Anna Prus

Johann Wolfgang Goethe urodzony w 1749 r. we Frankfurcie nad Menem, a zmarł w 1832 r. w Weimarze. Najważniejszych wrażeń młodości dostarczyły mu wypadki wojny siedmioletniej. Otoczenie rozbudziło w nim zamiłowanie do sztuki i do malarstwa. W dzieciństwie ćwiczył w próbach poetyckich. Mając 16 lat podjął studia prawnicze w Lipsku. W 1768 r. wrócił do Frankfurtu i zajął się poezją liryczną. Po zakończeniu studiów poznał Herdera, dzięki któremu zrozumiał poezją narodową wszystkich epok np. Homera, Osjana czy Szekspira. Goethe zapoczątkował nową epokę literatury niemieckiej. W połowie maja 1772 r. wyjechał do Wetzlaru, gdzie odbył praktykę sądową. Wstąpił do stowarzyszenia, do grona którego należeli praktykanci, urzędnicy sądowi, dyplomaci oraz prawnicy np. Gotter czy Wilhelm Jerusalem. Poznał również starszego o osiem lat, Jana Christiana Kestnera, ale najpierw miał sposobność poznać i zbliżyć się do jego narzeczonej – Karoliny Buff. Goethe pokochał ją mimo, że zdawał sobie sprawę, że Karolina kocha Kestnera, który pomimo pewnych zastrzeżeń, nie zdradzał niechęci do Goethego . Dzień 28 sierpnia był dniem urodzin Goethego jak i Kestnera po wspólnym odprawieniu urodzin, Goethe jeszcze dwa tygodnie pozostał w Wetzlarze, ale namiętność zaczęła nurtować poetę coraz głębiej, dlatego twórca postanowił się usunąć i nagle wyjechał, pozostawiając jedynie listy dla Kestnera i Karoliny. W 1774 r. otrzymał wiadomość o samobójstwie Carla Wilhelma Jerusalema, który zabił się, ponieważ otrzymał zakaz przebywania na salonach, gdyż nie był szlachcicem. Następnie poeta podróżował Renem, a rok później po Szwajcarii. Na zaproszenie księcia Karola Augusta udał się w 1775 r. do Weimaru.

Geneza Cierpień młodego Wertera

Wydarzenia z Wetzlaru sprawiły, że Goethe stworzył Cierpienia młodego Wertera. Zdarzenia te wywarły duży wpływ na psychikę poety, który nosił się z myślami samobójczymi. Autor uważał, że jedynym sposobem pozbycia się dręczącego go stanu była konieczność przeżycia raz jeszcze swej przykrości. Goethe rozpoczął swe dzieło 1 lutego 1774 roku, a skończył je w ciągu 4 tygodni. Powieść została wydana w czerwcu 1774 roku.

Czas i miejsce akcji oraz kompozycja powieści

Akcja części pierwszej rozgrywa się od 4 maja 1771 r. do 10 września 1771 r. Akcja drugiej części do okres od 20 października 1771 r. do 14 grudnia 1772 r. Obie części stanowią fragmenty listów Wertera do przyjaciela – Wilhelma.

Część trzecia Wydawca do czytelników to przybliżenie ostatnich dni życia Wertera oraz podane są ostatnie listy bohatera powieści. Utwór ma krótki wstęp, w którym to autor informuje, że zebrał i zgromadził szczegóły dziejów Wertera, ale wiemy, że powieść to po prostu historia życia samego Goethego. W większości akcja toczy się w Wahlheimie, a nazwy innych miejsc znane są tylko z pierwszych liter lub w ogóle zaszyfrowane.

Powieść epistolarna

Utwór to powieść epistolarna, czyli powieść pisana w listach. Gatunek ten był bardzo popularny w XVIII i XIX wieku. Poprzez narracje pierwszoosobową, czytelnik może wniknąć w świadomość bohatera, może poznać świat widziany subiektywnie – przez pryzmat jego marzeń, przeżyć i wrażliwości. U Goethego listy pisze tylko Werter. Innych listów spotykamy niewiele: trzy do Loty i dwa do Alberta. Główny bohater zwierza się przyjacielowi z najskrytszych myśli i zdarzeń. Listy uzupełniają obszerne fragmenty Pieśni Osjana. Werter wypowiada się z wielką ekspresją: zachwyca się, płacze, wzdycha, kocha i cierpi, a więc jest to również pamiętnik duszy bohatera pogrążonego w niefortunnie ulokowanym uczuciu.

Werteryzm i miłość romantyczna

Bohater cierpiący jest prekursorem w zakresie miłości romantycznej, której siła może mieć również działanie destrukcyjne – prowadzi do śmierci zakochanego. Miłość romantyczna to tragiczne uczucie, ponieważ romantyk przeżywa chwile szczęścia, które są przeplatane z bólem i rozterkami. Romantyk uważa, że miłość jest najważniejsza, dlatego mimo wszystko walczy o nią. Pojawiają się przeszkody z zewnątrz (w tym utworze Albert). Następnie cierpienie narasta co prowadzi do samobójstwa. Cechy Wertera tworzą postawę życiową zwaną werteryzmem. Pojęcie to oznacza indywidualizm, wrażliwość, uleganie wpływom poezji, przebywanie w świecie marzeń, niezgoda na rzeczywistość, nadmierna uczuciowość, kult natury i przyrody, nieszczęśliwa miłość, skłonności samobójcze, obłęd, samotność oraz umiłowanie dzieci.

TREŚĆ

W pierwszym liście Werter wspomina romans z pewną kobietą, podczas którego mimowolnie rozkochał w sobie jej siostrę. By uspokoić nerwy wyjechał na wieś. Zachwycał się przyrodą i czytał Homera. Zaprzyjaźnia się z ludźmi, poznaje urzędnika samotnie wychowującego dziewięcioro dzieci. Werter kontempluje krajobraz. Opisuje scenę, która go fascynuje: mały chłopiec tuli do siebie młodszego brata, od tego momentu często odwiedza dzieci oraz ich matkę, dzieci zaczynają go lubić. W kolejnym liście Werter oznajmia, że w drodze na bal u komisarza poznał kobietę, która zrobiła na nim duże wrażenie, była to Lotta. Werter jest mocno podekscytowany rozmową o literaturze i tańcem z Lottą. Dowiaduje się, że kobieta jest zaręczona z Albertem, a następnie umawiają się na kolejne spotkanie. Bohater codziennie odwiedza komisarza, przeprowadza się, by mieć bliżej do domu Lotty i często u niej bywa. Chodzą na spacery, bawią się z rodzeństwem Lotty i odwiedzają chorych. Werter coraz bardziej angażuje się w związek z Lottą, ona jednak traktuje go tylko jako przyjaciela, ale mężczyźnie wydaje się, że kobieta go kocha. On sam raz jest szczęśliwy, innym razem załamany. Zaczyna malować jej portret, wreszcie zjawia się narzeczony Lotty. Werter chce wyjechać w góry i prosi Alberta o pożyczenie pistoletów. W jego obecności Werter przykłada jeden do skroni, wtedy wywiązuje się dyskusja o samobójstwie. Werter twierdzi, że jest ono jedynym wyjściem z beznadziejnej sytuacji, a Albert uważa, że samobójstwo jest pozbawione sensu. Wyjeżdża. Jednak po powrocie odwiedza Lottę, choć cierpi w czasie tych wizyt. Coraz częściej nachodzą go myśli samobójcze. Przyjmuje propozycję objęcia posady urzędnika w poselstwie. W pracy poznaje m.in. panne von B., która nieco przypomina mu Lottę, lecz nie wzbudza tak żywych uczuć. Werter dowiaduje się o ślubie Lotty z Albertem, a ponadto zostaje wyproszony z przyjęcia u hrabiego ze względu na mieszczańskie pochodzenie. Mężczyzna składa dymisje i wraca do rodzinnego miasteczka. Postanawia pojechać do Wahlheim, by być bliżej Lotty. Po powrocie czekają na niego przytłaczające wiadomości: mąż kobiety, u której często bywał wrócił z podróży po spadek z niczym, umarło najmłodsze dziecko, parobek kochający się we wdowie został wyrzucony z pracy. Werter coraz częściej sięga po alkohol, zaczyna tracić kontakt z rzeczywistością. Werter spotyka innego młodzieńca, który kocha się w Locie, mężczyzna oszalał z miłości, szuka kwiatów dla ukochanej w listopadzie. Mężczyzna widzie wiele podobieństw w ich sytuacji. Spotyka się z Lottą, która prosi go by odszedł. Werter popada w rozpacz i opanowuje go myśl o śmierci. Ostatnia część spisana jest w formie narracji trzecioosobowej i opowiada o ostatnich dniach życia Wertera. Znów spotyka się z Lottą, kobieta prosi go, by wyjechał i spróbował wyleczyć melancholię. Albert staje się zazdrosny i prosi narzeczoną, by przestała się z nim spotykać. Wreszcie Werter spotyka się z Lotta po raz ostatni. Czyta jej Pieśni Osjana. W pewnym momencie rzuca się jej w ramiona, zaczyna ją całować, ona jednak jest oburzona i wygania mężczyznę. Ten zdecydowany jest popełnić samobójstwo.

Znaczenie powieści

Cierpienia młodego Wertera to utwór silnie ukorzeniony w przeżyciach autora, zrodzony z jego uczuć i rozterek. Powieść informuje nas o emocjach pisarza i charakterze czasu, po oświeceniowym podejściu do życia prym wiodła potrzeba mówienia o uczuciach, wrażliwość i wyczulenie na problemy społeczne. Dlatego dzieło ma przełomowe znaczenie. Utwór twórcy ukształtowanego przez oświecenie to efekt buntu przeciw rygorom panującym w tej epoce. Autor zwrócił uwagę na problemy wynikające z niesprawiedliwości społecznych i pejzaż duszy targanej namiętnościami. Dzięki powieści dostrzeżono głębie przeżyć i ukierunkowanie na indywidualizm jednostki. Po lekturze powieści czytelnicy zaczęli nosić błękitny frak i żółtą kamizelkę, a liczba samobójstw w Europie wzrosła, ale utwór uczynił z Goethego najsłynniejszego poetę Niemiec, a dla autora miał znaczenie terapeutyczne po tragicznych wydarzeniach. Niewątpliwie Werter wpłynął na postać Gustawa – bohatera IV części Dziadów Adama Mickiewicza.

Geneza Króla Olch

Prawdopodobnie artysta pewnego późnego wieczora minął człowieka pędzącego na koniu. Na rękach niósł dziecko, a następnego dnia Goethe dowiedział się, że był to rolnik wiozący swego chorego syna do miejscowego lekarza. To zdarzenie stanowiło inspirację do napisania ballady. Baśniowa zjawa w oryginale to Erlkonig, jest jednym z bohaterów tradycyjnego skandynawskiego folkloru. Goethe napisał balladę w 1782 r., stworzył ją jako część większej ballady operowej zatytułowanej Die Fischerin.

Cechy ballady

Król olch to ballada, ponieważ ma takie cechy jak: synkretyzm rodzajowy – łączy cechy liryki (utwór wierszowany), epiki (fabuła i narrator) oraz dramatu (dialog i akcja), tematem jest niezwykłe wydarzenie, temat zaczerpnięty z ludowych wierzeń i legend, obecność postaci fantastycznych, tajemniczość, nastrojowość, język stylizowany na ludową gwarę i język potoczny, przyroda: tworzy groźny nastrój, jest żywym bohaterem, jest tłem dla wydarzeń i staje się siłą sprawczą zdarzeń.

Treść

W ciemną i zimną noc ojciec wiózł syna do domu. Syn wyznał, że widzi króla olszyn, który wzywa go do siebie. Rodzic nie widział niczego poza mgłą i nie słyszał niczego niezwykłego. Chłopiec zorientował się, że zjawa zaprasza go do siebie, w głąb lasu. Ojciec uznał słowa syna za gorączkowe majaczenie. Chłopiec próbował przekonać mężczyznę, że to co widzi i słyszy dzieje się naprawdę, ale ojca nadal nie udało się przekonać. Gdy król zaczął coraz bardziej zbliżać się do chłopca, ten zwrócił się do rodzica, mówiąc że brakuje mu tchu, po tych słowach zmarł, a nieświadomy ojciec pognał szybciej do domu w poszukiwaniu pomocy.

Dualizm

Świat przedstawiony w utworze jest dualny – realny (widziany oczyma ojca, który nie widzi nic nadzwyczajnego, racjonalnie tłumaczy dziecku, że to co widzi to gałęzie i mgła) oraz fantastyczny (widziany oczyma syna – chłopiec wyraźnie widzi postać króla i mówi do niego). Natomiast to, że ojciec go nie widział i nie słyszał nie oznacza, że zjawy tam nie było.

Podsumowanie

Tekst nie wyjaśnia dlaczego władca olch oszczędza ojca, a pragnie zaś życia chłopca, ale możemy uznać, że podobnie jak w folklorze duńskim tak w balladzie Goethego postać ta to zapowiedź śmierci.

Goethe wykorzystał ludową opowieść, lecz poddał ją reinterpretacji. Zderzył postawę racjonalną z tym co jest niedostrzegalne. Ukazał świat jako miejsce, w którym pod pozorami zwyczajności czają się nadnaturalne mroczne i niepokojące siły.

Bibliografia podmiotu

1. Goethe Johann Wolfgang, Cierpienia młodego Wertera, Wrocław, Siedmioróg, 2008, ISBN 978-83-7162-567-1.

2. Goethe Johann Wolfgang, Król olch [w:] Utwory poetyckie, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1954.

Bibliografia przedmiotu

1. Dobijanka-Witczakowa Olga, Wstęp [w:] J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera, Wyd.3, Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000, ISBN 83-04-04546-X.

2. Encyklopedia powszechna, Tom II, Gutenberg, Kraków, 1931, s. 101, hasło: ballada.

3. Encyklopedia powszechna, Tom V, Gutenberg, Kraków, 1931, s. 267, hasło: Johann Wolfgang Goethe.

4. Ranicki Marceli, Wstęp [w:] J. W. Goethe Liryki i ballady, Warszawa, Nasza Księgarnia, 1955.

5. Witkowska Anna, Przybylski Ryszard, Romantyzm, wys. 8 dodruk, Warszawa, PWN, 2003.

6. Zagórowski Zygmunt, Wstęp [w:] J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera, Wrocław, Siedmioróg, 2008, ISBN 978-83-7162-567-1.

Johann Gottfried von Herder (ur. 25 sierpnia 1744 w Morągu, zm. 18 grudnia 1803 w Weimarze) – niemiecki filozof, pastor i pisarz, którego poglądy wpłynęły znacząco na późniejszy rozwój idei narodu (koncepcja Volk) oraz filozofii i historii kultury. Był jednym z klasyków weimarskich.

Studiował na Uniwersytecie Albertyna w Królewcu.

Johann Gottfried Herder wprowadził do filozofii romantycznej pojęcie ludowości, ponieważ był zafascynowany jej naturalnością i pierwotnością. Była przez niego traktowana jako źródło prawdy i tożsamości. Jego dzieło pod tytułem Głosy ludów w pieśniach było czytane przez romantyków i zapoczątkowało zbieranie utworów ludowych, czego przykładem są bracia Grimm.

Herder rozumiał historię jako ciągłość realizującą boski plan. Świat opiera się na ładzie, przyroda jest wzniosła, piękna i bogata w sens. Człowiek posiada rozum i wolność. Współuczestniczy w dziejach, poprzez swe działania tworzy tradycję, którą Herder nazwał łańcuchem kultury. Celem człowieka jest stopniowa humanizacja. Ludzkość to dopiero "pąk kwiatu". Polscy romantycy przejęli część tej koncepcji – obraz świata wyjaśniający przeznaczenie narodu i jednostki. Naród to jedność pokoleń przeszłych, obecnych i przyszłych, która łączy się ze wspólnym językiem.^[1]

Jego żoną była Caroline Flachland, której siostrą była Frederike Flachland, a której z kolei mężem był heski polityk Andreas Peter von Hesse.