Żywot... jest częścią księgi pt. Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we źwierciadle, przypatrzyć. Jest to rozprawa prozatorska, przepleciona tylko kilkoma wierszami, otwierająca cały tom Źwierciadła. Utwór należy do literatury parenetycznej, czyli zachęcającej do przyjęcia zasad nowej kultury (renesansowej) dzięki przedstawionym wzorcom osobowym, ideałowi człowieka z jakiejś grupy społecznej. O zawartości dzieła szczegółowo mówi Pokazanie krótkie, co które księgi w sobie zamykają, sporządzone na końcu Żywota.
Na dzieło składają się trzy księgi, podzielone na rozdziały zwane kapitulum oraz Przemowa krótka do krześcijańskiego człowieka. Księga pierwsza opisuje czas od narodzin do wieku średniego, księga druga – sprawy ludzkie wieku średniego, a księga trzecia ukazuje lata sędziwe i czas schyłku życia. Utwór Reja podobny jest innym renesansowym parenezom, ale autor polski nadaje swemu bohaterowi szczególny charakter i rolę. Rej daje rozległą biografię człowieka poczciwego, poświęcając każdemu okresowi życia równą uwagę. Na pierwszym planie znajduje się ziemianin, i poniekąd rycerz (J. Krzyżanowski), a nie dworzanin czy panujący (jak np. u Górnickiego w Dworzaninie polskim czy u pisarzy zagranicznych). Dzieło Reja charakteryzuje ciepłe spojrzenie na codzienne życie ludzkie (J. Krzyżanowski); ton moralizatorski, który często zostaje przesłonięty przez zapędy kaznodziejskie. Widoczne są też wpływy twórczości Erazma z Rotterdamu, którego Rej bardzo cenił.
Krótkie streszczenie całości:
Księga I
Bohater Żywota... jest bezimienny, nazywany człowiekiem poczciwym. Księga pierwsza opisuje czas od narodzin do wieku średniego. Jego losy zaczynają się wspomnieniem Adama i Ewy (jak w kronice średniowiecznej). Kolejne części Żywota poświęcone są rodzicom bohatera, nauce religii (w duchu kalwińskim), nauczaniu innych przedmiotów w domu, wyjazdom za granicę. Podróże mają nauczyć młodziana obycia w świecie, umiejętności postępowania z ludźmi. Po powrocie do rodzinnego domu przychodzi czas na sprawdzenie swej wiedzy w wojsku i na dworze. Młody człowiek nie bawi jednak długo ani w armii, ani na dworze. Ma się poświęcić życiu ziemiańskiemu.
Księga II
Księga druga poświęcona jest wiekowi średniemu. Sprawą najważniejszą jest wtedy stabilizacja, czyli znalezienie przez człowieka poczciwego dobrej żony i założenie rodziny. Autor opisuje, na czym polega radość, harmonia, doskonałość życia na wsi. Uczy też, jak pobożnie i rozważnie prowadzić gospodarstwo oraz korzystać ze szlacheckich rozrywek towarzyskich i umysłowych. Człowiek w średnim wieku ma też obowiązki wobec ojczyzny i całej grupy społecznej, którą reprezentuje. Rej przytacza zadania poselskie i senatorskie oraz wypowiada się na temat władzy królewskiej. Człowiek poczciwy żyje wśród sąsiadów, znajomych, przyjaciół. Jest wzorem prawdziwego szlachectwa oraz sprawiedliwości. Bohater Reja żyje w umiarze, wyśmiewając życie ponad stan lub szkodzące zdrowiu i reputacji używki, zabawy, zachowania. Rej piętnuje obżarstwo, pijaństwo, pychę, popadanie w nieopanowany gniew. Autor rozwodzi się nad cnotami prawdomówności, prawości, przyjaźni, dobroci dla innych. Nagrodą uczciwego życia jest sława.
Księga III
Księga trzecia traktuje o ostatnim okresie życia człowieka – starości. Rej rozprawia się tu z pospolitymi zmorami starości (J. Krzyżanowski). Niedomagania, choroby, sama śmierć zostają przedstawione w rozważaniach opartych na Biblii, katechizmie, filozofii Cycerona i Seneki.
Streszczenia najważniejszych fragmentów:
Księga I Kapitulum II punkt 3. Bóg nie chce, aby kto złym był
Nie można mówić, że Bóg stworzył kogoś złym człowiekiem i dlatego czyni on źle. Bóg nikogo zła nie nauczył, ani nie dał nikomu duszy skłonnej do niegodziwości. On uczy człowieka, jak się nawracać, jak podążać ścieżką Bożą, która polega właśnie na odrzuceniu zła. Usprawiedliwianie obecności zła w świecie wolą Bożą nie jest słuszne. Rej daje wiele dowodów z Biblii na to, że Bóg dał człowiekowi wybór dobra i zła, a nie niemożność dobrego postępowania i ciągłe upadki przez złe przyrodzenie. Złodziej, zabijaka, pijak, wydzieracz, łakomiec nie mogą winić Boga za swe przywary i tkwić niezmiennie w swoim zachowaniu. Tak jak kiedyś jeden kupiec miał syna, którego przyrodzenie wydawało się złe, bo lubił zabijać zwierzęta. Stroskany ojciec oddał chłopca do rzeźnika, bo ludzie podejrzewali w dziecku przyszłego zbója. Z czasem wyrósł bardzo dobry i bogaty mężczyzna, wprawny w swym rzemiośle.
| A tak niech tego nikt nie powieda, aby przyrodzenie mocy nie miało, jesliże cnotą a rozumem nie będzie powściągniono a zahamowano |
|---|
Księga I Kapitulum V punkt 5. Jako rozmowy poćciwe młodemu bywają pożyteczne
Czytanie i rozmowy ze starszymi są bardzo ważnym elementem rozwoju młodego człowieka. Czytać trzeba, żeby wiedzieć o świecie, znać się na ludziach, umieć ładnie mówić i dobrze myśleć. Rozmowy z mądrzejszymi i bardziej doświadczonymi, nie mogą być wszeteczne ani opiłe, czyli o zbytkach (o głupotach, o niczym), ani przy kielichu. Ćwiczenie rozumu nie musi być męczącym uczeniem się, ale może sprawić wiele radości młodemu i starszemu rozmówcy. Należy zasięgać rad zwłaszcza w rzeczach trudnych i poważnych. Wymiana zdań między pokoleniami jest ważna dla całej kultury.
Księga I Kapitulum IX punkt 4. Przyjechawszy z żołnierstwa, jako się rycerski człowiek ma zachować
Młodzian nie powinien przykrzyć się rodzicom, ale dawać przykład rodzeństwu, opiekować się rodziną, pilnie strzec w sobie wyuczonych cnót rycerskich, jak poczucie obowiązku, punktualność, wierność zasadom, dyscyplina. Czasu wolnego nie należy marnować. Rej zaleca czytanie książek lub zabawy między poczciwymi. Nie wolno dopuścić, żeby się w barłóg po uszy zagrześć. Każda chwila jest człowiekowi potrzebna do zdobycia przyszłego szczęścia, mądrości, cnót szlacheckich.
Księga II Kapitulum IV punkt 1. Jako się ma poćciwy ślachcic w swym ślachectwie zachować i co jest prawe ślachectwo
| A gdychmy już przebrnęli stany a urzędy i powinowatości pospolite, już też pomy [pójdźmy] do poczciwego ślachcica, co jest powinien i jako się w swym stanie stanowić i zachowywać słusznie ma. Abowiem na tym wszystko należy, aby był żyw cnotliwym, poczciwym, pobożnym a pomiernym swym żywotem, nikomu nieszkodliwym, a każdemu wiernym i prawdziwym |
|---|
Szlachcic ma być człowiekiem honoru i pokoju. Aby nikt nie miał przeciwko poczciwemu człowiekowi nic za złe, aby żadna sprawa nie czekała długo na swe rozwiązanie, ponieważ szlachcic uczył się zawsze prawości i mądrości, ma teraz używać rozumu i umiejętności w życiu codziennym. Ma być ostoją dobroci, gospodarności, pracowitości i sprawiedliwości dla innych wokół.
Księga II Kapitulum XVI fragment punktu 1. Jako poćciwy człowiek, już w słusznych sprawach postanowiony, pomiernego a pobożnego gospodarstwa swego ma roztropnie używać
Gospodarz nie może upatrywać w zwierzętach takich jak koza, świnia, czy też w gnoju końskim spraw diabelskich. Rej wyśmiewa średniowieczne zabobony i zacofanie w pojmowaniu świata. Wszystkie bowiem zwierzęta gospodarskie są dobre i dane człowiekowi przez Pana Boga, aby pomagały mu w pracach, przysparzały radości, dawały ciepło, pożywienie, nawóz dla roślin. Gospodarz powinien rano wstać, porozmawiać z żoną o swoich planach na kolejny dzień, rozmówić się w ważnych sprawach z urzędnikiem lub wójtem. Potem szlachcic ma poświęcić czas dzieciom: rozdzielić każdemu obowiązki według wieku i umiejętności, pouczyć w czym jeszcze trzeba, dodać ochoty do pracy i podtrzymywać radość życia. Nawet jeśli pod koniec dnia gospodarz zastałby dzieci śpiące, powinien je obudzić, porozmawiać, pouczyć.
Księga II Kapitulum XVI punkt 2. Rok na cztery części podzielon
| A w każdym z tych czasów i potrzebnego a roznego gospodarstwa, i rozkosznych czasów i krotofil swych w swoim onym pomiernym a spokojnym żywocie poćciwy człowiek może snadnie użyć |
|---|
Najpiękniejszą pora roku jest wiosna – pełna wesołych zabaw, momentów spędzonych na świeżym powietrzu z żoną i dziećmi, pierwszych po zimie prac w ogrodzie. Trzeba wyrwać chwasty, przygotować grządki na nowe nasiona i sadzonki, obciąć obumarłe gałązki drzew. Wymienione nazwy roślin, warzyw, ziół oddają realistyczny obrazogrodu. Przydomowe grządki są wielką uciechą pańskiego oka, poletkiem pracy własnych rąk i symbolem życia całej rodziny szlacheckiej. Rej zwraca uwagę na pracę chłopów, odpowiednie do niej zachęcanie (są tez chłopi leniwi i gnuśni), nagradzanie efektów. W domostwie trzeba uważać na czystość, ponieważ ład i porządek domuodzwierciedlają cnoty człowieka.
Księga III Kapitulum I punkt 8. Co sobie starzec do poćciwego żywota na pomoc brać ma
Śmierć nazwana jest w tej księdze „dopłynięciem do portu”. Człowiek więc całe życie spędza na żeglowaniu, doskonaleniu, zdobywaniu doświadczeń. Podąża do szczęśliwego końca. W starości najtrudniejsze są niedomagania ciała, zastyganie członków. Według Reja do ostatnich chwil trzeba dbać, aby nie zastygła w człowieku również dusza. Idąc za śladami świętych z Biblii, człowiek starszy powinien sobie znaleźć młodą, radosną osobę, która podzieli się swoim ciepłem – przyjaźnią, rozmową, obecnością. Wtedy minie niebezpieczeństwo skupienia się na bólu fizycznym i własnych sprawach.
Księga III Kapitulum VI punkt 2. Szkoda się o to frasować, co się wrócić nie może
Mądrość polega na tym, żeby nie tylko umieć pocieszyć innych, ale przede wszystkim aby się samemu umieć radować. Radość, nawet pod koniec życia, jest bardzo ważna, bo życiema największą wartość. Dlatego szlachcic powinien żyć tak, aby niczego nie żałować. Starość nie jest też dana po to, aby człowiek się zamartwiał i rozpamiętywał rzeczy przeszłe. Rej ponownie zwraca uwagę na rolę przyjaźni.
Księga III Kapitulum IX punkt 6. Nierozmyślnym śmierć strach, rozmyślnym krotofila
Najtrudniej jest umrzeć bogaczowi. Jego życie opierało się na gromadzeniu skarbów. Teraz jednak cóż one mogą pomóc w przeprawie na drugą stronę? Człowiek, który poświęcił życie na radosnym czerpaniu z wolności, na przykładnym wypełnianiu obowiązków i spokojnym życiu dla rodziny – nie boi się śmierci. Cnota jest największym skarbem człowieka poczciwego. Dlatego nie jest ważne to, że nikt nie wie, kiedy umrze. Niewiedza ta przyczynia się także do wzbogacenia duszy ludzkiej w radość i szlachetność.
W Żywocie człowieka poczciwego Rej nakreślił wzorzec szlachcica-ziemianina, człowieka uczciwego, żyjącego wedle przyjętych zasad. Reguły życia oparte są na radości, którą człowiek czerpie z wykonywania codziennych obowiązków, na zgodzie z przykazaniami Bożymi i harmonią przyrody, na spokoju własnego sumienia, cokolwiek człowiek czyni. Szczęście osobiste jest w zasięgu ręki, ponieważ człowiek, z pomocą Bożą, odpiera pokusy i wątpliwości – jedyne, co przeszkadza, co plami ludzki charakter i obciąża sumienie.
Człowiek rodzi się jak czysta tablica, na której każde późniejsze doświadczenie jest zapisane i które kształtuje osobowość i charakter. Poczciwy szlachcic wychowywany jest w duchu religijnym, uczy się zawsze wybierać dobro, szanować wolność i niezależność. Każde dziecko powinno wyrabiać swoją sprawność fizyczną, która czasem jest ważniejsza od nauk ścisłych. W życiu nie można skupić się na żołnierskich wędrówkach po sławę i bogactwa, ani na dworskich intrygach, ani na wypełnianiu obowiązków obywatelskich, chociaż cnoty rycerskie są jak najbardziej potrzebne i pożyteczne.
Umiejętności towarzyskie, czyli poczucie humoru, kultura osobista, znajomość zasad dyskusji i zawierania znajomości – są bardzo ważne w całym ludzkim życiu. O tym, jak człowieka postrzegają inni, decydują jego zachowania społeczne, umiejętności praktyczne (snycerstwo, malarstwo, złotnictwo i in.), a nie teoretyczne wywody. Szlachcic powinien być uczynny i zaradny, powinien zjednywać sobie przyjaciół, szanować innych.
Szlachcic ma poddanych chłopów. Nie wolno mu używać przemocy wobec nich. Pracę rolnika należy szanować, tak jak jego równe prawa, mimo niższego stanu społecznego.
Człowiek powinien kierować się naturalnym porządkiem równowagi, czyli wszystkim z wymienionych sfer życia oddać odpowiedni moment swojej ziemskiej wędrówki. Ale najważniejsze, najbardziej czasochłonne i pochłaniające umysł i zdolności człowieka, jest właśnie życie ziemiańskie: szlacheckie i rodzinne. Szlachcic dba o siebie i swoją rodzinę. Jest odpowiedzialny i opiekuńczy. Życie ziemiańskie rozwija w człowieku cechy szlachetne i doskonali go w mądrości. Uczciwe, spokojne życie na wsi, pełnienie roli ojca, męża, gospodarza, dobrego sąsiada – wszystko to zbliża człowieka do szczęściai nie pozwala bać się nieuchronnej śmierci. Tak jak mijają pory roku, tak i życie szlachcica powinno podlegać uporządkowanemu trwaniu.
Szlachcic szanuje przyrodę, z radością serca patrzy na rozwijające się rośliny, na dorastające pociechy, mijające lata życia. Nie stroni od rozrywek, które dają odpoczynek i powiększają radość, kształtując znów cnoty towarzyskie.
Praca rąk ludzkich jest jednym z ważnych motywów Żywota człowieka poczciwego. Renesansowy autor zwraca uwagę na pracę samego bohatera – szlachcica ziemiańskiego, a także na pracę jego rodziny oraz sług – chłopów. Już od opisu narodzin człowieka Rej podkreśla większą wagę cnót praktycznych niż teoretycznych. Dziecko powinno uczyć się umiejętności, które przydadzą mu się w zawodzie, w codziennych obowiązkach szlacheckich, gospodarskich, towarzyskich. Rej uważa, że nauki teoretyczne zbytnio zaprzątają umysł człowieka i oddalają go od szczęścia i łaski Bożej.
Szlachcic powinien być zaradny, pracowity. Powinien dobrze planować czas prac gospodarskich i umiejętnie przeplatać go z odpoczynkiem . Uszlachetnia człowieka zarówno praca, jak i rozrywka . Nie wolno zrzucać na nikogo własnych obowiązków. Rej upomina się zwłaszcza o chłopów, którzy bardzo ciężko pracują w polu – na własne rodziny i na rodzinę szlachcica. Pan ma szanować ten trud, także ze względu na doświadczenia pracy własnej w ogrodzie i gospodarstwie domowym. Praca uczy człowieka wytrwałości, cierpliwości, przyjaźni, szacunku do przyrody. Praca pomaga walczyć z gniewem, zatruwającym cnoty i niszczącym szlachectwo. Dzięki niej człowiek bardziej rozumie harmonię Bożego świata i własne miejsce na ziemi.
Arkadia, czyli kraina, gdzie żyje się doskonale, w pełnej harmonii z otoczeniem, bez trosk, bólu, krzywd – taki świat marzył się człowiekowi od zawsze. Według wielu religii człowiek żył kiedyś w Arkadii, ale utracił ją przez swoje niegodziwe czyny. Renesansowi twórcy nie zapominają o tej antycznej krainie. W epoce skupienia się na sprawach ludzkich Arkadia nabiera nowego wymiaru. Rej widzi taką szczęśliwą krainę w stanie szlacheckim i na ojczystej wsi. Ziemiański dworek, opisywany przez pisarza w Żywocie człowieka poczciwego, jest miejscem, gdzie człowiek zdobywa wszelkie potrzebne do życia i po śmierci cnoty, gdzie spełnia się i dochodzi do szczęścia , gdzie realizuje renesansowe ideały harmonii z naturą.
Przyroda jest piękna, dobra i służy człowiekowi. Wraz z mijającymi porami roku i naprzemiennym odradzaniem się i obumieraniem życia w naturze – zmieniają się czynności ludzkieko życia na wsi. Wstawaniem, kładzeniem się spać rządzi Słońce. Życiem roślin, zwierząt i ludzi kieruje aura: ciepła, zimna, deszczowa, słoneczna, letnia czy jesienna. W naturze widać hierarchię, tak samo też u ludzi – są panowie i chłopi. W przyrodzie stworzenia pracują: rozwijają się, budują gniazda, żywią się – tak samo i ludzie pracują dla siebie i rodzin, troszczą się o dom, karmią się plonami ziemi. Wieś Reja pełna jest rozrywek – od obserwacji przyrody, przez ciche rodzinne życie, posługę poselską, aż do rozmów i biesiad towarzyskich. Panuje w tej Arkadii równowaga i zgoda między wszystkimi jej elementami. W przeciwieństwie do miasta, na wsi można poczuć się bliżej nieba.
O odrodzeniowym charakterze utworu decydują przede wszystkim: temat utworu, punkt widzenia narratora, charakter dzieła.
Żywot człowieka poczciwego jest dowodem zainteresowania się człowiekiem i sprawami ludzkimi. To człowiek jest w centrum Bożego świata. Ma on poznawać piękno i dobro Ziemi oraz nauki Kościoła tylko po to, aby samemu osiągnąć szczęście , aby zostawić po sobie wielkie dzieło życia. Życie ludzkie ma największą wartość. Szlachcic nie żałuje niczego, co uczynił, ponieważ postępował w zgodzie ze swoim sumieniem, zdobył cnoty i może uczciwie stanąć przed Bogiem na końcu życia.
Punkt widzenia narratora zawęża się do obrębu klasy społecznej, której bohater jest przedstawicielem. Jest to również stan społeczny samego Reja.
Charakter utworu jest wolny od średniowiecznych wymogów ze względu na swoją świeckość, zainteresowanie sprawami ziemskimi. Nie ma w utworze walk bohatera między abstrakcyjnym dobrem a złem, nie ma świętości w sensie katolickim i poświęcenia całego życia sprawom wiary. Bóg obecny w życiu człowieka poczciwego daje mu nagrodę za jego cnoty ludzkie, ojcowskie, gospodarskie, obywatelskie. Działanie człowieka ma się skupiać na osiągnięciu szczęścia i dobra ludzkiego, bo taka też jest na pewno wola Boża.
Sposób opowiadania Reja w Żywocie... jest przede wszystkim plastyczny, żywy, obrazowy, skupia się na szczególe. Może to być szczegół krajobrazu wiejskiego, przedmiot czynności codziennej, element domu, ogrodu, wygląd lub charakter ludzki, szczegół pojęciowy lub konkret postawy czy przykład zdarzenia. Rozważania pisarza nie mają charakteru uogólniającego, chociaż pokazanie wzoru szlachcica służy naśladowaniu go przez różnych czytelników. Nie zapominajmy, że księga była ważnym elementem w odrodzeniowym kształtowaniu się etykiety szlacheckiej i kreowaniu postaw w ogóle w kulturze polskiej. Takie metody pisarskie wynikają z doświadczeń samego Reja-szlachcica oraz z jego oczytania i świadomości poziomu kultury oraz potrzeb renesansowej społeczności polskiej.
Żywot... nazywany jest encyklopedią spraw gospodarczo-towarzyskich. Rej ujawnia się w utworze jako moralista i realista. Odtwarzanie przykładów z życia, konkretów rzeczywistości odwołuje się do zmysłów czytelnika. Rej posługuje się zapachem, smakiem, dotykiem, wzrokiem, słuchem. Obrazowość polega również na poruszeniu zmysłów u czytelnika Rejowego dzieła. Wiele jest w utworze portretów i opisów typów zachowań, m.in. portret pijanicy z księgi II czy sylwetka osoby nieustannie przeklinającej, również z tej księgi. Autor posługuje się sprawnie stylizacją i opisem psychologicznym. Język Reja czerpie głównie z mowy potocznej, gdyż autor uważa za najpiękniejszą polszczyznę żywą, mówioną, zrozumiałą dla ówczesnej szlachty i dworu. Czasem zauważyć można styl kaznodziejski, styl przysłów, styl biblijny. Nie obce są pisarzowi takie środki artystyczne, jak: porównanie, uosobienie, metafora, alegoria. Charakterystyczne w języku Żywota są także zdrobnienia: rzodkieweczki, ogóreczki, rzeżuszka, czeladka, żonka, żoneczka, pniaczek, kamyczek itp. Służą one podkreśleniu afirmacji życia i wsi, pomnożeniu wszechobecnej radości , przybliżeniu czytelnikowi opisywanego świata.