuje ciepłe spojrzenie na codzienne życie ludzkie (J. Krzyżanowski); ton moralizatorski, który często zostaje przesłonięty przez zapędy kaznodziejskie. Widoczne są też wpływy twórczości Erazma z Rotterdamu, którego Rej bardzo cenił.

48. Rozumienie idei cnoty w Żywocie człowieka poczciwego

Powszechnie wiadomą rzeczą jest, że Żywot zawiera w sobie wzorzec życia średniego szlachcica. Stąd też miejsce dla siebie musiała znaleźć w nim także ideologia, dla tej grupy społeczeństwa charakterystyczna, a pojęcie szlachectwa miało w niej specjalne miejsce. Rej w związku z tym – zgodnie z normą trzeciej ćwierci XVI wieku – wiele miejsca poświęcił pojęciu cnoty. W Żywocie, inaczej niż w pozostałych tekstach, podkreślił jej wymiar polityczny .Areną, na której cnota się realizowała, była u Reja służba Rzeczypospolitej i w tym sensie cnota oznaczała zdolność do pełnienia funkcji publicznych oraz podstawowy składnik szlachectwa. Temu ostatniemu Rej poświęcił osobne rozdzialiki w Kapitulum IV Żywota, zatytułowane Jako się ma poćciwy ślachcic w swych ślachectwie zachować i co jest prawe ślachectwo oraz Prawe ślachectwo jakie ma być. Był w nich Nagłowiczanin dość ogólnikowy, stwierdzał bowiem, że szlachcic ma "żyć jak szlachcic"27: Niewątpliwie w "życiu, jako na szlachcica przyszłusze", pomocna mogła być cnota, która stanowiła najistotniejszy element definicji szlachectwa w Żywocie:

Abowiem ślachectwo prawe jest jakaś moc dziwna a prawie gniazdo cnoty, sławy, każdej powagi i poczciwości. A kto to gniazdo tak zacne dobrowolnie szkaradzi, jest podobien ku owemu śmierdzącemu dudkowi, co i sam śmierdzi, i gniazdo swe zawżdy zaplugawi [...]. Abowiem na tych trzech rzeczach ten najzacniejszy klejnot należy: na zacności narodu zacnych przodków swoich, na roztropnym ćwiczeniu, a to najwięcej, gdy to jeszcze k temu wszystko ozdobnie a z pięknymi przystojnościami umie na sobie ukazać.

Podobnie jak samo szlachectwo, także i cnota nie znalazła uszczegółowienia ani dokładnego wykładu, zdając się czymś oczywistym. Rej nie negował roli pochodzenia i dziedziczności szlachectwa, ale to w niej upatrywał najistotniejszego składnika osobistego szlachectwa. Nie pozostawia co do tego wątpliwości kolejny podrozdział, właśnie cnocie szlacheckiej poświęcony, gdzie Rej dowodził, że prawdziwe szlachectwo to szlachectwo cnoty. Sama przynależność do stanu była jednak owym "szczepem pięknie uszczepionym", bez którego cnoty się nie rozwiną, tak jak na kamienistym podłożu nie zakiełkuje ziarno30. Największe zagrożenie dla cnoty stwarzała w Żywocie pycha – "szara pyszka", jak pisał Rej; cnota natomiast miała u niego podglebie religijne. Nie znaczy to jednak, że szlachcic miał być bardzo skromny, lecz że winien był zachować umiar. I chociaż Rej – moralista nakazywał szlachectwo realizować jako ekspresję zalet moralnych